% Mahabharata: Mahaprasthanikaparvan
% Last updated: Thu Sep 27 2007
% Encoding: Unicode Devanagari
% Electronic text (C) Bhandarkar Oriental Research Institute,
% Pune, India, 1999
%
17001001  जनमेजय उवाच
17001001a एवं वृष्ण्यन्धककुले श्रुत्वा मौसलमाहवम्
17001001c पाण्डवाः किमकुर्वन्त तथा कृष्णे दिवं गते
17001002  वैशंपायन उवाच
17001002a श्रुत्वैव कौरवो राजा वृष्णीनां कदनं महत्
17001002c प्रस्थाने मतिमाधाय वाक्यमर्जुनमब्रवीत्
17001003a कालः पचति भूतानि सर्वाण्येव महामते
17001003c कर्मन्यासमहं मन्ये त्वमपि द्रष्टुमर्हसि
17001004a इत्युक्तः स तु कौन्तेयः कालः काल इति ब्रुवन्
17001004c अन्वपद्यत तद्वाक्यं भ्रातुर्ज्येष्ठस्य वीर्यवान्
17001005a अर्जुनस्य मतं ज्ञात्वा भीमसेनो यमौ तथा
17001005c अन्वपद्यन्त तद्वाक्यं यदुक्तं सव्यसाचिना
17001006a ततो युयुत्सुमानाय्य प्रव्रजन्धर्मकाम्यया
17001006c राज्यं परिददौ सर्वं वैश्यापुत्रे युधिष्ठिरः
17001007a अभिषिच्य स्वराज्ये तु तं राजानं परिक्षितम्
17001007c दुःखार्तश्चाब्रवीद्राजा सुभद्रां पाण्डवाग्रजः
17001008a एष पुत्रस्य ते पुत्रः कुरुराजो भविष्यति
17001008c यदूनां परिशेषश्च वज्रो राजा कृतश्च ह
17001009a परिक्षिद्धास्तिनपुरे शक्रप्रस्थे तु यादवः
17001009c वज्रो राजा त्वया रक्ष्यो मा चाधर्मे मनः कृथाः
17001010a इत्युक्त्वा धर्मराजः स वासुदेवस्य धीमतः
17001010c मातुलस्य च वृद्धस्य रामादीनां तथैव च
17001011a भ्रातृभिः सह धर्मात्मा कृत्वोदकमतन्द्रितः
17001011c श्राद्धान्युद्दिश्य सर्वेषां चकार विधिवत्तदा
17001012a ददौ रत्नानि वासांसि ग्रामानश्वान्रथानपि
17001012c स्त्रियश्च द्विजमुख्येभ्यो गवां शतसहस्रशः
17001013a कृपमभ्यर्च्य च गुरुमर्थमानपुरस्कृतम्
17001013c शिष्यं परिक्षितं तस्मै ददौ भरतसत्तमः
17001014a ततस्तु प्रकृतीः सर्वाः समानाय्य युधिष्ठिरः
17001014c सर्वमाचष्ट राजर्षिश्चिकीर्षितमथात्मनः
17001015a ते श्रुत्वैव वचस्तस्य पौरजानपदा जनाः
17001015c भृशमुद्विग्नमनसो नाभ्यनन्दन्त तद्वचः
17001016a नैवं कर्तव्यमिति ते तदोचुस्ते नराधिपम्
17001016c न च राजा तथाकार्षीत्कालपर्यायधर्मवित्
17001017a ततोऽनुमान्य धर्मात्मा पौरजानपदं जनम्
17001017c गमनाय मतिं चक्रे भ्रातरश्चास्य ते तदा
17001018a ततः स राजा कौरव्यो धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः
17001018c उत्सृज्याभरणान्यङ्गाज्जगृहे वल्कलान्युत
17001019a भीमार्जुनौ यमौ चैव द्रौपदी च यशस्विनी
17001019c तथैव सर्वे जगृहुर्वल्कलानि जनाधिप
17001020a विधिवत्कारयित्वेष्टिं नैष्ठिकीं भरतर्षभ
17001020c समुत्सृज्याप्सु सर्वेऽग्नीन्प्रतस्थुर्नरपुंगवाः
17001021a ततः प्ररुरुदुः सर्वाः स्त्रियो दृष्ट्वा नरर्षभान्
17001021c प्रस्थितान्द्रौपदीषष्ठान्पुरा द्यूतजितान्यथा
17001022a हर्षोऽभवच्च सर्वेषां भ्रातॄणां गमनं प्रति
17001022c युधिष्ठिरमतं ज्ञात्वा वृष्णिक्षयमवेक्ष्य च
17001023a भ्रातरः पञ्च कृष्णा च षष्ठी श्वा चैव सप्तमः
17001023c आत्मना सप्तमो राजा निर्ययौ गजसाह्वयात्
17001023e पौरैरनुगतो दूरं सर्वैरन्तःपुरैस्तथा
17001024a न चैनमशकत्कश्चिन्निवर्तस्वेति भाषितुम्
17001024c न्यवर्तन्त ततः सर्वे नरा नगरवासिनः
17001025a कृपप्रभृतयश्चैव युयुत्सुं पर्यवारयन्
17001025c विवेश गङ्गां कौरव्य उलूपी भुजगात्मजा
17001026a चित्राङ्गदा ययौ चापि मणिपूरपुरं प्रति
17001026c शिष्टाः परिक्षितं त्वन्या मातरः पर्यवारयन्
17001027a पाण्डवाश्च महात्मानो द्रौपदी च यशस्विनी
17001027c कृतोपवासाः कौरव्य प्रययुः प्राङ्मुखास्ततः
17001028a योगयुक्ता महात्मानस्त्यागधर्ममुपेयुषः
17001028c अभिजग्मुर्बहून्देशान्सरितः पर्वतांस्तथा
17001029a युधिष्ठिरो ययावग्रे भीमस्तु तदनन्तरम्
17001029c अर्जुनस्तस्य चान्वेव यमौ चैव यथाक्रमम्
17001030a पृष्ठतस्तु वरारोहा श्यामा पद्मदलेक्षणा
17001030c द्रौपदी योषितां श्रेष्ठा ययौ भरतसत्तम
17001031a श्वा चैवानुययावेकः पाण्डवान्प्रस्थितान्वने
17001031c क्रमेण ते ययुर्वीरा लौहित्यं सलिलार्णवम्
17001032a गाण्डीवं च धनुर्दिव्यं न मुमोच धनंजयः
17001032c रत्नलोभान्महाराज तौ चाक्षय्यौ महेषुधी
17001033a अग्निं ते ददृशुस्तत्र स्थितं शैलमिवाग्रतः
17001033c मार्गमावृत्य तिष्ठन्तं साक्षात्पुरुषविग्रहम्
17001034a ततो देवः स सप्तार्चिः पाण्डवानिदमब्रवीत्
17001034c भो भो पाण्डुसुता वीराः पावकं मां विबोधत
17001035a युधिष्ठिर महाबाहो भीमसेन परंतप
17001035c अर्जुनाश्विसुतौ वीरौ निबोधत वचो मम
17001036a अहमग्निः कुरुश्रेष्ठा मया दग्धं च खाण्डवम्
17001036c अर्जुनस्य प्रभावेण तथा नारायणस्य च
17001037a अयं वः फल्गुनो भ्राता गाण्डीवं परमायुधम्
17001037c परित्यज्य वनं यातु नानेनार्थोऽस्ति कश्चन
17001038a चक्ररत्नं तु यत्कृष्णे स्थितमासीन्महात्मनि
17001038c गतं तच्च पुनर्हस्ते कालेनैष्यति तस्य ह
17001039a वरुणादाहृतं पूर्वं मयैतत्पार्थकारणात्
17001039c गाण्डीवं कार्मुकश्रेष्ठं वरुणायैव दीयताम्
17001040a ततस्ते भ्रातरः सर्वे धनंजयमचोदयन्
17001040c स जले प्राक्षिपत्तत्तु तथाक्षय्यौ महेषुधी
17001041a ततोऽग्निर्भरतश्रेष्ठ तत्रैवान्तरधीयत
17001041c ययुश्च पाण्डवा वीरास्ततस्ते दक्षिणामुखाः
17001042a ततस्ते तूत्तरेणैव तीरेण लवणाम्भसः
17001042c जग्मुर्भरतशार्दूल दिशं दक्षिणपश्चिमम्
17001043a ततः पुनः समावृत्ताः पश्चिमां दिशमेव ते
17001043c ददृशुर्द्वारकां चापि सागरेण परिप्लुताम्
17001044a उदीचीं पुनरावृत्त्य ययुर्भरतसत्तमाः
17001044c प्रादक्षिण्यं चिकीर्षन्तः पृथिव्या योगधर्मिणः
17002001  वैशंपायन उवाच
17002001a ततस्ते नियतात्मान उदीचीं दिशमास्थिताः
17002001c ददृशुर्योगयुक्ताश्च हिमवन्तं महागिरिम्
17002002a तं चाप्यतिक्रमन्तस्ते ददृशुर्वालुकार्णवम्
17002002c अवैक्षन्त महाशैलं मेरुं शिखरिणां वरम्
17002003a तेषां तु गच्छतां शीघ्रं सर्वेषां योगधर्मिणाम्
17002003c याज्ञसेनी भ्रष्टयोगा निपपात महीतले
17002004a तां तु प्रपतितां दृष्ट्वा भीमसेनो महाबलः
17002004c उवाच धर्मराजानं याज्ञसेनीमवेक्ष्य ह
17002005a नाधर्मश्चरितः कश्चिद्राजपुत्र्या परंतप
17002005c कारणं किं नु तद्राजन्यत्कृष्णा पतिता भुवि
17002006  युधिष्ठिर उवाच
17002006a पक्षपातो महानस्या विशेषेण धनंजये
17002006c तस्यैतत्फलमद्यैषा भुङ्क्ते पुरुषसत्तम
17002007  वैशंपायन उवाच
17002007a एवमुक्त्वानवेक्ष्यैनां ययौ धर्मसुतो नृपः
17002007c समाधाय मनो धीमान्धर्मात्मा पुरुषर्षभः
17002008a सहदेवस्ततो धीमान्निपपात महीतले
17002008c तं चापि पतितं दृष्ट्वा भीमो राजानमब्रवीत्
17002009a योऽयमस्मासु सर्वेषु शुश्रूषुरनहंकृतः
17002009c सोऽयं माद्रवतीपुत्रः कस्मान्निपतितो भुवि
17002010  युधिष्ठिर उवाच
17002010a आत्मनः सदृशं प्राज्ञं नैषोऽमन्यत कंचन
17002010c तेन दोषेण पतितस्तस्मादेष नृपात्मजः
17002011  वैशंपायन उवाच
17002011a इत्युक्त्वा तु समुत्सृज्य सहदेवं ययौ तदा
17002011c भ्रातृभिः सह कौन्तेयः शुना चैव युधिष्ठिरः
17002012a कृष्णां निपतितां दृष्ट्वा सहदेवं च पाण्डवम्
17002012c आर्तो बन्धुप्रियः शूरो नकुलो निपपात ह
17002013a तस्मिन्निपतिते वीरे नकुले चारुदर्शने
17002013c पुनरेव तदा भीमो राजानमिदमब्रवीत्
17002014a योऽयमक्षतधर्मात्मा भ्राता वचनकारकः
17002014c रूपेणाप्रतिमो लोके नकुलः पतितो भुवि
17002015a इत्युक्तो भीमसेनेन प्रत्युवाच युधिष्ठिरः
17002015c नकुलं प्रति धर्मात्मा सर्वबुद्धिमतां वरः
17002016a रूपेण मत्समो नास्ति कश्चिदित्यस्य दर्शनम्
17002016c अधिकश्चाहमेवैक इत्यस्य मनसि स्थितम्
17002017a नकुलः पतितस्तस्मादागच्छ त्वं वृकोदर
17002017c यस्य यद्विहितं वीर सोऽवश्यं तदुपाश्नुते
17002018a तांस्तु प्रपतितान्दृष्ट्वा पाण्डवः श्वेतवाहनः
17002018c पपात शोकसंतप्तस्ततोऽनु परवीरहा
17002019a तस्मिंस्तु पुरुषव्याघ्रे पतिते शक्रतेजसि
17002019c म्रियमाणे दुराधर्षे भीमो राजानमब्रवीत्
17002020a अनृतं न स्मराम्यस्य स्वैरेष्वपि महात्मनः
17002020c अथ कस्य विकारोऽयं येनायं पतितो भुवि
17002021  युधिष्ठिर उवाच
17002021a एकाह्ना निर्दहेयं वै शत्रूनित्यर्जुनोऽब्रवीत्
17002021c न च तत्कृतवानेष शूरमानी ततोऽपतत्
17002022a अवमेने धनुर्ग्राहानेष सर्वांश्च फल्गुनः
17002022c यथा चोक्तं तथा चैव कर्तव्यं भूतिमिच्छता
17002023  वैशंपायन उवाच
17002023a इत्युक्त्वा प्रस्थितो राजा भीमोऽथ निपपात ह
17002023c पतितश्चाब्रवीद्भीमो धर्मराजं युधिष्ठिरम्
17002024a भो भो राजन्नवेक्षस्व पतितोऽहं प्रियस्तव
17002024c किंनिमित्तं च पतनं ब्रूहि मे यदि वेत्थ ह
17002025  युधिष्ठिर उवाच
17002025a अतिभुक्तं च भवता प्राणेन च विकत्थसे
17002025c अनवेक्ष्य परं पार्थ तेनासि पतितः क्षितौ
17002026  वैशंपायन उवाच
17002026a इत्युक्त्वा तं महाबाहुर्जगामानवलोकयन्
17002026c श्वा त्वेकोऽनुययौ यस्ते बहुशः कीर्तितो मया
17003001  वैशंपायन उवाच
17003001a ततः संनादयञ्शक्रो दिवं भूमिं च सर्वशः
17003001c रथेनोपययौ पार्थमारोहेत्यब्रवीच्च तम्
17003002a स भ्रातॄन्पतितान्दृष्ट्वा धर्मराजो युधिष्ठिरः
17003002c अब्रवीच्छोकसंतप्तः सहस्राक्षमिदं वचः
17003003a भ्रातरः पतिता मेऽत्र आगच्छेयुर्मया सह
17003003c न विना भ्रातृभिः स्वर्गमिच्छे गन्तुं सुरेश्वर
17003004a सुकुमारी सुखार्हा च राजपुत्री पुरंदर
17003004c सास्माभिः सह गच्छेत तद्भवाननुमन्यताम्
17003005  इन्द्र उवाच
17003005a भ्रातॄन्द्रक्ष्यसि पुत्रांस्त्वमग्रतस्त्रिदिवं गतान्
17003005c कृष्णया सहितान्सर्वान्मा शुचो भरतर्षभ
17003006a निक्षिप्य मानुषं देहं गतास्ते भरतर्षभ
17003006c अनेन त्वं शरीरेण स्वर्गं गन्ता न संशयः
17003007  युधिष्ठिर उवाच
17003007a अयं श्वा भूतभव्येश भक्तो मां नित्यमेव ह
17003007c स गच्छेत मया सार्धमानृशंस्या हि मे मतिः
17003008  इन्द्र उवाच
17003008a अमर्त्यत्वं मत्समत्वं च राज;ञ्श्रियं कृत्स्नां महतीं चैव कीर्तिम्
17003008c संप्राप्तोऽद्य स्वर्गसुखानि च त्वं; त्यज श्वानं नात्र नृशंसमस्ति
17003009  युधिष्ठिर उवाच
17003009a अनार्यमार्येण सहस्रनेत्र; शक्यं कर्तुं दुष्करमेतदार्य
17003009c मा मे श्रिया संगमनं तयास्तु; यस्याः कृते भक्तजनं त्यजेयम्
17003010  इन्द्र उवाच
17003010a स्वर्गे लोके श्ववतां नास्ति धिष्ण्य;मिष्टापूर्तं क्रोधवशा हरन्ति
17003010c ततो विचार्य क्रियतां धर्मराज; त्यज श्वानं नात्र नृशंसमस्ति
17003011  युधिष्ठिर उवाच
17003011a भक्तत्यागं प्राहुरत्यन्तपापं; तुल्यं लोके ब्रह्मवध्याकृतेन
17003011c तस्मान्नाहं जातु कथंचनाद्य; त्यक्ष्याम्येनं स्वसुखार्थी महेन्द्र
17003012  इन्द्र उवाच
17003012a शुना दृष्टं क्रोधवशा हरन्ति; यद्दत्तमिष्टं विवृतमथो हुतं च
17003012c तस्माच्छुनस्त्यागमिमं कुरुष्व; शुनस्त्यागात्प्राप्स्यसे देवलोकम्
17003013a त्यक्त्वा भ्रातॄन्दयितां चापि कृष्णां; प्राप्तो लोकः कर्मणा स्वेन वीर
17003013c श्वानं चैनं न त्यजसे कथं नु; त्यागं कृत्स्नं चास्थितो मुह्यसेऽद्य
17003014  युधिष्ठिर उवाच
17003014a न विद्यते संधिरथापि विग्रहो; मृतैर्मर्त्यैरिति लोकेषु निष्ठा
17003014c न ते मया जीवयितुं हि शक्या; तस्मात्त्यागस्तेषु कृतो न जीवताम्
17003015a प्रतिप्रदानं शरणागतस्य; स्त्रिया वधो ब्राह्मणस्वापहारः
17003015c मित्रद्रोहस्तानि चत्वारि शक्र; भक्तत्यागश्चैव समो मतो मे
17003016  वैशंपायन उवाच
17003016a तद्धर्मराजस्य वचो निशम्य; धर्मस्वरूपी भगवानुवाच
17003016c युधिष्ठिरं प्रीतियुक्तो नरेन्द्रं; श्लक्ष्णैर्वाक्यैः संस्तवसंप्रयुक्तैः
17003017a अभिजातोऽसि राजेन्द्र पितुर्वृत्तेन मेधया
17003017c अनुक्रोशेन चानेन सर्वभूतेषु भारत
17003018a पुरा द्वैतवने चासि मया पुत्र परीक्षितः
17003018c पानीयार्थे पराक्रान्ता यत्र ते भ्रातरो हताः
17003019a भीमार्जुनौ परित्यज्य यत्र त्वं भ्रातरावुभौ
17003019c मात्रोः साम्यमभीप्सन्वै नकुलं जीवमिच्छसि
17003020a अयं श्वा भक्त इत्येव त्यक्तो देवरथस्त्वया
17003020c तस्मात्स्वर्गे न ते तुल्यः कश्चिदस्ति नराधिप
17003021a अतस्तवाक्षया लोकाः स्वशरीरेण भारत
17003021c प्राप्तोऽसि भरतश्रेष्ठ दिव्यां गतिमनुत्तमाम्
17003022a ततो धर्मश्च शक्रश्च मरुतश्चाश्विनावपि
17003022c देवा देवर्षयश्चैव रथमारोप्य पाण्डवम्
17003023a प्रययुः स्वैर्विमानैस्ते सिद्धाः कामविहारिणः
17003023c सर्वे विरजसः पुण्याः पुण्यवाग्बुद्धिकर्मिणः
17003024a स तं रथं समास्थाय राजा कुरुकुलोद्वहः
17003024c ऊर्ध्वमाचक्रमे शीघ्रं तेजसावृत्य रोदसी
17003025a ततो देवनिकायस्थो नारदः सर्वलोकवित्
17003025c उवाचोच्चैस्तदा वाक्यं बृहद्वादी बृहत्तपाः
17003026a येऽपि राजर्षयः सर्वे ते चापि समुपस्थिताः
17003026c कीर्तिं प्रच्छाद्य तेषां वै कुरुराजोऽधितिष्ठति
17003027a लोकानावृत्य यशसा तेजसा वृत्तसंपदा
17003027c स्वशरीरेण संप्राप्तं नान्यं शुश्रुम पाण्डवात्
17003028a नारदस्य वचः श्रुत्वा राजा वचनमब्रवीत्
17003028c देवानामन्त्र्य धर्मात्मा स्वपक्षांश्चैव पार्थिवान्
17003029a शुभं वा यदि वा पापं भ्रातॄणां स्थानमद्य मे
17003029c तदेव प्राप्तुमिच्छामि लोकानन्यान्न कामये
17003030a राज्ञस्तु वचनं श्रुत्वा देवराजः पुरंदरः
17003030c आनृशंस्यसमायुक्तं प्रत्युवाच युधिष्ठिरम्
17003031a स्थानेऽस्मिन्वस राजेन्द्र कर्मभिर्निर्जिते शुभैः
17003031c किं त्वं मानुष्यकं स्नेहमद्यापि परिकर्षसि
17003032a सिद्धिं प्राप्तोऽसि परमां यथा नान्यः पुमान्क्वचित्
17003032c नैव ते भ्रातरः स्थानं संप्राप्ताः कुरुनन्दन
17003033a अद्यापि मानुषो भावः स्पृशते त्वां नराधिप
17003033c स्वर्गोऽयं पश्य देवर्षीन्सिद्धांश्च त्रिदिवालयान्
17003034a युधिष्ठिरस्तु देवेन्द्रमेवंवादिनमीश्वरम्
17003034c पुनरेवाब्रवीद्धीमानिदं वचनमर्थवत्
17003035a तैर्विना नोत्सहे वस्तुमिह दैत्यनिबर्हण
17003035c गन्तुमिच्छामि तत्राहं यत्र मे भ्रातरो गताः
17003036a यत्र सा बृहती श्यामा बुद्धिसत्त्वगुणान्विता
17003036c द्रौपदी योषितां श्रेष्ठा यत्र चैव प्रिया मम