% Mahabharata: Santiparvan % Last updated: Wed Jun 16 2021 % Encoding: Unicode Devanagari % Electronic text (C) Bhandarkar Oriental Research Institute, % Pune, India, 1999 % 12001001 वैशंपायन उवाच 12001001a कृतोदकास्ते सुहृदां सर्वेषां पाण्डुनन्दनाः 12001001c विदुरो धृतराष्ट्रश्च सर्वाश्च भरतस्त्रियः 12001002a तत्र ते सुमहात्मानो न्यवसन्कुरुनन्दनाः 12001002c शौचं निवर्तयिष्यन्तो मासमेकं बहिः पुरात् 12001003a कृतोदकं तु राजानं धर्मात्मानं युधिष्ठिरम् 12001003c अभिजग्मुर्महात्मानः सिद्धा ब्रह्मर्षिसत्तमाः 12001004a द्वैपायनो नारदश्च देवलश्च महानृषिः 12001004c देवस्थानश्च कण्वश्च तेषां शिष्याश्च सत्तमाः 12001005a अन्ये च वेदविद्वांसः कृतप्रज्ञा द्विजातयः 12001005c गृहस्थाः स्नातकाः सर्वे ददृशुः कुरुसत्तमम् 12001006a अभिगम्य महात्मानः पूजिताश्च यथाविधि 12001006c आसनेषु महार्हेषु विविशुस्ते महर्षयः 12001007a प्रतिगृह्य ततः पूजां तत्कालसदृशीं तदा 12001007c पर्युपासन्यथान्यायं परिवार्य युधिष्ठिरम् 12001008a पुण्ये भागीरथीतीरे शोकव्याकुलचेतसम् 12001008c आश्वासयन्तो राजानं विप्राः शतसहस्रशः 12001009a नारदस्त्वब्रवीत्काले धर्मात्मानं युधिष्ठिरम् 12001009c विचार्य मुनिभिः सार्धं तत्कालसदृशं वचः 12001010a भवतो बाहुवीर्येण प्रसादान्माधवस्य च 12001010c जितेयमवनिः कृत्स्ना धर्मेण च युधिष्ठिर 12001011a दिष्ट्या मुक्ताः स्थ संग्रामादस्माल्लोकभयंकरात् 12001011c क्षत्रधर्मरतश्चापि कच्चिन्मोदसि पाण्डव 12001012a कच्चिच्च निहतामित्रः प्रीणासि सुहृदो नृप 12001012c कच्चिच्छ्रियमिमां प्राप्य न त्वां शोकः प्रबाधते 12001013 युधिष्ठिर उवाच 12001013a विजितेयं मही कृत्स्ना कृष्णबाहुबलाश्रयात् 12001013c ब्राह्मणानां प्रसादेन भीमार्जुनबलेन च 12001014a इदं तु मे महद्दुःखं वर्तते हृदि नित्यदा 12001014c कृत्वा ज्ञातिक्षयमिमं महान्तं लोभकारितम् 12001015a सौभद्रं द्रौपदेयांश्च घातयित्वा प्रियान्सुतान् 12001015c जयोऽयमजयाकारो भगवन्प्रतिभाति मे 12001016a किं नु वक्ष्यति वार्ष्णेयी वधूर्मे मधुसूदनम् 12001016c द्वारकावासिनी कृष्णमितः प्रतिगतं हरिम् 12001017a द्रौपदी हतपुत्रेयं कृपणा हतबान्धवा 12001017c अस्मत्प्रियहिते युक्ता भूयः पीडयतीव माम् 12001018a इदमन्यच्च भगवन्यत्त्वां वक्ष्यामि नारद 12001018c मन्त्रसंवरणेनास्मि कुन्त्या दुःखेन योजितः 12001019a योऽसौ नागायुतबलो लोकेऽप्रतिरथो रणे 12001019c सिंहखेलगतिर्धीमान्घृणी दान्तो यतव्रतः 12001020a आश्रयो धार्तराष्ट्राणां मानी तीक्ष्णपराक्रमः 12001020c अमर्षी नित्यसंरम्भी क्षेप्तास्माकं रणे रणे 12001021a शीघ्रास्त्रश्चित्रयोधी च कृती चाद्भुतविक्रमः 12001021c गूढोत्पन्नः सुतः कुन्त्या भ्रातास्माकं च सोदरः 12001022a तोयकर्मणि यं कुन्ती कथयामास सूर्यजम् 12001022c पुत्रं सर्वगुणोपेतमवकीर्णं जले पुरा 12001023a यं सूतपुत्रं लोकोऽयं राधेयं चाप्यमन्यत 12001023c स ज्येष्ठपुत्रः कुन्त्या वै भ्रातास्माकं च मातृजः 12001024a अजानता मया संख्ये राज्यलुब्धेन घातितः 12001024c तन्मे दहति गात्राणि तूलराशिमिवानलः 12001025a न हि तं वेद पार्थोऽपि भ्रातरं श्वेतवाहनः 12001025c नाहं न भीमो न यमौ स त्वस्मान्वेद सुव्रतः 12001026a गता किल पृथा तस्य सकाशमिति नः श्रुतम् 12001026c अस्माकं शमकामा वै त्वं च पुत्रो ममेत्यथ 12001027a पृथाया न कृतः कामस्तेन चापि महात्मना 12001027c अतिपश्चादिदं मातर्यवोचदिति नः श्रुतम् 12001028a न हि शक्ष्याम्यहं त्यक्तुं नृपं दुर्योधनं रणे 12001028c अनार्यं च नृशंसं च कृतघ्नं च हि मे भवेत् 12001029a युधिष्ठिरेण संधिं च यदि कुर्यां मते तव 12001029c भीतो रणे श्वेतवाहादिति मां मंस्यते जनः 12001030a सोऽहं निर्जित्य समरे विजयं सहकेशवम् 12001030c संधास्ये धर्मपुत्रेण पश्चादिति च सोऽब्रवीत् 12001031a तमवोचत्किल पृथा पुनः पृथुलवक्षसम् 12001031c चतुर्णामभयं देहि कामं युध्यस्व फल्गुनम् 12001032a सोऽब्रवीन्मातरं धीमान्वेपमानः कृताञ्जलिः 12001032c प्राप्तान्विषह्यांश्चतुरो न हनिष्यामि ते सुतान् 12001033a पञ्चैव हि सुता मातर्भविष्यन्ति हि ते ध्रुवम् 12001033c सकर्णा वा हते पार्थे सार्जुना वा हते मयि 12001034a तं पुत्रगृद्धिनी भूयो माता पुत्रमथाब्रवीत् 12001034c भ्रातॄणां स्वस्ति कुर्वीथा येषां स्वस्ति चिकीर्षसि 12001035a तमेवमुक्त्वा तु पृथा विसृज्योपययौ गृहान् 12001035c सोऽर्जुनेन हतो वीरो भ्राता भ्रात्रा सहोदरः 12001036a न चैव विवृतो मन्त्रः पृथायास्तस्य वा मुने 12001036c अथ शूरो महेष्वासः पार्थेनासौ निपातितः 12001037a अहं त्वज्ञासिषं पश्चात्स्वसोदर्यं द्विजोत्तम 12001037c पूर्वजं भ्रातरं कर्णं पृथाया वचनात्प्रभो 12001038a तेन मे दूयतेऽतीव हृदयं भ्रातृघातिनः 12001038c कर्णार्जुनसहायोऽहं जयेयमपि वासवम् 12001039a सभायां क्लिश्यमानस्य धार्तराष्ट्रैर्दुरात्मभिः 12001039c सहसोत्पतितः क्रोधः कर्णं दृष्ट्वा प्रशाम्यति 12001040a यदा ह्यस्य गिरो रूक्षाः शृणोमि कटुकोदयाः 12001040c सभायां गदतो द्यूते दुर्योधनहितैषिणः 12001041a तदा नश्यति मे क्रोधः पादौ तस्य निरीक्ष्य ह 12001041c कुन्त्या हि सदृशौ पादौ कर्णस्येति मतिर्मम 12001042a सादृश्यहेतुमन्विच्छन्पृथायास्तव चैव ह 12001042c कारणं नाधिगच्छामि कथंचिदपि चिन्तयन् 12001043a कथं नु तस्य संग्रामे पृथिवी चक्रमग्रसत् 12001043c कथं च शप्तो भ्राता मे तत्त्वं वक्तुमिहार्हसि 12001044a श्रोतुमिच्छामि भगवंस्त्वत्तः सर्वं यथातथम् 12001044c भवान्हि सर्वविद्विद्वाँल्लोके वेद कृताकृतम् 12002001 वैशंपायन उवाच 12002001a स एवमुक्तस्तु मुनिर्नारदो वदतां वरः 12002001c कथयामास तत्सर्वं यथा शप्तः स सूतजः 12002002a एवमेतन्महाबाहो यथा वदसि भारत 12002002c न कर्णार्जुनयोः किंचिदविषह्यं भवेद्रणे 12002003a गुह्यमेतत्तु देवानां कथयिष्यामि ते नृप 12002003c तन्निबोध महाराज यथा वृत्तमिदं पुरा 12002004a क्षत्रं स्वर्गं कथं गच्छेच्छस्त्रपूतमिति प्रभो 12002004c संघर्षजननस्तस्मात्कन्यागर्भो विनिर्मितः 12002005a स बालस्तेजसा युक्तः सूतपुत्रत्वमागतः 12002005c चकाराङ्गिरसां श्रेष्ठे धनुर्वेदं गुरौ तव 12002006a स बलं भीमसेनस्य फल्गुनस्य च लाघवम् 12002006c बुद्धिं च तव राजेन्द्र यमयोर्विनयं तथा 12002007a सख्यं च वासुदेवेन बाल्ये गाण्डीवधन्वनः 12002007c प्रजानामनुरागं च चिन्तयानो व्यदह्यत 12002008a स सख्यमगमद्बाल्ये राज्ञा दुर्योधनेन वै 12002008c युष्माभिर्नित्यसंद्विष्टो दैवाच्चापि स्वभावतः 12002009a विद्याधिकमथालक्ष्य धनुर्वेदे धनंजयम् 12002009c द्रोणं रहस्युपागम्य कर्णो वचनमब्रवीत् 12002010a ब्रह्मास्त्रं वेत्तुमिच्छामि सरहस्यनिवर्तनम् 12002010c अर्जुनेन समो युद्धे भवेयमिति मे मतिः 12002011a समः पुत्रेषु च स्नेहः शिष्येषु च तव ध्रुवम् 12002011c त्वत्प्रसादान्न मां ब्रूयुरकृतास्त्रं विचक्षणाः 12002012a द्रोणस्तथोक्तः कर्णेन सापेक्षः फल्गुनं प्रति 12002012c दौरात्म्यं चापि कर्णस्य विदित्वा तमुवाच ह 12002013a ब्रह्मास्त्रं ब्राह्मणो विद्याद्यथावच्चरितव्रतः 12002013c क्षत्रियो वा तपस्वी यो नान्यो विद्यात्कथंचन 12002014a इत्युक्तोऽङ्गिरसां श्रेष्ठमामन्त्र्य प्रतिपूज्य च 12002014c जगाम सहसा रामं महेन्द्रं पर्वतं प्रति 12002015a स तु राममुपागम्य शिरसाभिप्रणम्य च 12002015c ब्राह्मणो भार्गवोऽस्मीति गौरवेणाभ्यगच्छत 12002016a रामस्तं प्रतिजग्राह पृष्ट्वा गोत्रादि सर्वशः 12002016c उष्यतां स्वागतं चेति प्रीतिमांश्चाभवद्भृशम् 12002017a तत्र कर्णस्य वसतो महेन्द्रे पर्वतोत्तमे 12002017c गन्धर्वै राक्षसैर्यक्षैर्देवैश्चासीत्समागमः 12002018a स तत्रेष्वस्त्रमकरोद्भृगुश्रेष्ठाद्यथाविधि 12002018c प्रियश्चाभवदत्यर्थं देवगन्धर्वरक्षसाम् 12002019a स कदाचित्समुद्रान्ते विचरन्नाश्रमान्तिके 12002019c एकः खड्गधनुष्पाणिः परिचक्राम सूतजः 12002020a सोऽग्निहोत्रप्रसक्तस्य कस्यचिद्ब्रह्मवादिनः 12002020c जघानाज्ञानतः पार्थ होमधेनुं यदृच्छया 12002021a तदज्ञानकृतं मत्वा ब्राह्मणाय न्यवेदयत् 12002021c कर्णः प्रसादयंश्चैनमिदमित्यब्रवीद्वचः 12002022a अबुद्धिपूर्वं भगवन्धेनुरेषा हता तव 12002022c मया तत्र प्रसादं मे कुरुष्वेति पुनः पुनः 12002023a तं स विप्रोऽब्रवीत्क्रुद्धो वाचा निर्भर्त्सयन्निव 12002023c दुराचार वधार्हस्त्वं फलं प्राप्नुहि दुर्मते 12002024a येन विस्पर्धसे नित्यं यदर्थं घटसेऽनिशम् 12002024c युध्यतस्तेन ते पाप भूमिश्चक्रं ग्रसिष्यति 12002025a ततश्चक्रे महीग्रस्ते मूर्धानं ते विचेतसः 12002025c पातयिष्यति विक्रम्य शत्रुर्गच्छ नराधम 12002026a यथेयं गौर्हता मूढ प्रमत्तेन त्वया मम 12002026c प्रमत्तस्यैवमेवान्यः शिरस्ते पातयिष्यति 12002027a ततः प्रसादयामास पुनस्तं द्विजसत्तमम् 12002027c गोभिर्धनैश्च रत्नैश्च स चैनं पुनरब्रवीत् 12002028a नेदं मद्व्याहृतं कुर्यात्सर्वलोकोऽपि वै मृषा 12002028c गच्छ वा तिष्ठ वा यद्वा कार्यं ते तत्समाचर 12002029a इत्युक्तो ब्राह्मणेनाथ कर्णो दैन्यादधोमुखः 12002029c राममभ्यागमद्भीतस्तदेव मनसा स्मरन् 12003001 नारद उवाच 12003001a कर्णस्य बाहुवीर्येण प्रश्रयेण दमेन च 12003001c तुतोष भृगुशार्दूलो गुरुशुश्रूषया तथा 12003002a तस्मै स विधिवत्कृत्स्नं ब्रह्मास्त्रं सनिवर्तनम् 12003002c प्रोवाचाखिलमव्यग्रं तपस्वी सुतपस्विने 12003003a विदितास्त्रस्ततः कर्णो रममाणोऽऽश्रमे भृगोः 12003003c चकार वै धनुर्वेदे यत्नमद्भुतविक्रमः 12003004a ततः कदाचिद्रामस्तु चरन्नाश्रममन्तिकात् 12003004c कर्णेन सहितो धीमानुपवासेन कर्शितः 12003005a सुष्वाप जामदग्न्यो वै विस्रम्भोत्पन्नसौहृदः 12003005c कर्णस्योत्सङ्ग आधाय शिरः क्लान्तमना गुरुः 12003006a अथ कृमिः श्लेष्ममयो मांसशोणितभोजनः 12003006c दारुणो दारुणस्पर्शः कर्णस्याभ्याशमागमत् 12003007a स तस्योरुमथासाद्य बिभेद रुधिराशनः 12003007c न चैनमशकत्क्षेप्तुं हन्तुं वापि गुरोर्भयात् 12003008a संदश्यमानोऽपि तथा कृमिणा तेन भारत 12003008c गुरुप्रबोधशङ्की च तमुपैक्षत सूतजः 12003009a कर्णस्तु वेदनां धैर्यादसह्यां विनिगृह्य ताम् 12003009c अकम्पन्नव्यथंश्चैव धारयामास भार्गवम् 12003010a यदा तु रुधिरेणाङ्गे परिस्पृष्टो भृगूद्वहः 12003010c तदाबुध्यत तेजस्वी संतप्तश्चेदमब्रवीत् 12003011a अहोऽस्म्यशुचितां प्राप्तः किमिदं क्रियते त्वया 12003011c कथयस्व भयं त्यक्त्वा याथातथ्यमिदं मम 12003012a तस्य कर्णस्तदाचष्ट कृमिणा परिभक्षणम् 12003012c ददर्श रामस्तं चापि कृमिं सूकरसंनिभम् 12003013a अष्टपादं तीक्ष्णदंष्ट्रं सूचीभिरिव संवृतम् 12003013c रोमभिः संनिरुद्धाङ्गमलर्कं नाम नामतः 12003014a स दृष्टमात्रो रामेण कृमिः प्राणानवासृजत् 12003014c तस्मिन्नेवासृक्संक्लिन्ने तदद्भुतमिवाभवत् 12003015a ततोऽन्तरिक्षे ददृशे विश्वरूपः करालवान् 12003015c राक्षसो लोहितग्रीवः कृष्णाङ्गो मेघवाहनः 12003016a स रामं प्राञ्जलिर्भूत्वा बभाषे पूर्णमानसः 12003016c स्वस्ति ते भृगुशार्दूल गमिष्यामि यथागतम् 12003017a मोक्षितो नरकादस्मि भवता मुनिसत्तम 12003017c भद्रं च तेऽस्तु नन्दिश्च प्रियं मे भवता कृतम् 12003018a तमुवाच महाबाहुर्जामदग्न्यः प्रतापवान् 12003018c कस्त्वं कस्माच्च नरकं प्रतिपन्नो ब्रवीहि तत् 12003019a सोऽब्रवीदहमासं प्राग्गृत्सो नाम महासुरः 12003019c पुरा देवयुगे तात भृगोस्तुल्यवया इव 12003020a सोऽहं भृगोः सुदयितां भार्यामपहरं बलात् 12003020c महर्षेरभिशापेन कृमिभूतोऽपतं भुवि 12003021a अब्रवीत्तु स मां क्रोधात्तव पूर्वपितामहः 12003021c मूत्रश्लेष्माशनः पाप निरयं प्रतिपत्स्यसे 12003022a शापस्यान्तो भवेद्ब्रह्मन्नित्येवं तमथाब्रुवम् 12003022c भविता भार्गवे राम इति मामब्रवीद्भृगुः 12003023a सोऽहमेतां गतिं प्राप्तो यथा नकुशलं तथा 12003023c त्वया साधो समागम्य विमुक्तः पापयोनितः 12003024a एवमुक्त्वा नमस्कृत्य ययौ रामं महासुरः 12003024c रामः कर्णं तु सक्रोधमिदं वचनमब्रवीत् 12003025a अतिदुःखमिदं मूढ न जातु ब्राह्मणः सहेत् 12003025c क्षत्रियस्यैव ते धैर्यं कामया सत्यमुच्यताम् 12003026a तमुवाच ततः कर्णः शापभीतः प्रसादयन् 12003026c ब्रह्मक्षत्रान्तरे सूतं जातं मां विद्धि भार्गव 12003027a राधेयः कर्ण इति मां प्रवदन्ति जना भुवि 12003027c प्रसादं कुरु मे ब्रह्मन्नस्त्रलुब्धस्य भार्गव 12003028a पिता गुरुर्न संदेहो वेदविद्याप्रदः प्रभुः 12003028c अतो भार्गव इत्युक्तं मया गोत्रं तवान्तिके 12003029a तमुवाच भृगुश्रेष्ठः सरोषः प्रहसन्निव 12003029c भूमौ निपतितं दीनं वेपमानं कृताञ्जलिम् 12003030a यस्मान्मिथ्योपचरितो अस्त्रलोभादिह त्वया 12003030c तस्मादेतद्धि ते मूढ ब्रह्मास्त्रं प्रतिभास्यति 12003031a अन्यत्र वधकालात्ते सदृशेन समेयुषः 12003031c अब्राह्मणे न हि ब्रह्म ध्रुवं तिष्ठेत्कदाचन 12003032a गच्छेदानीं न ते स्थानमनृतस्येह विद्यते 12003032c न त्वया सदृशो युद्धे भविता क्षत्रियो भुवि 12003033a एवमुक्तस्तु रामेण न्यायेनोपजगाम सः 12003033c दुर्योधनमुपागम्य कृतास्त्रोऽस्मीति चाब्रवीत् 12004001 नारद उवाच 12004001a कर्णस्तु समवाप्यैतदस्त्रं भार्गवनन्दनात् 12004001c दुर्योधनेन सहितो मुमुदे भरतर्षभ 12004002a ततः कदाचिद्राजानः समाजग्मुः स्वयंवरे 12004002c कलिङ्गविषये राजन्राज्ञश्चित्राङ्गदस्य च 12004003a श्रीमद्राजपुरं नाम नगरं तत्र भारत 12004003c राजानः शतशस्तत्र कन्यार्थं समुपागमन् 12004004a श्रुत्वा दुर्योधनस्तत्र समेतान्सर्वपार्थिवान् 12004004c रथेन काञ्चनाङ्गेन कर्णेन सहितो ययौ 12004005a ततः स्वयंवरे तस्मिन्संप्रवृत्ते महोत्सवे 12004005c समापेतुर्नृपतयः कन्यार्थे नृपसत्तम 12004006a शिशुपालो जरासंधो भीष्मको वक्र एव च 12004006c कपोतरोमा नीलश्च रुक्मी च दृढविक्रमः 12004007a सृगालश्च महाराज स्त्रीराज्याधिपतिश्च यः 12004007c अशोकः शतधन्वा च भोजो वीरश्च नामतः 12004008a एते चान्ये च बहवो दक्षिणां दिशमाश्रिताः 12004008c म्लेच्छाचार्याश्च राजानः प्राच्योदीच्याश्च भारत 12004009a काञ्चनाङ्गदिनः सर्वे बद्धजाम्बूनदस्रजः 12004009c सर्वे भास्वरदेहाश्च व्याघ्रा इव मदोत्कटाः 12004010a ततः समुपविष्टेषु तेषु राजसु भारत 12004010c विवेश रङ्गं सा कन्या धात्रीवर्षधरान्विता 12004011a ततः संश्राव्यमाणेषु राज्ञां नामसु भारत 12004011c अत्यक्रामद्धार्तराष्ट्रं सा कन्या वरवर्णिनी 12004012a दुर्योधनस्तु कौरव्यो नामर्षयत लङ्घनम् 12004012c प्रत्यषेधच्च तां कन्यामसत्कृत्य नराधिपान् 12004013a स वीर्यमदमत्तत्वाद्भीष्मद्रोणावुपाश्रितः 12004013c रथमारोप्य तां कन्यामाजुहाव नराधिपान् 12004014a तमन्वयाद्रथी खड्गी भद्धगोधाङ्गुलित्रवान् 12004014c कर्णः शस्त्रभृतां श्रेष्ठः पृष्ठतः पुरुषर्षभ 12004015a ततो विमर्दः सुमहान्राज्ञामासीद्युधिष्ठिर 12004015c संनह्यतां तनुत्राणि रथान्योजयतामपि 12004016a तेऽभ्यधावन्त संक्रुद्धाः कर्णदुर्योधनावुभौ 12004016c शरवर्षाणि मुञ्चन्तो मेघाः पर्वतयोरिव 12004017a कर्णस्तेषामापततामेकैकेन क्षुरेण ह 12004017c धनूंषि सशरावापान्यपातयत भूतले 12004018a ततो विधनुषः कांश्चित्कांश्चिदुद्यतकार्मुकान् 12004018c कांश्चिदुद्वहतो बाणान्रथशक्तिगदास्तथा 12004019a लाघवादाकुलीकृत्य कर्णः प्रहरतां वरः 12004019c हतसूतांश्च भूयिष्ठानवजिग्ये नराधिपान् 12004020a ते स्वयं त्वरयन्तोऽश्वान्याहि याहीति वादिनः 12004020c व्यपेयुस्ते रणं हित्वा राजानो भग्नमानसाः 12004021a दुर्योधनस्तु कर्णेन पाल्यमानोऽभ्ययात्तदा 12004021c हृष्टः कन्यामुपादाय नगरं नागसाह्वयम् 12005001 नारद उवाच 12005001a आविष्कृतबलं कर्णं ज्ञात्वा राजा तु मागधः 12005001c आह्वयद्द्वैरथेनाजौ जरासंधो महीपतिः 12005002a तयोः समभवद्युद्धं दिव्यास्त्रविदुषोर्द्वयोः 12005002c युधि नानाप्रहरणैरन्योन्यमभिवर्षतोः 12005003a क्षीणबाणौ विधनुषौ भग्नखड्गौ महीं गतौ 12005003c बाहुभिः समसज्जेतामुभावपि बलान्वितौ 12005004a बाहुकण्टकयुद्धेन तस्य कर्णोऽथ युध्यतः 12005004c बिभेद संधिं देहस्य जरया श्लेषितस्य ह 12005005a स विकारं शरीरस्य दृष्ट्वा नृपतिरात्मनः 12005005c प्रीतोऽस्मीत्यब्रवीत्कर्णं वैरमुत्सृज्य भारत 12005006a प्रीत्या ददौ स कर्णाय मालिनीं नगरीमथ 12005006c अङ्गेषु नरशार्दूल स राजासीत्सपत्नजित् 12005007a पालयामास चम्पां तु कर्णः परबलार्दनः 12005007c दुर्योधनस्यानुमते तवापि विदितं तथा 12005008a एवं शस्त्रप्रतापेन प्रथितः सोऽभवत्क्षितौ 12005008c त्वद्धितार्थं सुरेन्द्रेण भिक्षितो वर्मकुण्डले 12005009a स दिव्ये सहजे प्रादात्कुण्डले परमार्चिते 12005009c सहजं कवचं चैव मोहितो देवमायया 12005010a विमुक्तः कुण्डलाभ्यां च सहजेन च वर्मणा 12005010c निहतो विजयेनाजौ वासुदेवस्य पश्यतः 12005011a ब्राह्मणस्याभिशापेन रामस्य च महात्मनः 12005011c कुन्त्याश्च वरदानेन मायया च शतक्रतोः 12005012a भीष्मावमानात्संख्यायां रथानामर्धकीर्तनात् 12005012c शल्यात्तेजोवधाच्चापि वासुदेवनयेन च 12005013a रुद्रस्य देवराजस्य यमस्य वरुणस्य च 12005013c कुबेरद्रोणयोश्चैव कृपस्य च महात्मनः 12005014a अस्त्राणि दिव्यान्यादाय युधि गाण्डीवधन्वना 12005014c हतो वैकर्तनः कर्णो दिवाकरसमद्युतिः 12005015a एवं शप्तस्तव भ्राता बहुभिश्चापि वञ्चितः 12005015c न शोच्यः स नरव्याघ्रो युद्धे हि निधनं गतः 12006001 वैशंपायन उवाच 12006001a एतावदुक्त्वा देवर्षिर्विरराम स नारदः 12006001c युधिष्ठिरस्तु राजर्षिर्दध्यौ शोकपरिप्लुतः 12006002a तं दीनमनसं वीरमधोवदनमातुरम् 12006002c निःश्वसन्तं यथा नागं पर्यश्रुनयनं तथा 12006003a कुन्ती शोकपरीताङ्गी दुःखोपहतचेतना 12006003c अब्रवीन्मधुराभाषा काले वचनमर्थवत् 12006004a युधिष्ठिर महाबाहो नैनं शोचितुमर्हसि 12006004c जहि शोकं महाप्राज्ञ शृणु चेदं वचो मम 12006005a यतितः स मया पूर्वं भ्रात्र्यं ज्ञापयितुं तव 12006005c भास्करेण च देवेन पित्रा धर्मभृतां वर 12006006a यद्वाच्यं हितकामेन सुहृदा भूतिमिच्छता 12006006c तथा दिवाकरेणोक्तः स्वप्नान्ते मम चाग्रतः 12006007a न चैनमशकद्भानुरहं वा स्नेहकारणैः 12006007c पुरा प्रत्यनुनेतुं वा नेतुं वाप्येकतां त्वया 12006008a ततः कालपरीतः स वैरस्योद्धुक्षणे रतः 12006008c प्रतीपकारी युष्माकमिति चोपेक्षितो मया 12006009a इत्युक्तो धर्मराजस्तु मात्रा बाष्पाकुलेक्षणः 12006009c उवाच वाक्यं धर्मात्मा शोकव्याकुलचेतनः 12006010a भवत्या गूढमन्त्रत्वात्पीडितोऽस्मीत्युवाच ताम् 12006010c शशाप च महातेजाः सर्वलोकेषु च स्त्रियः 12006010e न गुह्यं धारयिष्यन्तीत्यतिदुःखसमन्वितः 12006011a स राजा पुत्रपौत्राणां संबन्धिसुहृदां तथा 12006011c स्मरन्नुद्विग्नहृदयो बभूवास्वस्थचेतनः 12006012a ततः शोकपरीतात्मा सधूम इव पावकः 12006012c निर्वेदमकरोद्धीमान्राजा संतापपीडितः 12007001 वैशंपायन उवाच 12007001a युधिष्ठिरस्तु धर्मात्मा शोकव्याकुलचेतनः 12007001c शुशोच दुःखसंतप्तः स्मृत्वा कर्णं महारथम् 12007002a आविष्टो दुःखशोकाभ्यां निःश्वसंश्च पुनः पुनः 12007002c दृष्ट्वार्जुनमुवाचेदं वचनं शोककर्शितः 12007003a यद्भैक्षमाचरिष्याम वृष्ण्यन्धकपुरे वयम् 12007003c ज्ञातीन्निष्पुरुषान्कृत्वा नेमां प्राप्स्याम दुर्गतिम् 12007004a अमित्रा नः समृद्धार्था वृत्तार्थाः कुरवः किल 12007004c आत्मानमात्मना हत्वा किं धर्मफलमाप्नुमः 12007005a धिगस्तु क्षात्रमाचारं धिगस्तु बलमौरसम् 12007005c धिगस्त्वमर्षं येनेमामापदं गमिता वयम् 12007006a साधु क्षमा दमः शौचमवैरोध्यममत्सरः 12007006c अहिंसा सत्यवचनं नित्यानि वनचारिणाम् 12007007a वयं तु लोभान्मोहाच्च स्तम्भं मानं च संश्रिताः 12007007c इमामवस्थामापन्ना राज्यलेशबुभुक्षया 12007008a त्रैलोक्यस्यापि राज्येन नास्मान्कश्चित्प्रहर्षयेत् 12007008c बान्धवान्निहतान्दृष्ट्वा पृथिव्यामामिषैषिणः 12007009a ते वयं पृथिवीहेतोरवध्यान्पृथिवीसमान् 12007009c संपरित्यज्य जीवामो हीनार्था हतबान्धवाः 12007010a आमिषे गृध्यमानानामशुनां नः शुनामिव 12007010c आमिषं चैव नो नष्टमामिषस्य च भोजिनः 12007011a न पृथिव्या सकलया न सुवर्णस्य राशिभिः 12007011c न गवाश्वेन सर्वेण ते त्याज्या य इमे हताः 12007012a संयुक्ताः काममन्युभ्यां क्रोधामर्षसमन्विताः 12007012c मृत्युयानं समारुह्य गता वैवस्वतक्षयम् 12007013a बहु कल्याणमिच्छन्त ईहन्ते पितरः सुतान् 12007013c तपसा ब्रह्मचर्येण वन्दनेन तितिक्षया 12007014a उपवासैस्तथेज्याभिर्व्रतकौतुकमङ्गलैः 12007014c लभन्ते मातरो गर्भांस्तान्मासान्दश बिभ्रति 12007015a यदि स्वस्ति प्रजायन्ते जाता जीवन्ति वा यदि 12007015c संभाविता जातबलास्ते दद्युर्यदि नः सुखम् 12007015e इह चामुत्र चैवेति कृपणाः फलहेतुकाः 12007016a तासामयं समारम्भो निवृत्तः केवलोऽफलः 12007016c यदासां निहताः पुत्रा युवानो मृष्टकुण्डलाः 12007017a अभुक्त्वा पार्थिवान्भोगानृणान्यनवदाय च 12007017c पितृभ्यो देवताभ्यश्च गता वैवस्वतक्षयम् 12007018a यदैषामङ्ग पितरौ जातौ काममयाविव 12007018c संजातबलरूपेषु तदैव निहता नृपाः 12007019a संयुक्ताः काममन्युभ्यां क्रोधहर्षासमञ्जसाः 12007019c न ते जन्मफलं किंचिद्भोक्तारो जातु कर्हिचित् 12007020a पाञ्चालानां कुरूणां च हता एव हि येऽहताः 12007020c ते वयं त्वधमाँल्लोकान्प्रपद्येम स्वकर्मभिः 12007021a वयमेवास्य लोकस्य विनाशे कारणं स्मृताः 12007021c धृतराष्ट्रस्य पुत्रेण निकृत्या प्रत्यपत्स्महि 12007022a सदैव निकृतिप्रज्ञो द्वेष्टा मायोपजीवनः 12007022c मिथ्यावृत्तः स सततमस्मास्वनपकारिषु 12007023a अंशकामा वयं ते च न चास्माभिर्न तैर्जितम् 12007023c न तैर्भुक्तेयमवनिर्न नार्यो गीतवादितम् 12007024a नामात्यसमितौ कथ्यं न च श्रुतवतां श्रुतम् 12007024c न रत्नानि परार्ध्यानि न भूर्न द्रविणागमः 12007025a ऋद्धिमस्मासु तां दृष्ट्वा विवर्णो हरिणः कृशः 12007025c धृतराष्ट्रस्य नृपतेः सौबलेन निवेदितः 12007026a तं पिता पुत्रगृद्धित्वादनुमेनेऽनये स्थितम् 12007026c अनवेक्ष्यैव पितरं गाङ्गेयं विदुरं तथा 12007026e असंशयं धृतराष्ट्रो यथैवाहं तथा गतः 12007027a अनियम्याशुचिं लुब्धं पुत्रं कामवशानुगम् 12007027c पतितो यशसो दीप्ताद्घातयित्वा सहोदरान् 12007028a इमौ वृद्धौ च शोकाग्नौ प्रक्षिप्य स सुयोधनः 12007028c अस्मत्प्रद्वेषसंयुक्तः पापबुद्धिः सदैव हि 12007029a को हि बन्धुः कुलीनः संस्तथा ब्रूयात्सुहृज्जने 12007029c यथासावुक्तवान्क्षुद्रो युयुत्सुर्वृष्णिसंनिधौ 12007030a आत्मनो हि वयं दोषाद्विनष्टाः शाश्वतीः समाः 12007030c प्रदहन्तो दिशः सर्वास्तेजसा भास्करा इव 12007031a सोऽस्माकं वैरपुरुषो दुर्मन्त्रिप्रग्रहं गतः 12007031c दुर्योधनकृते ह्येतत्कुलं नो विनिपातितम् 12007031e अवध्यानां वधं कृत्वा लोके प्राप्ताः स्म वाच्यताम् 12007032a कुलस्यास्यान्तकरणं दुर्मतिं पापकारिणम् 12007032c राजा राष्ट्रेश्वरं कृत्वा धृतराष्ट्रोऽद्य शोचति 12007033a हताः शूराः कृतं पापं विषयः स्वो विनाशितः 12007033c हत्वा नो विगतो मन्युः शोको मां रुन्धयत्ययम् 12007034a धनंजय कृतं पापं कल्याणेनोपहन्यते 12007034c त्यागवांश्च पुनः पापं नालं कर्तुमिति श्रुतिः 12007035a त्यागवाञ्जन्ममरणे नाप्नोतीति श्रुतिर्यदा 12007035c प्राप्तवर्त्मा कृतमतिर्ब्रह्म संपद्यते तदा 12007036a स धनंजय निर्द्वंद्वो मुनिर्ज्ञानसमन्वितः 12007036c वनमामन्त्र्य वः सर्वान्गमिष्यामि परंतप 12007037a न हि कृत्स्नतमो धर्मः शक्यः प्राप्तुमिति श्रुतिः 12007037c परिग्रहवता तन्मे प्रत्यक्षमरिसूदन 12007038a मया निसृष्टं पापं हि परिग्रहमभीप्सता 12007038c जन्मक्षयनिमित्तं च शक्यं प्राप्तुमिति श्रुतिः 12007039a स परिग्रहमुत्सृज्य कृत्स्नं राज्यं तथैव च 12007039c गमिष्यामि विनिर्मुक्तो विशोको विज्वरस्तथा 12007040a प्रशाधि त्वमिमामुर्वीं क्षेमां निहतकण्टकाम् 12007040c न ममार्थोऽस्ति राज्येन न भोगैर्वा कुरूत्तम 12007041a एतावदुक्त्वा वचनं धर्मराजो युधिष्ठिरः 12007041c व्युपारमत्ततः पार्थः कनीयान्प्रत्यभाषत 12008001 वैशंपायन उवाच 12008001a अथार्जुन उवाचेदमधिक्षिप्त इवाक्षमी 12008001c अभिनीततरं वाक्यं दृढवादपराक्रमः 12008002a दर्शयन्नैन्द्रिरात्मानमुग्रमुग्रपराक्रमः 12008002c स्मयमानो महातेजाः सृक्किणी संलिहन्मुहुः 12008003a अहो दुःखमहो कृच्छ्रमहो वैक्लव्यमुत्तमम् 12008003c यत्कृत्वामानुषं कर्म त्यजेथाः श्रियमुत्तमाम् 12008004a शत्रून्हत्वा महीं लब्ध्वा स्वधर्मेणोपपादिताम् 12008004c हतामित्रः कथं सर्वं त्यजेथा बुद्धिलाघवात् 12008005a क्लीबस्य हि कुतो राज्यं दीर्घसूत्रस्य वा पुनः 12008005c किमर्थं च महीपालानवधीः क्रोधमूर्छितः 12008006a यो ह्याजिजीविषेद्भैक्ष्यं कर्मणा नैव केनचित् 12008006c समारम्भान्बुभूषेत हतस्वस्तिरकिंचनः 12008006e सर्वलोकेषु विख्यातो न पुत्रपशुसंहितः 12008007a कापालीं नृप पापिष्ठां वृत्तिमास्थाय जीवतः 12008007c संत्यज्य राज्यमृद्धं ते लोकोऽयं किं वदिष्यति 12008008a सर्वारम्भान्समुत्सृज्य हतस्वस्तिरकिंचनः 12008008c कस्मादाशंससे भैक्ष्यं चर्तुं प्राकृतवत्प्रभो 12008009a अस्मिन्राजकुले जातो जित्वा कृत्स्नां वसुंधराम् 12008009c धर्मार्थावखिलौ हित्वा वनं मौढ्यात्प्रतिष्ठसे 12008010a यदीमानि हवींषीह विमथिष्यन्त्यसाधवः 12008010c भवता विप्रहीणानि प्राप्तं त्वामेव किल्बिषम् 12008011a आकिंचन्यमनाशास्यमिति वै नहुषोऽब्रवीत् 12008011c कृत्या नृशंसा ह्यधने धिगस्त्वधनतामिह 12008012a अश्वस्तनमृषीणां हि विद्यते वेद तद्भवान् 12008012c यं त्विमं धर्ममित्याहुर्धनादेष प्रवर्तते 12008013a धर्मं संहरते तस्य धनं हरति यस्य यः 12008013c ह्रियमाणे धने राजन्वयं कस्य क्षमेमहि 12008014a अभिशस्तवत्प्रपश्यन्ति दरिद्रं पार्श्वतः स्थितम् 12008014c दारिद्र्यं पातकं लोके कस्तच्छंसितुमर्हति 12008015a पतितः शोच्यते राजन्निर्धनश्चापि शोच्यते 12008015c विशेषं नाधिगच्छामि पतितस्याधनस्य च 12008016a अर्थेभ्यो हि विवृद्धेभ्यः संभृतेभ्यस्ततस्ततः 12008016c क्रियाः सर्वाः प्रवर्तन्ते पर्वतेभ्य इवापगाः 12008017a अर्थाद्धर्मश्च कामश्च स्वर्गश्चैव नराधिप 12008017c प्राणयात्रा हि लोकस्य विनार्थं न प्रसिध्यति 12008018a अर्थेन हि विहीनस्य पुरुषस्याल्पमेधसः 12008018c व्युच्छिद्यन्ते क्रियाः सर्वा ग्रीष्मे कुसरितो यथा 12008019a यस्यार्थास्तस्य मित्राणि यस्यार्थास्तस्य बान्धवाः 12008019c यस्यार्थाः स पुमाँल्लोके यस्यार्थाः स च पण्डितः 12008020a अधनेनार्थकामेन नार्थः शक्यो विवित्सता 12008020c अर्थैरर्था निबध्यन्ते गजैरिव महागजाः 12008021a धर्मः कामश्च स्वर्गश्च हर्षः क्रोधः श्रुतं दमः 12008021c अर्थादेतानि सर्वाणि प्रवर्तन्ते नराधिप 12008022a धनात्कुलं प्रभवति धनाद्धर्मः प्रवर्तते 12008022c नाधनस्यास्त्ययं लोको न परः पुरुषोत्तम 12008023a नाधनो धर्मकृत्यानि यथावदनुतिष्ठति 12008023c धनाद्धि धर्मः स्रवति शैलाद्गिरिनदी यथा 12008024a यः कृशाश्वः कृशगवः कृशभृत्यः कृशातिथिः 12008024c स वै राजन्कृशो नाम न शरीरकृशः कृशः 12008025a अवेक्षस्व यथान्यायं पश्य देवासुरं यथा 12008025c राजन्किमन्यज्ज्ञातीनां वधादृध्यन्ति देवताः 12008026a न चेद्धर्तव्यमन्यस्य कथं तद्धर्ममारभेत् 12008026c एतावानेव वेदेषु निश्चयः कविभिः कृतः 12008027a अध्येतव्या त्रयी विद्या भवितव्यं विपश्चिता 12008027c सर्वथा धनमाहार्यं यष्टव्यं चापि यत्नतः 12008028a द्रोहाद्देवैरवाप्तानि दिवि स्थानानि सर्वशः 12008028c इति देवा व्यवसिता वेदवादाश्च शाश्वताः 12008029a अधीयन्ते तपस्यन्ति यजन्ते याजयन्ति च 12008029c कृत्स्नं तदेव च श्रेयो यदप्याददतेऽन्यतः 12008030a न पश्यामोऽनपहृतं धनं किंचित्क्वचिद्वयम् 12008030c एवमेव हि राजानो जयन्ति पृथिवीमिमाम् 12008031a जित्वा ममत्वं ब्रुवते पुत्रा इव पितुर्धने 12008031c राजर्षयो जितस्वर्गा धर्मो ह्येषां निगद्यते 12008032a यथैव पूर्णादुदधेः स्यन्दन्त्यापो दिशो दश 12008032c एवं राजकुलाद्वित्तं पृथिवीं प्रतितिष्ठति 12008033a आसीदियं दिलीपस्य नृगस्य नहुषस्य च 12008033c अम्बरीषस्य मान्धातुः पृथिवी सा त्वयि स्थिता 12008034a स त्वां द्रव्यमयो यज्ञः संप्राप्तः सर्वदक्षिणः 12008034c तं चेन्न यजसे राजन्प्राप्तस्त्वं देवकिल्बिषम् 12008035a येषां राजाश्वमेधेन यजते दक्षिणावता 12008035c उपेत्य तस्यावभृथं पूताः सर्वे भवन्ति ते 12008036a विश्वरूपो महादेवः सर्वमेधे महामखे 12008036c जुहाव सर्वभूतानि तथैवात्मानमात्मना 12008037a शाश्वतोऽयं भूतिपथो नास्यान्तमनुशुश्रुम 12008037c महान्दाशरथः पन्था मा राजन्कापथं गमः 12009001 युधिष्ठिर उवाच 12009001a मुहूर्तं तावदेकाग्रो मनःश्रोत्रेऽन्तरात्मनि 12009001c धारयित्वापि ते श्रुत्वा रोचतां वचनं मम 12009002a सार्थगम्यमहं मार्गं न जातु त्वत्कृते पुनः 12009002c गच्छेयं तद्गमिष्यामि हित्वा ग्राम्यसुखान्युत 12009003a क्षेम्यश्चैकाकिना गम्यः पन्थाः कोऽस्तीति पृच्छ माम् 12009003c अथ वा नेच्छसि प्रष्टुमपृच्छन्नपि मे शृणु 12009004a हित्वा ग्राम्यसुखाचारं तप्यमानो महत्तपः 12009004c अरण्ये फलमूलाशी चरिष्यामि मृगैः सह 12009005a जुह्वानोऽग्निं यथाकालमुभौ कालावुपस्पृशन् 12009005c कृशः परिमिताहारश्चर्मचीरजटाधरः 12009006a शीतवातातपसहः क्षुत्पिपासाश्रमक्षमः 12009006c तपसा विधिदृष्टेन शरीरमुपशोषयन् 12009007a मनःकर्णसुखा नित्यं शृण्वन्नुच्चावचा गिरः 12009007c मुदितानामरण्येषु वसतां मृगपक्षिणाम् 12009008a आजिघ्रन्पेशलान्गन्धान्फुल्लानां वृक्षवीरुधाम् 12009008c नानारूपान्वने पश्यन्रमणीयान्वनौकसः 12009009a वानप्रस्थजनस्यापि दर्शनं कुलवासिनः 12009009c नाप्रियाण्याचरिष्यामि किं पुनर्ग्रामवासिनाम् 12009010a एकान्तशीली विमृशन्पक्वापक्वेन वर्तयन् 12009010c पितॄन्देवांश्च वन्येन वाग्भिरद्भिश्च तर्पयन् 12009011a एवमारण्यशास्त्राणामुग्रमुग्रतरं विधिम् 12009011c सेवमानः प्रतीक्षिष्ये देहस्यास्य समापनम् 12009012a अथ वैकोऽहमेकाहमेकैकस्मिन्वनस्पतौ 12009012c चरन्भैक्ष्यं मुनिर्मुण्डः क्षपयिष्ये कलेवरम् 12009013a पांसुभिः समवच्छन्नः शून्यागारप्रतिश्रयः 12009013c वृक्षमूलनिकेतो वा त्यक्तसर्वप्रियाप्रियः 12009014a न शोचन्न प्रहृष्यंश्च तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः 12009014c निराशीर्निर्ममो भूत्वा निर्द्वंद्वो निष्परिग्रहः 12009015a आत्मारामः प्रसन्नात्मा जडान्धबधिराकृतिः 12009015c अकुर्वाणः परैः कांचित्संविदं जातु केनचित् 12009016a जङ्गमाजङ्गमान्सर्वान्नविहिंसंश्चतुर्विधान् 12009016c प्रजाः सर्वाः स्वधर्मस्थाः समः प्राणभृतः प्रति 12009017a न चाप्यवहसन्कंचिन्न कुर्वन्भ्रुकुटीं क्वचित् 12009017c प्रसन्नवदनो नित्यं सर्वेन्द्रियसुसंयतः 12009018a अपृच्छन्कस्यचिन्मार्गं व्रजन्येनैव केनचित् 12009018c न देशं न दिशं कांचिद्गन्तुमिच्छन्विशेषतः 12009019a गमने निरपेक्षश्च पश्चादनवलोकयन् 12009019c ऋजुः प्रणिहितो गच्छंस्त्रसस्थावरवर्जकः 12009020a स्वभावस्तु प्रयात्यग्रे प्रभवन्त्यशनान्यपि 12009020c द्वंद्वानि च विरुद्धानि तानि सर्वाण्यचिन्तयन् 12009021a अल्पं वास्वादु वा भोज्यं पूर्वालाभेन जातु चित् 12009021c अन्येष्वपि चरँल्लाभमलाभे सप्त पूरयन् 12009022a विधूमे न्यस्तमुसले व्यङ्गारे भुक्तवज्जने 12009022c अतीतपात्रसंचारे काले विगतभिक्षुके 12009023a एककालं चरन्भैक्ष्यं गृहे द्वे चैव पञ्च च 12009023c स्पृहापाशान्विमुच्याहं चरिष्यामि महीमिमाम् 12009024a न जिजीविषुवत्किंचिन्न मुमूर्षुवदाचरन् 12009024c जीवितं मरणं चैव नाभिनन्दन्न च द्विषन् 12009025a वास्यैकं तक्षतो बाहुं चन्दनेनैकमुक्षतः 12009025c नाकल्याणं न कल्याणं चिन्तयन्नुभयोस्तयोः 12009026a याः काश्चिज्जीवता शक्याः कर्तुमभ्युदयक्रियाः 12009026c सर्वास्ताः समभित्यज्य निमेषादिव्यवस्थितः 12009027a तेषु नित्यमसक्तश्च त्यक्तसर्वेन्द्रियक्रियः 12009027c सुपरित्यक्तसंकल्पः सुनिर्णिक्तात्मकल्मषः 12009028a विमुक्तः सर्वसङ्गेभ्यो व्यतीतः सर्ववागुराः 12009028c न वशे कस्यचित्तिष्ठन्सधर्मा मातरिश्वनः 12009029a वीतरागश्चरन्नेवं तुष्टिं प्राप्स्यामि शाश्वतीम् 12009029c तृष्णया हि महत्पापमज्ञानादस्मि कारितः 12009030a कुशलाकुशलान्येके कृत्वा कर्माणि मानवाः 12009030c कार्यकारणसंश्लिष्टं स्वजनं नाम बिभ्रति 12009031a आयुषोऽन्ते प्रहायेदं क्षीणप्रायं कलेवरम् 12009031c प्रतिगृह्णाति तत्पापं कर्तुः कर्मफलं हि तत् 12009032a एवं संसारचक्रेऽस्मिन्व्याविद्धे रथचक्रवत् 12009032c समेति भूतग्रामोऽयं भूतग्रामेण कार्यवान् 12009033a जन्ममृत्युजराव्याधिवेदनाभिरुपद्रुतम् 12009033c असारमिममस्वन्तं संसारं त्यजतः सुखम् 12009034a दिवः पतत्सु देवेषु स्थानेभ्यश्च महर्षिषु 12009034c को हि नाम भवेनार्थी भवेत्कारणतत्त्ववित् 12009035a कृत्वा हि विविधं कर्म तत्तद्विविधलक्षणम् 12009035c पार्थिवैर्नृपतिः स्वल्पैः कारणैरेव बध्यते 12009036a तस्मात्प्रज्ञामृतमिदं चिरान्मां प्रत्युपस्थितम् 12009036c तत्प्राप्य प्रार्थये स्थानमव्ययं शाश्वतं ध्रुवम् 12009037a एतया सततं वृत्त्या चरन्नेवंप्रकारया 12009037c देहं संस्थापयिष्यामि निर्भयं मार्गमास्थितः 12010001 भीम उवाच 12010001a श्रोत्रियस्येव ते राजन्मन्दकस्याविपश्चितः 12010001c अनुवाकहताबुद्धिर्नैषा तत्त्वार्थदर्शिनी 12010002a आलस्ये कृतचित्तस्य राजधर्मानसूयतः 12010002c विनाशे धार्तराष्ट्राणां किं फलं भरतर्षभ 12010003a क्षमानुकम्पा कारुण्यमानृशंस्यं न विद्यते 12010003c क्षात्रमाचरतो मार्गमपि बन्धोस्त्वदन्तरे 12010004a यदीमां भवतो बुद्धिं विद्याम वयमीदृशीम् 12010004c शस्त्रं नैव ग्रहीष्यामो न वधिष्याम कंचन 12010005a भैक्ष्यमेवाचरिष्याम शरीरस्या विमोक्षणात् 12010005c न चेदं दारुणं युद्धमभविष्यन्महीक्षिताम् 12010006a प्राणस्यान्नमिदं सर्वमिति वै कवयो विदुः 12010006c स्थावरं जङ्गमं चैव सर्वं प्राणस्य भोजनम् 12010007a आददानस्य चेद्राज्यं ये केचित्परिपन्थिनः 12010007c हन्तव्यास्त इति प्राज्ञाः क्षत्रधर्मविदो विदुः 12010008a ते सदोषा हतास्माभी राज्यस्य परिपन्थिनः 12010008c तान्हत्वा भुङ्क्ष्व धर्मेण युधिष्ठिर महीमिमाम् 12010009a यथा हि पुरुषः खात्वा कूपमप्राप्य चोदकम् 12010009c पङ्कदिग्धो निवर्तेत कर्मेदं नस्तथोपमम् 12010010a यथारुह्य महावृक्षमपहृत्य ततो मधु 12010010c अप्राश्य निधनं गच्छेत्कर्मेदं नस्तथोपमम् 12010011a यथा महान्तमध्वानमाशया पुरुषः पतन् 12010011c स निराशो निवर्तेत कर्मेदं नस्तथोपमम् 12010012a यथा शत्रून्घातयित्वा पुरुषः कुरुसत्तम 12010012c आत्मानं घातयेत्पश्चात्कर्मेदं नस्तथाविधम् 12010013a यथान्नं क्षुधितो लब्ध्वा न भुञ्जीत यदृच्छया 12010013c कामी च कामिनीं लब्ध्वा कर्मेदं नस्तथाविधम् 12010014a वयमेवात्र गर्ह्या हि ये वयं मन्दचेतसः 12010014c त्वां राजन्ननुगच्छामो ज्येष्ठोऽयमिति भारत 12010015a वयं हि बाहुबलिनः कृतविद्या मनस्विनः 12010015c क्लीबस्य वाक्ये तिष्ठामो यथैवाशक्तयस्तथा 12010016a अगतीन्कागतीनस्मान्नष्टार्थानर्थसिद्धये 12010016c कथं वै नानुपश्येयुर्जनाः पश्यन्ति यादृशम् 12010017a आपत्काले हि संन्यासः कर्तव्य इति शिष्यते 12010017c जरयाभिपरीतेन शत्रुभिर्व्यंसितेन च 12010018a तस्मादिह कृतप्रज्ञास्त्यागं न परिचक्षते 12010018c धर्मव्यतिक्रमं चेदं मन्यन्ते सूक्ष्मदर्शिनः 12010019a कथं तस्मात्समुत्पन्नस्तन्निष्ठस्तदुपाश्रयः 12010019c तदेव निन्दन्नासीत श्रद्धा वान्यत्र गृह्यते 12010020a श्रिया विहीनैरधनैर्नास्तिकैः संप्रवर्तितम् 12010020c वेदवादस्य विज्ञानं सत्याभासमिवानृतम् 12010021a शक्यं तु मौण्ड्यमास्थाय बिभ्रतात्मानमात्मना 12010021c धर्मच्छद्म समास्थाय आसितुं न तु जीवितुम् 12010022a शक्यं पुनररण्येषु सुखमेकेन जीवितुम् 12010022c अबिभ्रता पुत्रपौत्रान्देवर्षीनतिथीन्पितॄन् 12010023a नेमे मृगाः स्वर्गजितो न वराहा न पक्षिणः 12010023c अथैतेन प्रकारेण पुण्यमाहुर्न ताञ्जनाः 12010024a यदि संन्यासतः सिद्धिं राजन्कश्चिदवाप्नुयात् 12010024c पर्वताश्च द्रुमाश्चैव क्षिप्रं सिद्धिमवाप्नुयुः 12010025a एते हि नित्यसंन्यासा दृश्यन्ते निरुपद्रवाः 12010025c अपरिग्रहवन्तश्च सततं चात्मचारिणः 12010026a अथ चेदात्मभाग्येषु नान्येषां सिद्धिमश्नुते 12010026c तस्मात्कर्मैव कर्तव्यं नास्ति सिद्धिरकर्मणः 12010027a औदकाः सृष्टयश्चैव जन्तवः सिद्धिमाप्नुयुः 12010027c येषामात्मैव भर्तव्यो नान्यः कश्चन विद्यते 12010028a अवेक्षस्व यथा स्वैः स्वैः कर्मभिर्व्यापृतं जगत् 12010028c तस्मात्कर्मैव कर्तव्यं नास्ति सिद्धिरकर्मणः 12011001 अर्जुन उवाच 12011001a अत्रैवोदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12011001c तापसैः सह संवादं शक्रस्य भरतर्षभ 12011002a केचिद्गृहान्परित्यज्य वनमभ्यगमन्द्विजाः 12011002c अजातश्मश्रवो मन्दाः कुले जाताः प्रवव्रजुः 12011003a धर्मोऽयमिति मन्वाना ब्रह्मचर्ये व्यवस्थिताः 12011003c त्यक्त्वा गृहान्पितॄंश्चैव तानिन्द्रोऽन्वकृपायत 12011004a तानाबभाषे भगवान्पक्षी भूत्वा हिरण्मयः 12011004c सुदुष्करं मनुष्यैश्च यत्कृतं विघसाशिभिः 12011005a पुण्यं च बत कर्मैषां प्रशस्तं चैव जीवितम् 12011005c संसिद्धास्ते गतिं मुख्यां प्राप्ता धर्मपरायणाः 12011006 ऋषय ऊचुः 12011006a अहो बतायं शकुनिर्विघसाशान्प्रशंसति 12011006c अस्मान्नूनमयं शास्ति वयं च विघसाशिनः 12011007 शकुनिरुवाच 12011007a नाहं युष्मान्प्रशंसामि पङ्कदिग्धान्रजस्वलान् 12011007c उच्छिष्टभोजिनो मन्दानन्ये वै विघसाशिनः 12011008 ऋषय ऊचुः 12011008a इदं श्रेयः परमिति वयमेवाभ्युपास्महे 12011008c शकुने ब्रूहि यच्छ्रेयो भृशं वै श्रद्दधाम ते 12011009 शकुनिरुवाच 12011009a यदि मां नाभिशङ्कध्वं विभज्यात्मानमात्मना 12011009c ततोऽहं वः प्रवक्ष्यामि याथातथ्यं हितं वचः 12011010 ऋषय ऊचुः 12011010a शृणुमस्ते वचस्तात पन्थानो विदितास्तव 12011010c नियोगे चैव धर्मात्मन्स्थातुमिच्छाम शाधि नः 12011011 शकुनिरुवाच 12011011a चतुष्पदां गौः प्रवरा लोहानां काञ्चनं वरम् 12011011c शब्दानां प्रवरो मन्त्रो ब्राह्मणो द्विपदां वरः 12011012a मन्त्रोऽयं जातकर्मादि ब्राह्मणस्य विधीयते 12011012c जीवतो यो यथाकालं श्मशाननिधनादिति 12011013a कर्माणि वैदिकान्यस्य स्वर्ग्यः पन्थास्त्वनुत्तमः 12011013c अथ सर्वाणि कर्माणि मन्त्रसिद्धानि चक्षते 12011014a आम्नायदृढवादीनि तथा सिद्धिरिहेष्यते 12011014c मासार्धमासा ऋतव आदित्यशशितारकम् 12011015a ईहन्ते सर्वभूतानि तदृतं कर्मसङ्गिनाम् 12011015c सिद्धिक्षेत्रमिदं पुण्यमयमेवाश्रमो महान् 12011016a अथ ये कर्म निन्दन्तो मनुष्याः कापथं गताः 12011016c मूढानामर्थहीनानां तेषामेनस्तु विद्यते 12011017a देववंशान्पितृवंशान्ब्रह्मवंशांश्च शाश्वतान् 12011017c संत्यज्य मूढा वर्तन्ते ततो यान्त्यश्रुतीपथम् 12011018a एतद्वोऽस्तु तपो युक्तं ददानीत्यृषिचोदितम् 12011018c तस्मात्तदध्यवसतस्तपस्वि तप उच्यते 12011019a देववंशान्पितृवंशान्ब्रह्मवंशांश्च शाश्वतान् 12011019c संविभज्य गुरोश्चर्यां तद्वै दुष्करमुच्यते 12011020a देवा वै दुष्करं कृत्वा विभूतिं परमां गताः 12011020c तस्माद्गार्हस्थ्यमुद्वोढुं दुष्करं प्रब्रवीमि वः 12011021a तपः श्रेष्ठं प्रजानां हि मूलमेतन्न संशयः 12011021c कुटुम्बविधिनानेन यस्मिन्सर्वं प्रतिष्ठितम् 12011022a एतद्विदुस्तपो विप्रा द्वंद्वातीता विमत्सराः 12011022c तस्माद्वनं मध्यमं च लोकेषु तप उच्यते 12011023a दुराधर्षं पदं चैव गच्छन्ति विघसाशिनः 12011023c सायंप्रातर्विभज्यान्नं स्वकुटुम्बे यथाविधि 12011024a दत्त्वातिथिभ्यो देवेभ्यः पितृभ्यः स्वजनस्य च 12011024c अवशिष्टानि येऽश्नन्ति तानाहुर्विघसाशिनः 12011025a तस्मात्स्वधर्ममास्थाय सुव्रताः सत्यवादिनः 12011025c लोकस्य गुरवो भूत्वा ते भवन्त्यनुपस्कृताः 12011026a त्रिदिवं प्राप्य शक्रस्य स्वर्गलोके विमत्सराः 12011026c वसन्ति शाश्वतीर्वर्षा जना दुष्करकारिणः 12011027a ततस्ते तद्वचः श्रुत्वा तस्य धर्मार्थसंहितम् 12011027c उत्सृज्य नास्तिकगतिं गार्हस्थ्यं धर्ममाश्रिताः 12011028a तस्मात्त्वमपि दुर्धर्ष धैर्यमालम्ब्य शाश्वतम् 12011028c प्रशाधि पृथिवीं कृत्स्नां हतामित्रां नरोत्तम 12012001 वैशंपायन उवाच 12012001a अर्जुनस्य वचः श्रुत्वा नकुलो वाक्यमब्रवीत् 12012001c राजानमभिसंप्रेक्ष्य सर्वधर्मभृतां वरम् 12012002a अनुरुध्य महाप्राज्ञो भ्रातुश्चित्तमरिंदमः 12012002c व्यूढोरस्को महाबाहुस्ताम्रास्यो मितभाषिता 12012003a विशाखयूपे देवानां सर्वेषामग्नयश्चिताः 12012003c तस्माद्विद्धि महाराज देवान्कर्मपथि स्थितान् 12012004a अनास्तिकानास्तिकानां प्राणदाः पितरश्च ये 12012004c तेऽपि कर्मैव कुर्वन्ति विधिं पश्यस्व पार्थिव 12012004e वेदवादापविद्धांस्तु तान्विद्धि भृशनास्तिकान् 12012005a न हि वेदोक्तमुत्सृज्य विप्रः सर्वेषु कर्मसु 12012005c देवयानेन नाकस्य पृष्ठमाप्नोति भारत 12012006a अत्याश्रमानयं सर्वानित्याहुर्वेदनिश्चयाः 12012006c ब्राह्मणाः श्रुतिसंपन्नास्तान्निबोध जनाधिप 12012007a वित्तानि धर्मलब्धानि क्रतुमुख्येष्ववासृजन् 12012007c कृतात्मसु महाराज स वै त्यागी स्मृतो नरः 12012008a अनवेक्ष्य सुखादानं तथैवोर्ध्वं प्रतिष्ठितः 12012008c आत्मत्यागी महाराज स त्यागी तामसः प्रभो 12012009a अनिकेतः परिपतन्वृक्षमूलाश्रयो मुनिः 12012009c अपाचकः सदा योगी स त्यागी पार्थ भिक्षुकः 12012010a क्रोधहर्षावनादृत्य पैशुन्यं च विशां पते 12012010c विप्रो वेदानधीते यः स त्यागी गुरुपूजकः 12012011a आश्रमांस्तुलया सर्वान्धृतानाहुर्मनीषिणः 12012011c एकतस्ते त्रयो राजन्गृहस्थाश्रम एकतः 12012012a समीक्षते तु योऽर्थं वै कामं स्वर्गं च भारत 12012012c अयं पन्था महर्षीणामियं लोकविदां गतिः 12012013a इति यः कुरुते भावं स त्यागी भरतर्षभ 12012013c न यः परित्यज्य गृहान्वनमेति विमूढवत् 12012014a यदा कामान्समीक्षेत धर्मवैतंसिकोऽनृजुः 12012014c अथैनं मृत्युपाशेन कण्ठे बध्नाति मृत्युराट् 12012015a अभिमानकृतं कर्म नैतत्फलवदुच्यते 12012015c त्यागयुक्तं महाराज सर्वमेव महाफलम् 12012016a शमो दमस्तपो दानं सत्यं शौचमथार्जवम् 12012016c यज्ञो धृतिश्च धर्मश्च नित्यमार्षो विधिः स्मृतः 12012017a पितृदेवातिथिकृते समारम्भोऽत्र शस्यते 12012017c अत्रैव हि महाराज त्रिवर्गः केवलं फलम् 12012018a एतस्मिन्वर्तमानस्य विधौ विप्रनिषेविते 12012018c त्यागिनः प्रसृतस्येह नोच्छित्तिर्विद्यते क्वचित् 12012019a असृजद्धि प्रजा राजन्प्रजापतिरकल्मषः 12012019c मां यक्ष्यन्तीति शान्तात्मा यज्ञैर्विविधदक्षिणैः 12012020a वीरुधश्चैव वृक्षांश्च यज्ञार्थं च तथौषधीः 12012020c पशूंश्चैव तथा मेध्यान्यज्ञार्थानि हवींषि च 12012021a गृहस्थाश्रमिणस्तच्च यज्ञकर्म विरोधकम् 12012021c तस्माद्गार्हस्थ्यमेवेह दुष्करं दुर्लभं तथा 12012022a तत्संप्राप्य गृहस्था ये पशुधान्यसमन्विताः 12012022c न यजन्ते महाराज शाश्वतं तेषु किल्बिषम् 12012023a स्वाध्याययज्ञा ऋषयो ज्ञानयज्ञास्तथापरे 12012023c अथापरे महायज्ञान्मनसैव वितन्वते 12012024a एवं दानसमाधानं मार्गमातिष्ठतो नृप 12012024c द्विजातेर्ब्रह्मभूतस्य स्पृहयन्ति दिवौकसः 12012025a स रत्नानि विचित्राणि संभृतानि ततस्ततः 12012025c मखेष्वनभिसंत्यज्य नास्तिक्यमभिजल्पसि 12012025e कुटुम्बमास्थिते त्यागं न पश्यामि नराधिप 12012026a राजसूयाश्वमेधेषु सर्वमेधेषु वा पुनः 12012026c य चान्ये क्रतवस्तात ब्राह्मणैरभिपूजिताः 12012026e तैर्यजस्व महाराज शक्रो देवपतिर्यथा 12012027a राज्ञः प्रमाददोषेण दस्युभिः परिमुष्यताम् 12012027c अशरण्यः प्रजानां यः स राजा कलिरुच्यते 12012028a अश्वान्गाश्चैव दासीश्च करेणूश्च स्वलंकृताः 12012028c ग्रामाञ्जनपदांश्चैव क्षेत्राणि च गृहाणि च 12012029a अप्रदाय द्विजातिभ्यो मात्सर्याविष्टचेतसः 12012029c वयं ते राजकलयो भविष्यामो विशां पते 12012030a अदातारोऽशरण्याश्च राजकिल्बिषभागिनः 12012030c दुःखानामेव भोक्तारो न सुखानां कदाचन 12012031a अनिष्ट्वा च महायज्ञैरकृत्वा च पितृस्वधाम् 12012031c तीर्थेष्वनभिसंत्यज्य प्रव्रजिष्यसि चेदथ 12012032a छिन्नाभ्रमिव गन्तासि विलयं मारुतेरितम् 12012032c लोकयोरुभयोर्भ्रष्टो ह्यन्तराले व्यवस्थितः 12012033a अन्तर्बहिश्च यत्किंचिन्मनोव्यासङ्गकारकम् 12012033c परित्यज्य भवेत्त्यागी न यो हित्वा प्रतिष्ठते 12012034a एतस्मिन्वर्तमानस्य विधौ विप्रनिषेविते 12012034c ब्राह्मणस्य महाराज नोच्छित्तिर्विद्यते क्वचित् 12012035a निहत्य शत्रूंस्तरसा समृद्धा;न्शक्रो यथा दैत्यबलानि संख्ये 12012035c कः पार्थ शोचेन्निरतः स्वधर्मे; पूर्वैः स्मृते पार्थिव शिष्टजुष्टे 12012036a क्षात्रेण धर्मेण पराक्रमेण; जित्वा महीं मन्त्रविद्भ्यः प्रदाय 12012036c नाकस्य पृष्ठेऽसि नरेन्द्र गन्ता; न शोचितव्यं भवताद्य पार्थ 12013001 सहदेव उवाच 12013001a न बाह्यं द्रव्यमुत्सृज्य सिद्धिर्भवति भारत 12013001c शारीरं द्रव्यमुत्सृज्य सिद्धिर्भवति वा न वा 12013002a बाह्यद्रव्यविमुक्तस्य शारीरेषु च गृध्यतः 12013002c यो धर्मो यत्सुखं वा स्याद्द्विषतां तत्तथास्तु नः 12013003a शारीरं द्रव्यमुत्सृज्य पृथिवीमनुशासतः 12013003c यो धर्मो यत्सुखं वा स्यात्सुहृदां तत्तथास्तु नः 12013004a द्व्यक्षरस्तु भवेन्मृत्युस्त्र्यक्षरं ब्रह्म शाश्वतम् 12013004c ममेति च भवेन्मृत्युर्न ममेति च शाश्वतम् 12013005a ब्रह्ममृत्यू च तौ राजन्नात्मन्येव समाश्रितौ 12013005c अदृश्यमानौ भूतानि योधयेतामसंशयम् 12013006a अविनाशोऽस्य सत्त्वस्य नियतो यदि भारत 12013006c भित्त्वा शरीरं भूतानां न हिंसा प्रतिपत्स्यते 12013007a अथापि च सहोत्पत्तिः सत्त्वस्य प्रलयस्तथा 12013007c नष्टे शरीरे नष्टं स्याद्वृथा च स्यात्क्रियापथः 12013008a तस्मादेकान्तमुत्सृज्य पूर्वैः पूर्वतरैश्च यः 12013008c पन्था निषेवितः सद्भिः स निषेव्यो विजानता 12013009a लब्ध्वापि पृथिवीं कृत्स्नां सहस्थावरजङ्गमाम् 12013009c न भुङ्क्ते यो नृपः सम्यङ्निष्फलं तस्य जीवितम् 12013010a अथ वा वसतो राजन्वने वन्येन जीवतः 12013010c द्रव्येषु यस्य ममता मृत्योरास्ये स वर्तते 12013011a बाह्याभ्यन्तरभूतानां स्वभावं पश्य भारत 12013011c ये तु पश्यन्ति तद्भावं मुच्यन्ते महतो भयात् 12013012a भवान्पिता भवान्माता भवान्भ्राता भवान्गुरुः 12013012c दुःखप्रलापानार्तस्य तस्मान्मे क्षन्तुमर्हसि 12013013a तथ्यं वा यदि वातथ्यं यन्मयैतत्प्रभाषितम् 12013013c तद्विद्धि पृथिवीपाल भक्त्या भरतसत्तम 12014001 वैशंपायन उवाच 12014001a अव्याहरति कौन्तेये धर्मराजे युधिष्ठिरे 12014001c भ्रातॄणां ब्रुवतां तांस्तान्विविधान्वेदनिश्चयान् 12014002a महाभिजनसंपन्ना श्रीमत्यायतलोचना 12014002c अभ्यभाषत राजेन्द्रं द्रौपदी योषितां वरा 12014003a आसीनमृषभं राज्ञां भ्रातृभिः परिवारितम् 12014003c सिंहशार्दूलसदृशैर्वारणैरिव यूथपम् 12014004a अभिमानवती नित्यं विशेषेण युधिष्ठिरे 12014004c लालिता सततं राज्ञा धर्मज्ञा धर्मदर्शिनी 12014005a आमन्त्र्य विपुलश्रोणी साम्ना परमवल्गुना 12014005c भर्तारमभिसंप्रेक्ष्य ततो वचनमब्रवीत् 12014006a इमे ते भ्रातरः पार्थ शुष्यन्त स्तोकका इव 12014006c वावाश्यमानास्तिष्ठन्ति न चैनानभिनन्दसे 12014007a नन्दयैतान्महाराज मत्तानिव महाद्विपान् 12014007c उपपन्नेन वाक्येन सततं दुःखभागिनः 12014008a कथं द्वैतवने राजन्पूर्वमुक्त्वा तथा वचः 12014008c भ्रातॄनेतान्स्म सहिताञ्शीतवातातपार्दितान् 12014009a वयं दुर्योधनं हत्वा मृधे भोक्ष्याम मेदिनीम् 12014009c संपूर्णां सर्वकामानामाहवे विजयैषिणः 12014010a विरथांश्च रथान्कृत्वा निहत्य च महागजान् 12014010c संस्तीर्य च रथैर्भूमिं ससादिभिररिंदमाः 12014011a यजतां विविधैर्यज्ञैः समृद्धैराप्तदक्षिणैः 12014011c वनवासकृतं दुःखं भविष्यति सुखाय नः 12014012a इत्येतानेवमुक्त्वा त्वं स्वयं धर्मभृतां वर 12014012c कथमद्य पुनर्वीर विनिहंसि मनांस्युत 12014013a न क्लीबो वसुधां भुङ्क्ते न क्लीबो धनमश्नुते 12014013c न क्लीबस्य गृहे पुत्रा मत्स्याः पङ्क इवासते 12014014a नादण्डः क्षत्रियो भाति नादण्डो भूतिमश्नुते 12014014c नादण्डस्य प्रजा राज्ञः सुखमेधन्ति भारत 12014015a मित्रता सर्वभूतेषु दानमध्ययनं तपः 12014015c ब्राह्मणस्यैष धर्मः स्यान्न राज्ञो राजसत्तम 12014016a असतां प्रतिषेधश्च सतां च परिपालनम् 12014016c एष राज्ञां परो धर्मः समरे चापलायनम् 12014017a यस्मिन्क्षमा च क्रोधश्च दानादाने भयाभये 12014017c निग्रहानुग्रहौ चोभौ स वै धर्मविदुच्यते 12014018a न श्रुतेन न दानेन न सान्त्वेन न चेज्यया 12014018c त्वयेयं पृथिवी लब्धा नोत्कोचेन तथाप्युत 12014019a यत्तद्बलममित्राणां तथा वीरसमुद्यतम् 12014019c हस्त्यश्वरथसंपन्नं त्रिभिरङ्गैर्महत्तरम् 12014020a रक्षितं द्रोणकर्णाभ्यामश्वत्थाम्ना कृपेण च 12014020c तत्त्वया निहतं वीर तस्माद्भुङ्क्ष्व वसुंधराम् 12014021a जम्बूद्वीपो महाराज नानाजनपदायुतः 12014021c त्वया पुरुषशार्दूल दण्डेन मृदितः प्रभो 12014022a जम्बूद्वीपेन सदृशः क्रौञ्चद्वीपो नराधिप 12014022c अपरेण महामेरोर्दण्डेन मृदितस्त्वया 12014023a क्रौञ्चद्वीपेन सदृशः शाकद्वीपो नराधिप 12014023c पूर्वेण तु महामेरोर्दण्डेन मृदितस्त्वया 12014024a उत्तरेण महामेरोः शाकद्वीपेन संमितः 12014024c भद्राश्वः पुरुषव्याघ्र दण्डेन मृदितस्त्वया 12014025a द्वीपाश्च सान्तरद्वीपा नानाजनपदालयाः 12014025c विगाह्य सागरं वीर दण्डेन मृदितास्त्वया 12014026a एतान्यप्रतिमानि त्वं कृत्वा कर्माणि भारत 12014026c न प्रीयसे महाराज पूज्यमानो द्विजातिभिः 12014027a स त्वं भ्रातॄनिमान्दृष्ट्वा प्रतिनन्दस्व भारत 12014027c ऋषभानिव संमत्तान्गजेन्द्रानूर्जितानिव 12014028a अमरप्रतिमाः सर्वे शत्रुसाहाः परंतपाः 12014028c एकोऽपि हि सुखायैषां क्षमः स्यादिति मे मतिः 12014029a किं पुनः पुरुषव्याघ्राः पतयो मे नरर्षभाः 12014029c समस्तानीन्द्रियाणीव शरीरस्य विचेष्टने 12014030a अनृतं माब्रवीच्छ्वश्रूः सर्वज्ञा सर्वदर्शिनी 12014030c युधिष्ठिरस्त्वां पाञ्चालि सुखे धास्यत्यनुत्तमे 12014031a हत्वा राजसहस्राणि बहून्याशुपराक्रमः 12014031c तद्व्यर्थं संप्रपश्यामि मोहात्तव जनाधिप 12014032a येषामुन्मत्तको ज्येष्ठः सर्वे तस्योपचारिणः 12014032c तवोन्मादेन राजेन्द्र सोन्मादाः सर्वपाण्डवाः 12014033a यदि हि स्युरनुन्मत्ता भ्रातरस्ते जनाधिप 12014033c बद्ध्वा त्वां नास्तिकैः सार्धं प्रशासेयुर्वसुंधराम् 12014034a कुरुते मूढमेवं हि यः श्रेयो नाधिगच्छति 12014034c धूपैरञ्जनयोगैश्च नस्यकर्मभिरेव च 12014034e भेषजैः स चिकित्स्यः स्याद्य उन्मार्गेण गच्छति 12014035a साहं सर्वाधमा लोके स्त्रीणां भरतसत्तम 12014035c तथा विनिकृतामित्रैर्याहमिच्छामि जीवितुम् 12014036a एतेषां यतमानानामुत्पद्यन्ते तु संपदः 12014036c त्वं तु सर्वां महीं लब्ध्वा कुरुषे स्वयमापदम् 12014037a यथास्तां संमतौ राज्ञां पृथिव्यां राजसत्तमौ 12014037c मान्धाता चाम्बरीषश्च तथा राजन्विराजसे 12014038a प्रशाधि पृथिवीं देवीं प्रजा धर्मेण पालयन् 12014038c सपर्वतवनद्वीपां मा राजन्विमना भव 12014039a यजस्व विविधैर्यज्ञैर्जुह्वन्नग्नीन्प्रयच्छ च 12014039c पुराणि भोगान्वासांसि द्विजातिभ्यो नृपोत्तम 12015001 वैशंपायन उवाच 12015001a याज्ञसेन्या वचः श्रुत्वा पुनरेवार्जुनोऽब्रवीत् 12015001c अनुमान्य महाबाहुं ज्येष्ठं भ्रातरमीश्वरम् 12015002a दण्डः शास्ति प्रजाः सर्वा दण्ड एवाभिरक्षति 12015002c दण्डः सुप्तेषु जागर्ति दण्डं धर्मं विदुर्बुधाः 12015003a धर्मं संरक्षते दण्डस्तथैवार्थं नराधिप 12015003c कामं संरक्षते दण्डस्त्रिवर्गो दण्ड उच्यते 12015004a दण्डेन रक्ष्यते धान्यं धनं दण्डेन रक्ष्यते 12015004c एतद्विद्वन्नुपादत्स्व स्वभावं पश्य लौकिकम् 12015005a राजदण्डभयादेके पापाः पापं न कुर्वते 12015005c यमदण्डभयादेके परलोकभयादपि 12015006a परस्परभयादेके पापाः पापं न कुर्वते 12015006c एवं सांसिद्धिके लोके सर्वं दण्डे प्रतिष्ठितम् 12015007a दण्डस्यैव भयादेके न खादन्ति परस्परम् 12015007c अन्धे तमसि मज्जेयुर्यदि दण्डो न पालयेत् 12015008a यस्माददान्तान्दमयत्यशिष्टान्दण्डयत्यपि 12015008c दमनाद्दण्डनाच्चैव तस्माद्दण्डं विदुर्बुधाः 12015009a वाचि दण्डो ब्राह्मणानां क्षत्रियाणां भुजार्पणम् 12015009c दानदण्डः स्मृतो वैश्यो निर्दण्डः शूद्र उच्यते 12015010a असंमोहाय मर्त्यानामर्थसंरक्षणाय च 12015010c मर्यादा स्थापिता लोके दण्डसंज्ञा विशां पते 12015011a यत्र श्यामो लोहिताक्षो दण्डश्चरति सूनृतः 12015011c प्रजास्तत्र न मुह्यन्ति नेता चेत्साधु पश्यति 12015012a ब्रह्मचारी गृहस्थश्च वानप्रस्थोऽथ भिक्षुकः 12015012c दण्डस्यैव भयादेते मनुष्या वर्त्मनि स्थिताः 12015013a नाभीतो यजते राजन्नाभीतो दातुमिच्छति 12015013c नाभीतः पुरुषः कश्चित्समये स्थातुमिच्छति 12015014a नाच्छित्त्वा परमर्माणि नाकृत्वा कर्म दारुणम् 12015014c नाहत्वा मत्स्यघातीव प्राप्नोति महतीं श्रियम् 12015015a नाघ्नतः कीर्तिरस्तीह न वित्तं न पुनः प्रजाः 12015015c इन्द्रो वृत्रवधेनैव महेन्द्रः समपद्यत 12015016a य एव देवा हन्तारस्ताँल्लोकोऽर्चयते भृशम् 12015016c हन्ता रुद्रस्तथा स्कन्दः शक्रोऽग्निर्वरुणो यमः 12015017a हन्ता कालस्तथा वायुर्मृत्युर्वैश्रवणो रविः 12015017c वसवो मरुतः साध्या विश्वेदेवाश्च भारत 12015018a एतान्देवान्नमस्यन्ति प्रतापप्रणता जनाः 12015018c न ब्रह्माणं न धातारं न पूषाणं कथंचन 12015019a मध्यस्थान्सर्वभूतेषु दान्ताञ्शमपरायणान् 12015019c यजन्ते मानवाः केचित्प्रशान्ताः सर्वकर्मसु 12015020a न हि पश्यामि जीवन्तं लोके कंचिदहिंसया 12015020c सत्त्वैः सत्त्वानि जीवन्ति दुर्बलैर्बलवत्तराः 12015021a नकुलो मूषकानत्ति बिडालो नकुलं तथा 12015021c बिडालमत्ति श्वा राजञ्श्वानं व्यालमृगस्तथा 12015022a तानत्ति पुरुषः सर्वान्पश्य धर्मो यथागतः 12015022c प्राणस्यान्नमिदं सर्वं जङ्गमं स्थावरं च यत् 12015023a विधानं देवविहितं तत्र विद्वान्न मुह्यति 12015023c यथा सृष्टोऽसि राजेन्द्र तथा भवितुमर्हसि 12015024a विनीतक्रोधहर्षा हि मन्दा वनमुपाश्रिताः 12015024c विना वधं न कुर्वन्ति तापसाः प्राणयापनम् 12015025a उदके बहवः प्राणाः पृथिव्यां च फलेषु च 12015025c न च कश्चिन्न तान्हन्ति किमन्यत्प्राणयापनात् 12015026a सूक्ष्मयोनीनि भूतानि तर्कगम्यानि कानिचित् 12015026c पक्ष्मणोऽपि निपातेन येषां स्यात्स्कन्धपर्ययः 12015027a ग्रामान्निष्क्रम्य मुनयो विगतक्रोधमत्सराः 12015027c वने कुटुम्बधर्माणो दृश्यन्ते परिमोहिताः 12015028a भूमिं भित्त्वौषधीश्छित्त्वा वृक्षादीनण्डजान्पशून् 12015028c मनुष्यास्तन्वते यज्ञांस्ते स्वर्गं प्राप्नुवन्ति च 12015029a दण्डनीत्यां प्रणीतायां सर्वे सिध्यन्त्युपक्रमाः 12015029c कौन्तेय सर्वभूतानां तत्र मे नास्ति संशयः 12015030a दण्डश्चेन्न भवेल्लोके व्यनशिष्यन्निमाः प्रजाः 12015030c शूले मत्स्यानिवापक्ष्यन्दुर्बलान्बलवत्तराः 12015031a सत्यं चेदं ब्रह्मणा पूर्वमुक्तं; दण्डः प्रजा रक्षति साधु नीतः 12015031c पश्याग्नयश्च प्रतिशाम्यन्त्यभीताः; संतर्जिता दण्डभयाज्ज्वलन्ति 12015032a अन्धं तम इवेदं स्यान्न प्रज्ञायेत किंचन 12015032c दण्डश्चेन्न भवेल्लोके विभजन्साध्वसाधुनी 12015033a येऽपि संभिन्नमर्यादा नास्तिका वेदनिन्दकाः 12015033c तेऽपि भोगाय कल्पन्ते दण्डेनोपनिपीडिताः 12015034a सर्वो दण्डजितो लोको दुर्लभो हि शुचिर्नरः 12015034c दण्डस्य हि भयाद्भीतो भोगायेह प्रकल्पते 12015035a चातुर्वर्ण्याप्रमोहाय सुनीतनयनाय च 12015035c दण्डो विधात्रा विहितो धर्मार्थावभिरक्षितुम् 12015036a यदि दण्डान्न बिभ्येयुर्वयांसि श्वापदानि च 12015036c अद्युः पशून्मनुष्यांश्च यज्ञार्थानि हवींषि च 12015037a न ब्रह्मचार्यधीयीत कल्याणी गौर्न दुह्यते 12015037c न कन्योद्वहनं गच्छेद्यदि दण्डो न पालयेत् 12015038a विश्वलोपः प्रवर्तेत भिद्येरन्सर्वसेतवः 12015038c ममत्वं न प्रजानीयुर्यदि दण्डो न पालयेत् 12015039a न संवत्सरसत्राणि तिष्ठेयुरकुतोभयाः 12015039c विधिवद्दक्षिणावन्ति यदि दण्डो न पालयेत् 12015040a चरेयुर्नाश्रमे धर्मं यथोक्तं विधिमाश्रिताः 12015040c न विद्यां प्राप्नुयात्कश्चिद्यदि दण्डो न पालयेत् 12015041a न चोष्ट्रा न बलीवर्दा नाश्वाश्वतरगर्दभाः 12015041c युक्ता वहेयुर्यानानि यदि दण्डो न पालयेत् 12015042a न प्रेष्या वचनं कुर्युर्न बालो जातु कर्हिचित् 12015042c तिष्ठेत्पितृमते धर्मे यदि दण्डो न पालयेत् 12015043a दण्डे स्थिताः प्रजाः सर्वा भयं दण्डं विदुर्बुधाः 12015043c दण्डे स्वर्गो मनुष्याणां लोकोऽयं च प्रतिष्ठितः 12015044a न तत्र कूटं पापं वा वञ्चना वापि दृश्यते 12015044c यत्र दण्डः सुविहितश्चरत्यरिविनाशनः 12015045a हविः श्वा प्रपिबेद्धृष्टो दण्डश्चेन्नोद्यतो भवेत् 12015045c हरेत्काकः पुरोडाशं यदि दण्डो न पालयेत् 12015046a यदिदं धर्मतो राज्यं विहितं यद्यधर्मतः 12015046c कार्यस्तत्र न शोको वै भुङ्क्ष्व भोगान्यजस्व च 12015047a सुखेन धर्मं श्रीमन्तश्चरन्ति शुचिवाससः 12015047c संवसन्तः प्रियैर्दारैर्भुञ्जानाश्चान्नमुत्तमम् 12015048a अर्थे सर्वे समारम्भाः समायत्ता न संशयः 12015048c स च दण्डे समायत्तः पश्य दण्डस्य गौरवम् 12015049a लोकयात्रार्थमेवेह धर्मप्रवचनं कृतम् 12015049c अहिंसा साधुहिंसेति श्रेयान्धर्मपरिग्रहः 12015050a नात्यन्तगुणवान्कश्चिन्न चाप्यत्यन्तनिर्गुणः 12015050c उभयं सर्वकार्येषु दृश्यते साध्वसाधु च 12015051a पशूनां वृषणं छित्त्वा ततो भिन्दन्ति नस्तकान् 12015051c कृषन्ति बहवो भारान्बध्नन्ति दमयन्ति च 12015052a एवं पर्याकुले लोके विपथे जर्जरीकृते 12015052c तैस्तैर्न्यायैर्महाराज पुराणं धर्ममाचर 12015053a यज देहि प्रजा रक्ष धर्मं समनुपालय 12015053c अमित्राञ्जहि कौन्तेय मित्राणि परिपालय 12015054a मा च ते निघ्नतः शत्रून्मन्युर्भवतु भारत 12015054c न तत्र किल्बिषं किंचित्कर्तुर्भवति भारत 12015055a आततायी हि यो हन्यादाततायिनमागतम् 12015055c न तेन भ्रूणहा स स्यान्मन्युस्तं मन्युमृच्छति 12015056a अवध्यः सर्वभूतानामन्तरात्मा न संशयः 12015056c अवध्ये चात्मनि कथं वध्यो भवति केनचित् 12015057a यथा हि पुरुषः शालां पुनः संप्रविशेन्नवाम् 12015057c एवं जीवः शरीराणि तानि तानि प्रपद्यते 12015058a देहान्पुराणानुत्सृज्य नवान्संप्रतिपद्यते 12015058c एवं मृत्युमुखं प्राहुर्ये जनास्तत्त्वदर्शिनः 12016001 वैशंपायन उवाच 12016001a अर्जुनस्य वचः श्रुत्वा भीमसेनोऽत्यमर्षणः 12016001c धैर्यमास्थाय तेजस्वी ज्येष्ठं भ्रातरमब्रवीत् 12016002a राजन्विदितधर्मोऽसि न तेऽस्त्यविदितं भुवि 12016002c उपशिक्षाम ते वृत्तं सदैव न च शक्नुमः 12016003a न वक्ष्यामि न वक्ष्यामीत्येवं मे मनसि स्थितम् 12016003c अतिदुःखात्तु वक्ष्यामि तन्निबोध जनाधिप 12016004a भवतस्तु प्रमोहेन सर्वं संशयितं कृतम् 12016004c विक्लवत्वं च नः प्राप्तमबलत्वं तथैव च 12016005a कथं हि राजा लोकस्य सर्वशास्त्रविशारदः 12016005c मोहमापद्यते दैन्याद्यथा कुपुरुषस्तथा 12016006a आगतिश्च गतिश्चैव लोकस्य विदिता तव 12016006c आयत्यां च तदात्वे च न तेऽस्त्यविदितं प्रभो 12016007a एवं गते महाराज राज्यं प्रति जनाधिप 12016007c हेतुमत्र प्रवक्ष्यामि तदिहैकमनाः शृणु 12016008a द्विविधो जायते व्याधिः शारीरो मानसस्तथा 12016008c परस्परं तयोर्जन्म निर्द्वंद्वं नोपलभ्यते 12016009a शारीराज्जायते व्याधिर्मानसो नात्र संशयः 12016009c मानसाज्जायते व्याधिः शारीर इति निश्चयः 12016010a शारीरमानसे दुःखे योऽतीते अनुशोचति 12016010c दुःखेन लभते दुःखं द्वावनर्थौ प्रपद्यते 12016011a शीतोष्णे चैव वायुश्च त्रयः शारीरजा गुणाः 12016011c तेषां गुणानां साम्यं च तदाहुः स्वस्थलक्षणम् 12016012a तेषामन्यतमोत्सेके विधानमुपदिष्यते 12016012c उष्णेन बाध्यते शीतं शीतेनोष्णं प्रबाध्यते 12016013a सत्त्वं रजस्तमश्चैव मानसाः स्युस्त्रयो गुणाः 12016013c हर्षेण बाध्यते शोको हर्षः शोकेन बाध्यते 12016014a कश्चित्सुखे वर्तमानो दुःखस्य स्मर्तुमिच्छति 12016014c कश्चिद्दुःखे वर्तमानः सुखस्य स्मर्तुमिच्छति 12016015a स त्वं न दुःखी दुःखस्य न सुखी च सुखस्य च 12016015c न दुःखी सुखजातस्य न सुखी दुःखजस्य वा 12016016a स्मर्तुमर्हसि कौरव्य दिष्टं तु बलवत्तरम् 12016016c अथ वा ते स्वभावोऽयं येन पार्थिव कृष्यसे 12016017a दृष्ट्वा सभागतां कृष्णामेकवस्त्रां रजस्वलाम् 12016017c मिषतां पाण्डुपुत्राणां न तस्य स्मर्तुमर्हसि 12016018a प्रव्राजनं च नगरादजिनैश्च निवासनम् 12016018c महारण्यनिवासश्च न तस्य स्मर्तुमर्हसि 12016019a जटासुरात्परिक्लेशं चित्रसेनेन चाहवम् 12016019c सैन्धवाच्च परिक्लेशं कथं विस्मृतवानसि 12016019e पुनरज्ञातचर्यायां कीचकेन पदा वधम् 12016020a यच्च ते द्रोणभीष्माभ्यां युद्धमासीदरिंदम 12016020c मनसैकेन ते युद्धमिदं घोरमुपस्थितम् 12016021a यत्र नास्ति शरैः कार्यं न मित्रैर्न च बन्धुभिः 12016021c आत्मनैकेन योद्धव्यं तत्ते युद्धमुपस्थितम् 12016022a तस्मिन्ननिर्जिते युद्धे प्राणान्यदि ह मोक्ष्यसे 12016022c अन्यं देहं समास्थाय पुनस्तेनैव योत्स्यसे 12016023a तस्मादद्यैव गन्तव्यं युद्धस्य भरतर्षभ 12016023c एतज्जित्वा महाराज कृतकृत्यो भविष्यसि 12016024a एतां बुद्धिं विनिश्चित्य भूतानामागतिं गतिम् 12016024c पितृपैतामहे वृत्ते शाधि राज्यं यथोचितम् 12016025a दिष्ट्या दुर्योधनः पापो निहतः सानुगो युधि 12016025c द्रौपद्याः केशपक्षस्य दिष्ट्या त्वं पदवीं गतः 12016026a यजस्व वाजिमेधेन विधिवद्दक्षिणावता 12016026c वयं ते किंकराः पार्थ वासुदेवश्च वीर्यवान् 12017001 युधिष्ठिर उवाच 12017001a असंतोषः प्रमादश्च मदो रागोऽप्रशान्तता 12017001c बलं मोहोऽभिमानश्च उद्वेगश्चापि सर्वशः 12017002a एभिः पाप्मभिराविष्टो राज्यं त्वमभिकाङ्क्षसि 12017002c निरामिषो विनिर्मुक्तः प्रशान्तः सुसुखी भव 12017003a य इमामखिलां भूमिं शिष्यादेको महीपतिः 12017003c तस्याप्युदरमेवैकं किमिदं त्वं प्रशंससि 12017004a नाह्ना पूरयितुं शक्या न मासेन नरर्षभ 12017004c अपूर्यां पूरयन्निच्छामायुषापि न शक्नुयात् 12017005a यथेद्धः प्रज्वलत्यग्निरसमिद्धः प्रशाम्यति 12017005c अल्पाहारतया त्वग्निं शमयौदर्यमुत्थितम् 12017005e जयोदरं पृथिव्या ते श्रेयो निर्जितया जितम् 12017006a मानुषान्कामभोगांस्त्वमैश्वर्यं च प्रशंससि 12017006c अभोगिनोऽबलाश्चैव यान्ति स्थानमनुत्तमम् 12017007a योगक्षेमौ च राष्ट्रस्य धर्माधर्मौ त्वयि स्थितौ 12017007c मुच्यस्व महतो भारात्त्यागमेवाभिसंश्रय 12017008a एकोदरकृते व्याघ्रः करोति विघसं बहु 12017008c तमन्येऽप्युपजीवन्ति मन्दवेगंचरा मृगाः 12017009a विषयान्प्रतिसंहृत्य संन्यासं कुरुते यतिः 12017009c न च तुष्यन्ति राजानः पश्य बुद्ध्यन्तरं यथा 12017010a पत्राहारैरश्मकुट्टैर्दन्तोलूखलिकैस्तथा 12017010c अब्भक्षैर्वायुभक्षैश्च तैरयं नरको जितः 12017011a यश्चेमां वसुधां कृत्स्नां प्रशासेदखिलां नृपः 12017011c तुल्याश्मकाञ्चनो यश्च स कृतार्थो न पार्थिवः 12017012a संकल्पेषु निरारम्भो निराशो निर्ममो भव 12017012c विशोकं स्थानमातिष्ठ इह चामुत्र चाव्ययम् 12017013a निरामिषा न शोचन्ति शोचसि त्वं किमामिषम् 12017013c परित्यज्यामिषं सर्वं मृषावादात्प्रमोक्ष्यसे 12017014a पन्थानौ पितृयानश्च देवयानश्च विश्रुतौ 12017014c ईजानाः पितृयानेन देवयानेन मोक्षिणः 12017015a तपसा ब्रह्मचर्येण स्वाध्यायेन च पाविताः 12017015c विमुच्य देहान्वै भान्ति मृत्योरविषयं गताः 12017016a आमिषं बन्धनं लोके कर्मेहोक्तं तथामिषम् 12017016c ताभ्यां विमुक्तः पाशाभ्यां पदमाप्नोति तत्परम् 12017017a अपि गाथामिमां गीतां जनकेन वदन्त्युत 12017017c निर्द्वंद्वेन विमुक्तेन मोक्षं समनुपश्यता 12017018a अनन्तं बत मे वित्तं यस्य मे नास्ति किंचन 12017018c मिथिलायां प्रदीप्तायां न मे दह्यति किंचन 12017019a प्रज्ञाप्रासादमारुह्य नशोच्याञ्शोचतो जनान् 12017019c जगतीस्थानिवाद्रिस्थो मन्दबुद्धीनवेक्षते 12017020a दृश्यं पश्यति यः पश्यन्स चक्षुष्मान्स बुद्धिमान् 12017020c अज्ञातानां च विज्ञानात्संबोधाद्बुद्धिरुच्यते 12017021a यस्तु वाचं विजानाति बहुमानमियात्स वै 12017021c ब्रह्मभावप्रसूतानां वैद्यानां भावितात्मनाम् 12017022a यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति 12017022c तत एव च विस्तारं ब्रह्म संपद्यते तदा 12017023a ते जनास्तां गतिं यान्ति नाविद्वांसोऽल्पचेतसः 12017023c नाबुद्धयो नातपसः सर्वं बुद्धौ प्रतिष्ठितम् 12018001 वैशंपायन उवाच 12018001a तूष्णींभूतं तु राजानं पुनरेवार्जुनोऽब्रवीत् 12018001c संतप्तः शोकदुःखाभ्यां राज्ञो वाक्शल्यपीडितः 12018002a कथयन्ति पुरावृत्तमितिहासमिमं जनाः 12018002c विदेहराज्ञः संवादं भार्यया सह भारत 12018003a उत्सृज्य राज्यं भैक्षार्थं कृतबुद्धिं जनेश्वरम् 12018003c विदेहराजं महिषी दुःखिता प्रत्यभाषत 12018004a धनान्यपत्यं मित्राणि रत्नानि विविधानि च 12018004c पन्थानं पावनं हित्वा जनको मौण्ड्यमास्थितः 12018005a तं ददर्श प्रिया भार्या भैक्ष्यवृत्तिमकिंचनम् 12018005c धानामुष्टिमुपासीनं निरीहं गतमत्सरम् 12018006a तमुवाच समागम्य भर्तारमकुतोभयम् 12018006c क्रुद्धा मनस्विनी भार्या विविक्ते हेतुमद्वचः 12018007a कथमुत्सृज्य राज्यं स्वं धनधान्यसमाचितम् 12018007c कापालीं वृत्तिमास्थाय धानामुष्टिर्वनेऽचरः 12018008a प्रतिज्ञा तेऽन्यथा राजन्विचेष्टा चान्यथा तव 12018008c यद्राज्यं महदुत्सृज्य स्वल्पे तुष्यसि पार्थिव 12018009a नैतेनातिथयो राजन्देवर्षिपितरस्तथा 12018009c शक्यमद्य त्वया भर्तुं मोघस्तेऽयं परिश्रमः 12018010a देवतातिथिभिश्चैव पितृभिश्चैव पार्थिव 12018010c सर्वैरेतैः परित्यक्तः परिव्रजसि निष्क्रियः 12018011a यस्त्वं त्रैविद्यवृद्धानां ब्राह्मणानां सहस्रशः 12018011c भर्ता भूत्वा च लोकस्य सोऽद्यान्यैर्भृतिमिच्छसि 12018012a श्रियं हित्वा प्रदीप्तां त्वं श्ववत्संप्रति वीक्ष्यसे 12018012c अपुत्रा जननी तेऽद्य कौसल्या चापतिस्त्वया 12018013a अशीतिर्धर्मकामास्त्वां क्षत्रियाः पर्युपासते 12018013c त्वदाशामभिकाङ्क्षन्त्यः कृपणाः फलहेतुकाः 12018014a ताश्च त्वं विफलाः कुर्वन्काँल्लोकान्नु गमिष्यसि 12018014c राजन्संशयिते मोक्षे परतन्त्रेषु देहिषु 12018015a नैव तेऽस्ति परो लोको नापरः पापकर्मणः 12018015c धर्म्यान्दारान्परित्यज्य यस्त्वमिच्छसि जीवितुम् 12018016a स्रजो गन्धानलंकारान्वासांसि विविधानि च 12018016c किमर्थमभिसंत्यज्य परिव्रजसि निष्क्रियः 12018017a निपानं सर्वभूतानां भूत्वा त्वं पावनं महत् 12018017c आढ्यो वनस्पतिर्भूत्वा सोऽद्यान्यान्पर्युपाससे 12018018a खादन्ति हस्तिनं न्यासे क्रव्यादा बहवोऽप्युत 12018018c बहवः कृमयश्चैव किं पुनस्त्वामनर्थकम् 12018019a य इमां कुण्डिकां भिन्द्यात्त्रिविष्टब्धं च ते हरेत् 12018019c वासश्चापहरेत्तस्मिन्कथं ते मानसं भवेत् 12018020a यस्त्वयं सर्वमुत्सृज्य धानामुष्टिपरिग्रहः 12018020c यदानेन समं सर्वं किमिदं मम दीयते 12018020e धानामुष्टिरिहार्थश्चेत्प्रतिज्ञा ते विनश्यति 12018021a का वाहं तव को मे त्वं कोऽद्य ते मय्यनुग्रहः 12018021c प्रशाधि पृथिवीं राजन्यत्र तेऽनुग्रहो भवेत् 12018021e प्रासादं शयनं यानं वासांस्याभरणानि च 12018022a श्रिया निराशैरधनैस्त्यक्तमित्रैरकिंचनैः 12018022c सौखिकैः संभृतानर्थान्यः संत्यजसि किं नु तत् 12018023a योऽत्यन्तं प्रतिगृह्णीयाद्यश्च दद्यात्सदैव हि 12018023c तयोस्त्वमन्तरं विद्धि श्रेयांस्ताभ्यां क उच्यते 12018024a सदैव याचमानेषु सत्सु दम्भविवर्जिषु 12018024c एतेषु दक्षिणा दत्ता दावाग्नाविव दुर्हुतम् 12018025a जातवेदा यथा राजन्नादग्ध्वैवोपशाम्यति 12018025c सदैव याचमानो वै तथा शाम्यति न द्विजः 12018026a सतां च वेदा अन्नं च लोकेऽस्मिन्प्रकृतिर्ध्रुवा 12018026c न चेद्दाता भवेद्दाता कुतः स्युर्मोक्षकाङ्क्षिणः 12018027a अन्नाद्गृहस्था लोकेऽस्मिन्भिक्षवस्तत एव च 12018027c अन्नात्प्राणः प्रभवति अन्नदः प्राणदो भवेत् 12018028a गृहस्थेभ्योऽभिनिर्वृत्ता गृहस्थानेव संश्रिताः 12018028c प्रभवं च प्रतिष्ठां च दान्ता निन्दन्त आसते 12018029a त्यागान्न भिक्षुकं विद्यान्न मौण्ड्यान्न च याचनात् 12018029c ऋजुस्तु योऽर्थं त्यजति तं सुखं विद्धि भिक्षुकम् 12018030a असक्तः सक्तवद्गच्छन्निःसङ्गो मुक्तबन्धनः 12018030c समः शत्रौ च मित्रे च स वै मुक्तो महीपते 12018031a परिव्रजन्ति दानार्थं मुण्डाः काषायवाससः 12018031c सिता बहुविधैः पाशैः संचिन्वन्तो वृथामिषम् 12018032a त्रयीं च नाम वार्तां च त्यक्त्वा पुत्रांस्त्यजन्ति ये 12018032c त्रिविष्टब्धं च वासश्च प्रतिगृह्णन्त्यबुद्धयः 12018033a अनिष्कषाये काषायमीहार्थमिति विद्धि तत् 12018033c धर्मध्वजानां मुण्डानां वृत्त्यर्थमिति मे मतिः 12018034a काषायैरजिनैश्चीरैर्नग्नान्मुण्डाञ्जटाधरान् 12018034c बिभ्रत्साधून्महाराज जय लोकाञ्जितेन्द्रियः 12018035a अग्न्याधेयानि गुर्वर्थान्क्रतून्सपशुदक्षिणान् 12018035c ददात्यहरहः पूर्वं को नु धर्मतरस्ततः 12018036a तत्त्वज्ञो जनको राजा लोकेऽस्मिन्निति गीयते 12018036c सोऽप्यासीन्मोहसंपन्नो मा मोहवशमन्वगाः 12018037a एवं धर्ममनुक्रान्तं सदा दानपरैर्नरैः 12018037c आनृशंस्यगुणोपेतैः कामक्रोधविवर्जिताः 12018038a पालयन्तः प्रजाश्चैव दानमुत्तममास्थिताः 12018038c इष्टाँल्लोकानवाप्स्यामो ब्रह्मण्याः सत्यवादिनः 12019001 युधिष्ठिर उवाच 12019001a वेदाहं तात शास्त्राणि अपराणि पराणि च 12019001c उभयं वेदवचनं कुरु कर्म त्यजेति च 12019002a आकुलानि च शास्त्राणि हेतुभिश्चित्रितानि च 12019002c निश्चयश्चैव यन्मात्रो वेदाहं तं यथाविधि 12019003a त्वं तु केवलमस्त्रज्ञो वीरव्रतमनुष्ठितः 12019003c शास्त्रार्थं तत्त्वतो गन्तुं न समर्थः कथंचन 12019004a शास्त्रार्थसूक्ष्मदर्शी यो धर्मनिश्चयकोविदः 12019004c तेनाप्येवं न वाच्योऽहं यदि धर्मं प्रपश्यसि 12019005a भ्रातृसौहृदमास्थाय यदुक्तं वचनं त्वया 12019005c न्याय्यं युक्तं च कौन्तेय प्रीतोऽहं तेन तेऽर्जुन 12019006a युद्धधर्मेषु सर्वेषु क्रियाणां नैपुणेषु च 12019006c न त्वया सदृशः कश्चित्त्रिषु लोकेषु विद्यते 12019007a धर्मसूक्ष्मं तु यद्वाक्यं तत्र दुष्प्रतरं त्वया 12019007c धनंजय न मे बुद्धिमभिशङ्कितुमर्हसि 12019008a युद्धशास्त्रविदेव त्वं न वृद्धाः सेवितास्त्वया 12019008c समासविस्तरविदां न तेषां वेत्सि निश्चयम् 12019009a तपस्त्यागो विधिरिति निश्चयस्तात धीमताम् 12019009c परं परं ज्याय एषां सैषा नैःश्रेयसी गतिः 12019010a न त्वेतन्मन्यसे पार्थ न ज्यायोऽस्ति धनादिति 12019010c अत्र ते वर्तयिष्यामि यथा नैतत्प्रधानतः 12019011a तपःस्वाध्यायशीला हि दृश्यन्ते धार्मिका जनाः 12019011c ऋषयस्तपसा युक्ता येषां लोकाः सनातनाः 12019012a अजातश्मश्रवो धीरास्तथान्ये वनवासिनः 12019012c अनन्ता अधना एव स्वाध्यायेन दिवं गताः 12019013a उत्तरेण तु पन्थानमार्या विषयनिग्रहात् 12019013c अबुद्धिजं तमस्त्यक्त्वा लोकांस्त्यागवतां गताः 12019014a दक्षिणेन तु पन्थानं यं भास्वन्तं प्रपश्यसि 12019014c एते क्रियावतां लोका ये श्मशानानि भेजिरे 12019015a अनिर्देश्या गतिः सा तु यां प्रपश्यन्ति मोक्षिणः 12019015c तस्मात्त्यागः प्रधानेष्टः स तु दुःखः प्रवेदितुम् 12019016a अनुसृत्य तु शास्त्राणि कवयः समवस्थिताः 12019016c अपीह स्यादपीह स्यात्सारासारदिदृक्षया 12019017a वेदवादानतिक्रम्य शास्त्राण्यारण्यकानि च 12019017c विपाट्य कदलीस्कन्धं सारं ददृशिरे न ते 12019018a अथैकान्तव्युदासेन शरीरे पञ्चभौतिके 12019018c इच्छाद्वेषसमायुक्तमात्मानं प्राहुरिङ्गितैः 12019019a अग्राह्यश्चक्षुषा सोऽपि अनिर्देश्यं च तद्गिरा 12019019c कर्महेतुपुरस्कारं भूतेषु परिवर्तते 12019020a कल्याणगोचरं कृत्वा मनस्तृष्णां निगृह्य च 12019020c कर्मसंततिमुत्सृज्य स्यान्निरालम्बनः सुखी 12019021a अस्मिन्नेवं सूक्ष्मगम्ये मार्गे सद्भिर्निषेविते 12019021c कथमर्थमनर्थाढ्यमर्जुन त्वं प्रशंससि 12019022a पूर्वशास्त्रविदो ह्येवं जनाः पश्यन्ति भारत 12019022c क्रियासु निरता नित्यं दाने यज्ञे च कर्मणि 12019023a भवन्ति सुदुरावर्ता हेतुमन्तोऽपि पण्डिताः 12019023c दृढपूर्वश्रुता मूढा नैतदस्तीति वादिनः 12019024a अमृतस्यावमन्तारो वक्तारो जनसंसदि 12019024c चरन्ति वसुधां कृत्स्नां वावदूका बहुश्रुताः 12019025a यान्वयं नाभिजानीमः कस्ताञ्ज्ञातुमिहार्हति 12019025c एवं प्राज्ञान्सतश्चापि महतः शास्त्रवित्तमान् 12019026a तपसा महदाप्नोति बुद्ध्या वै विन्दते महत् 12019026c त्यागेन सुखमाप्नोति सदा कौन्तेय धर्मवित् 12020001 वैशंपायन उवाच 12020001a तस्मिन्वाक्यान्तरे वक्ता देवस्थानो महातपाः 12020001c अभिनीततरं वाक्यमित्युवाच युधिष्ठिरम् 12020002a यद्वचः फल्गुनेनोक्तं न ज्यायोऽस्ति धनादिति 12020002c अत्र ते वर्तयिष्यामि तदेकाग्रमनाः शृणु 12020003a अजातशत्रो धर्मेण कृत्स्ना ते वसुधा जिता 12020003c तां जित्वा न वृथा राजंस्त्वं परित्यक्तुमर्हसि 12020004a चतुष्पदी हि निःश्रेणी कर्मण्येषा प्रतिष्ठिता 12020004c तां क्रमेण महाबाहो यथावज्जय पार्थिव 12020005a तस्मात्पार्थ महायज्ञैर्यजस्व बहुदक्षिणैः 12020005c स्वाध्याययज्ञा ऋषयो ज्ञानयज्ञास्तथापरे 12020006a कर्मनिष्ठांस्तु बुध्येथास्तपोनिष्ठांश्च भारत 12020006c वैखानसानां राजेन्द्र वचनं श्रूयते यथा 12020007a ईहते धनहेतोर्यस्तस्यानीहा गरीयसी 12020007c भूयान्दोषः प्रवर्धेत यस्तं धनमपाश्रयेत् 12020008a कृच्छ्राच्च द्रव्यसंहारं कुर्वन्ति धनकारणात् 12020008c धनेन तृषितोऽबुद्ध्या भ्रूणहत्यां न बुध्यते 12020009a अनर्हते यद्ददाति न ददाति यदर्हते 12020009c अनर्हार्हापरिज्ञानाद्दानधर्मोऽपि दुष्करः 12020010a यज्ञाय सृष्टानि धनानि धात्रा; यष्टादिष्टः पुरुषो रक्षिता च 12020010c तस्मात्सर्वं यज्ञ एवोपयोज्यं; धनं ततोऽनन्तर एव कामः 12020011a यज्ञैरिन्द्रो विविधैरन्नवद्भि;र्देवान्सर्वानभ्ययान्महौजाः 12020011c तेनेन्द्रत्वं प्राप्य विभ्राजतेऽसौ; तस्माद्यज्ञे सर्वमेवोपयोज्यम् 12020012a महादेवः सर्वमेधे महात्मा; हुत्वात्मानं देवदेवो विभूतः 12020012c विश्वाँल्लोकान्व्याप्य विष्टभ्य कीर्त्या; विरोचते द्युतिमान्कृत्तिवासाः 12020013a आविक्षितः पार्थिवो वै मरुत्तः; स्वृद्ध्या मर्त्यो योऽजयद्देवराजम् 12020013c यज्ञे यस्य श्रीः स्वयं संनिविष्टा; यस्मिन्भाण्डं काञ्चनं सर्वमासीत् 12020014a हरिश्चन्द्रः पार्थिवेन्द्रः श्रुतस्ते; यज्ञैरिष्ट्वा पुण्यकृद्वीतशोकः 12020014c ऋद्ध्या शक्रं योऽजयन्मानुषः सं;स्तस्माद्यज्ञे सर्वमेवोपयोज्यम् 12021001 देवस्थान उवाच 12021001a अत्रैवोदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12021001c इन्द्रेण समये पृष्टो यदुवाच बृहस्पतिः 12021002a संतोषो वै स्वर्गतमः संतोषः परमं सुखम् 12021002c तुष्टेर्न किंचित्परतः सुसम्यक्परितिष्ठति 12021003a यदा संहरते कामान्कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः 12021003c तदात्मज्योतिरात्मैव स्वात्मनैव प्रसीदति 12021004a न बिभेति यदा चायं यदा चास्मान्न बिभ्यति 12021004c कामद्वेषौ च जयति तदात्मानं प्रपश्यति 12021005a यदासौ सर्वभूतानां न क्रुध्यति न दुष्यति 12021005c कर्मणा मनसा वाचा ब्रह्म संपद्यते तदा 12021006a एवं कौन्तेय भूतानि तं तं धर्मं तथा तथा 12021006c तदा तदा प्रपश्यन्ति तस्माद्बुध्यस्व भारत 12021007a अन्ये शमं प्रशंसन्ति व्यायाममपरे तथा 12021007c नैकं न चापरं केचिदुभयं च तथापरे 12021008a यज्ञमेके प्रशंसन्ति संन्यासमपरे जनाः 12021008c दानमेके प्रशंसन्ति केचिदेव प्रतिग्रहम् 12021008e केचित्सर्वं परित्यज्य तूष्णीं ध्यायन्त आसते 12021009a राज्यमेके प्रशंसन्ति सर्वेषां परिपालनम् 12021009c हत्वा भित्त्वा च छित्त्वा च केचिदेकान्तशीलिनः 12021010a एतत्सर्वं समालोक्य बुधानामेष निश्चयः 12021010c अद्रोहेणैव भूतानां यो धर्मः स सतां मतः 12021011a अद्रोहः सत्यवचनं संविभागो धृतिः क्षमा 12021011c प्रजनः स्वेषु दारेषु मार्दवं ह्रीरचापलम् 12021012a धनं धर्मप्रधानेष्टं मनुः स्वायंभुवोऽब्रवीत् 12021012c तस्मादेवं प्रयत्नेन कौन्तेय परिपालय 12021013a यो हि राज्ये स्थितः शश्वद्वशी तुल्यप्रियाप्रियः 12021013c क्षत्रियो यज्ञशिष्टाशी राजशास्त्रार्थतत्त्ववित् 12021014a असाधुनिग्रहरतः साधूनां प्रग्रहे रतः 12021014c धर्मे वर्त्मनि संस्थाप्य प्रजा वर्तेत धर्मवित् 12021015a पुत्रसंक्रामितश्रीस्तु वने वन्येन वर्तयन् 12021015c विधिना श्रामणेनैव कुर्यात्कालमतन्द्रितः 12021016a य एवं वर्तते राजा राजधर्मविनिश्चितः 12021016c तस्यायं च परश्चैव लोकः स्यात्सफलो नृप 12021016e निर्वाणं तु सुदुष्पारं बहुविघ्नं च मे मतम् 12021017a एवं धर्ममनुक्रान्ताः सत्यदानतपःपराः 12021017c आनृशंस्यगुणैर्युक्ताः कामक्रोधविवर्जिताः 12021018a प्रजानां पालने युक्ता दममुत्तममास्थिताः 12021018c गोब्राह्मणार्थं युद्धेन संप्राप्ता गतिमुत्तमाम् 12021019a एवं रुद्राः सवसवस्तथादित्याः परंतप 12021019c साध्या राजर्षिसंघाश्च धर्ममेतं समाश्रिताः 12021019e अप्रमत्तास्ततः स्वर्गं प्राप्ताः पुण्यैः स्वकर्मभिः 12022001 वैशंपायन उवाच 12022001a तस्मिन्वाक्यान्तरे वाक्यं पुनरेवार्जुनोऽब्रवीत् 12022001c विषण्णमनसं ज्येष्ठमिदं भ्रातरमीश्वरम् 12022002a क्षत्रधर्मेण धर्मज्ञ प्राप्य राज्यमनुत्तमम् 12022002c जित्वा चारीन्नरश्रेष्ठ तप्यते किं भवान्भृशम् 12022003a क्षत्रियाणां महाराज संग्रामे निधनं स्मृतम् 12022003c विशिष्टं बहुभिर्यज्ञैः क्षत्रधर्ममनुस्मर 12022004a ब्राह्मणानां तपस्त्यागः प्रेत्यधर्मविधिः स्मृतः 12022004c क्षत्रियाणां च विहितं संग्रामे निधनं विभो 12022005a क्षत्रधर्मो महारौद्रः शस्त्रनित्य इति स्मृतः 12022005c वधश्च भरतश्रेष्ठ काले शस्त्रेण संयुगे 12022006a ब्राह्मणस्यापि चेद्राजन्क्षत्रधर्मेण तिष्ठतः 12022006c प्रशस्तं जीवितं लोके क्षत्रं हि ब्रह्मसंस्थितम् 12022007a न त्यागो न पुनर्याच्ञा न तपो मनुजेश्वर 12022007c क्षत्रियस्य विधीयन्ते न परस्वोपजीवनम् 12022008a स भवान्सर्वधर्मज्ञः सर्वात्मा भरतर्षभ 12022008c राजा मनीषी निपुणो लोके दृष्टपरावरः 12022009a त्यक्त्वा संतापजं शोकं दंशितो भव कर्मणि 12022009c क्षत्रियस्य विशेषेण हृदयं वज्रसंहतम् 12022010a जित्वारीन्क्षत्रधर्मेण प्राप्य राज्यमकण्टकम् 12022010c विजितात्मा मनुष्येन्द्र यज्ञदानपरो भव 12022011a इन्द्रो वै ब्रह्मणः पुत्रः कर्मणा क्षत्रियोऽभवत् 12022011c ज्ञातीनां पापवृत्तीनां जघान नवतीर्नव 12022012a तच्चास्य कर्म पूज्यं हि प्रशस्यं च विशां पते 12022012c तेन चेन्द्रत्वमापेदे देवानामिति नः श्रुतम् 12022013a स त्वं यज्ञैर्महाराज यजस्व बहुदक्षिणैः 12022013c यथैवेन्द्रो मनुष्येन्द्र चिराय विगतज्वरः 12022014a मा त्वमेवंगते किंचित्क्षत्रियर्षभ शोचिथाः 12022014c गतास्ते क्षत्रधर्मेण शस्त्रपूताः परां गतिम् 12022015a भवितव्यं तथा तच्च यद्वृत्तं भरतर्षभ 12022015c दिष्टं हि राजशार्दूल न शक्यमतिवर्तितुम् 12023001 वैशंपायन उवाच 12023001a एवमुक्तस्तु कौन्तेयो गुडाकेशेन भारत 12023001c नोवाच किंचित्कौरव्यस्ततो द्वैपायनोऽब्रवीत् 12023002a बीभत्सोर्वचनं सम्यक्सत्यमेतद्युधिष्ठिर 12023002c शास्त्रदृष्टः परो धर्मः स्मृतो गार्हस्थ्य आश्रमः 12023003a स्वधर्मं चर धर्मज्ञ यथाशास्त्रं यथाविधि 12023003c न हि गार्हस्थ्यमुत्सृज्य तवारण्यं विधीयते 12023004a गृहस्थं हि सदा देवाः पितर ऋषयस्तथा 12023004c भृत्याश्चैवोपजीवन्ति तान्भजस्व महीपते 12023005a वयांसि पशवश्चैव भूतानि च महीपते 12023005c गृहस्थैरेव धार्यन्ते तस्माज्ज्येष्ठाश्रमो गृही 12023006a सोऽयं चतुर्णामेतेषामाश्रमाणां दुराचरः 12023006c तं चराविमनाः पार्थ दुश्चरं दुर्बलेन्द्रियैः 12023007a वेदज्ञानं च ते कृत्स्नं तपश्च चरितं महत् 12023007c पितृपैतामहे राज्ये धुरमुद्वोढुमर्हसि 12023008a तपो यज्ञस्तथा विद्या भैक्षमिन्द्रियनिग्रहः 12023008c ध्यानमेकान्तशीलत्वं तुष्टिर्दानं च शक्तितः 12023009a ब्राह्मणानां महाराज चेष्टाः संसिद्धिकारिकाः 12023009c क्षत्रियाणां च वक्ष्यामि तवापि विदितं पुनः 12023010a यज्ञो विद्या समुत्थानमसंतोषः श्रियं प्रति 12023010c दण्डधारणमत्युग्रं प्रजानां परिपालनम् 12023011a वेदज्ञानं तथा कृत्स्नं तपः सुचरितं तथा 12023011c द्रविणोपार्जनं भूरि पात्रेषु प्रतिपादनम् 12023012a एतानि राज्ञां कर्माणि सुकृतानि विशां पते 12023012c इमं लोकममुं लोकं साधयन्तीति नः श्रुतम् 12023013a तेषां ज्यायस्तु कौन्तेय दण्डधारणमुच्यते 12023013c बलं हि क्षत्रिये नित्यं बले दण्डः समाहितः 12023014a एताश्चेष्टाः क्षत्रियाणां राजन्संसिद्धिकारिकाः 12023014c अपि गाथामिमां चापि बृहस्पतिरभाषत 12023015a भूमिरेतौ निगिरति सर्पो बिलशयानिव 12023015c राजानं चाविरोद्धारं ब्राह्मणं चाप्रवासिनम् 12023016a सुद्युम्नश्चापि राजर्षिः श्रूयते दण्डधारणात् 12023016c प्राप्तवान्परमां सिद्धिं दक्षः प्राचेतसो यथा 12024001 युधिष्ठिर उवाच 12024001a भगवन्कर्मणा केन सुद्युम्नो वसुधाधिपः 12024001c संसिद्धिं परमां प्राप्तः श्रोतुमिच्छामि तं नृपम् 12024002 व्यास उवाच 12024002a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12024002c शङ्खश्च लिखितश्चास्तां भ्रातरौ संयतव्रतौ 12024003a तयोरावसथावास्तां रमणीयौ पृथक्पृथक् 12024003c नित्यपुष्पफलैर्वृक्षैरुपेतौ बाहुदामनु 12024004a ततः कदाचिल्लिखितः शङ्खस्याश्रममागमत् 12024004c यदृच्छयापि शङ्खोऽथ निष्क्रान्तोऽभवदाश्रमात् 12024005a सोऽभिगम्याश्रमं भ्रातुः शङ्खस्य लिखितस्तदा 12024005c फलानि शातयामास सम्यक्परिणतान्युत 12024006a तान्युपादाय विस्रब्धो भक्षयामास स द्विजः 12024006c तस्मिंश्च भक्षयत्येव शङ्खोऽप्याश्रममागमत् 12024007a भक्षयन्तं तु तं दृष्ट्वा शङ्खो भ्रातरमब्रवीत् 12024007c कुतः फलान्यवाप्तानि हेतुना केन खादसि 12024008a सोऽब्रवीद्भ्रातरं ज्येष्ठमुपस्पृश्याभिवाद्य च 12024008c इत एव गृहीतानि मयेति प्रहसन्निव 12024009a तमब्रवीत्तदा शङ्खस्तीव्रकोपसमन्वितः 12024009c स्तेयं त्वया कृतमिदं फलान्याददता स्वयम् 12024009e गच्छ राजानमासाद्य स्वकर्म प्रथयस्व वै 12024010a अदत्तादानमेवेदं कृतं पार्थिवसत्तम 12024010c स्तेनं मां त्वं विदित्वा च स्वधर्ममनुपालय 12024010e शीघ्रं धारय चौरस्य मम दण्डं नराधिप 12024011a इत्युक्तस्तस्य वचनात्सुद्युम्नं वसुधाधिपम् 12024011c अभ्यगच्छन्महाबाहो लिखितः संशितव्रतः 12024012a सुद्युम्नस्त्वन्तपालेभ्यः श्रुत्वा लिखितमागतम् 12024012c अभ्यगच्छत्सहामात्यः पद्भ्यामेव नरेश्वरः 12024013a तमब्रवीत्समागत्य स राजा ब्रह्मवित्तमम् 12024013c किमागमनमाचक्ष्व भगवन्कृतमेव तत् 12024014a एवमुक्तः स विप्रर्षिः सुद्युम्नमिदमब्रवीत् 12024014c प्रतिश्रौषि करिष्येति श्रुत्वा तत्कर्तुमर्हसि 12024015a अनिसृष्टानि गुरुणा फलानि पुरुषर्षभ 12024015c भक्षितानि मया राजंस्तत्र मां शाधि माचिरम् 12024016 सुद्युम्न उवाच 12024016a प्रमाणं चेन्मतो राजा भवतो दण्डधारणे 12024016c अनुज्ञायामपि तथा हेतुः स्याद्ब्राह्मणर्षभ 12024017a स भवानभ्यनुज्ञातः शुचिकर्मा महाव्रतः 12024017c ब्रूहि कामानतोऽन्यांस्त्वं करिष्यामि हि ते वचः 12024018 व्यास उवाच 12024018a छन्द्यमानोऽपि ब्रह्मर्षिः पार्थिवेन महात्मना 12024018c नान्यं वै वरयामास तस्माद्दण्डादृते वरम् 12024019a ततः स पृथिवीपालो लिखितस्य महात्मनः 12024019c करौ प्रच्छेदयामास धृतदण्डो जगाम सः 12024020a स गत्वा भ्रातरं शङ्खमार्तरूपोऽब्रवीदिदम् 12024020c धृतदण्डस्य दुर्भुद्धेर्भगवन्क्षन्तुमर्हसि 12024021 शङ्ख उवाच 12024021a न कुप्ये तव धर्मज्ञ न च दूषयसे मम 12024021c धर्मस्तु ते व्यतिक्रान्तस्ततस्ते निष्कृतिः कृता 12024022a स गत्वा बाहुदां शीघ्रं तर्पयस्व यथाविधि 12024022c देवान्पितॄनृषींश्चैव मा चाधर्मे मनः कृथाः 12024023 व्यास उवाच 12024023a तस्य तद्वचनं श्रुत्वा शङ्खस्य लिखितस्तदा 12024023c अवगाह्यापगां पुण्यामुदकार्थं प्रचक्रमे 12024024a प्रादुरास्तां ततस्तस्य करौ जलजसंनिभौ 12024024c ततः स विस्मितो भ्रातुर्दर्शयामास तौ करौ 12024025a ततस्तमब्रवीच्छङ्खस्तपसेदं कृतं मया 12024025c मा च तेऽत्र विशङ्का भूद्दैवमेव विधीयते 12024026 लिखित उवाच 12024026a किं नु नाहं त्वया पूतः पूर्वमेव महाद्युते 12024026c यस्य ते तपसो वीर्यमीदृशं द्विजसत्तम 12024027 शङ्ख उवाच 12024027a एवमेतन्मया कार्यं नाहं दण्डधरस्तव 12024027c स च पूतो नरपतिस्त्वं चापि पितृभिः सह 12024028 व्यास उवाच 12024028a स राजा पाण्डवश्रेष्ठ श्रेष्ठो वै तेन कर्मणा 12024028c प्राप्तवान्परमां सिद्धिं दक्षः प्राचेतसो यथा 12024029a एष धर्मः क्षत्रियाणां प्रजानां परिपालनम् 12024029c उत्पथेऽस्मिन्महाराज मा च शोके मनः कृथाः 12024030a भ्रातुरस्य हितं वाक्यं शृणु धर्मज्ञसत्तम 12024030c दण्ड एव हि राजेन्द्र क्षत्रधर्मो न मुण्डनम् 12025001 वैशंपायन उवाच 12025001a पुनरेव महर्षिस्तं कृष्णद्वैपायनोऽब्रवीत् 12025001c अजातशत्रुं कौन्तेयमिदं वचनमर्थवत् 12025002a अरण्ये वसतां तात भ्रातॄणां ते तपस्विनाम् 12025002c मनोरथा महाराज ये तत्रासन्युधिष्ठिर 12025003a तानिमे भरतश्रेष्ठ प्राप्नुवन्तु महारथाः 12025003c प्रशाधि पृथिवीं पार्थ ययातिरिव नाहुषः 12025004a अरण्ये दुःखवसतिरनुभूता तपस्विभिः 12025004c दुःखस्यान्ते नरव्याघ्राः सुखं त्वनुभवन्त्विमे 12025005a धर्ममर्थं च कामं च भ्रातृभिः सह भारत 12025005c अनुभूय ततः पश्चात्प्रस्थातासि विशां पते 12025006a अतिथीनां च पितॄणां देवतानां च भारत 12025006c आनृण्यं गच्छ कौन्तेय ततः स्वर्गं गमिष्यसि 12025007a सर्वमेधाश्वमेधाभ्यां यजस्व कुरुनन्दन 12025007c ततः पश्चान्महाराज गमिष्यसि परां गतिम् 12025008a भ्रातॄंश्च सर्वान्क्रतुभिः संयोज्य बहुदक्षिणैः 12025008c संप्राप्तः कीर्तिमतुलां पाण्डवेय भविष्यसि 12025009a विद्म ते पुरुषव्याघ्र वचनं कुरुनन्दन 12025009c शृणु मच्च यथा कुर्वन्धर्मान्न च्यवते नृपः 12025010a आददानस्य च धनं निग्रहं च युधिष्ठिर 12025010c समानं धर्मकुशलाः स्थापयन्ति नरेश्वर 12025011a देशकालप्रतीक्षे यो दस्योर्दर्शयते नृपः 12025011c शास्त्रजां बुद्धिमास्थाय नैनसा स हि युज्यते 12025012a आदाय बलिषड्भागं यो राष्ट्रं नाभिरक्षति 12025012c प्रतिगृह्णाति तत्पापं चतुर्थांशेन पार्थिवः 12025013a निबोध च यथातिष्ठन्धर्मान्न च्यवते नृपः 12025013c निग्रहाद्धर्मशास्त्राणामनुरुध्यन्नपेतभीः 12025013e कामक्रोधावनादृत्य पितेव समदर्शनः 12025014a दैवेनोपहते राजा कर्मकाले महाद्युते 12025014c प्रमादयति तत्कर्म न तत्राहुरतिक्रमम् 12025015a तरसा बुद्धिपूर्वं वा निग्राह्या एव शत्रवः 12025015c पापैः सह न संदध्याद्राष्ट्रं पण्यं न कारयेत् 12025016a शूराश्चार्याश्च सत्कार्या विद्वांसश्च युधिष्ठिर 12025016c गोमतो धनिनश्चैव परिपाल्या विशेषतः 12025017a व्यवहारेषु धर्म्येषु नियोज्याश्च बहुश्रुताः 12025017c गुणयुक्तेऽपि नैकस्मिन्विश्वस्याच्च विचक्षणः 12025018a अरक्षिता दुर्विनीतो मानी स्तब्धोऽभ्यसूयकः 12025018c एनसा युज्यते राजा दुर्दान्त इति चोच्यते 12025019a येऽरक्ष्यमाणा हीयन्ते दैवेनोपहते नृपे 12025019c तस्करैश्चापि हन्यन्ते सर्वं तद्राजकिल्बिषम् 12025020a सुमन्त्रिते सुनीते च विधिवच्चोपपादिते 12025020c पौरुषे कर्मणि कृते नास्त्यधर्मो युधिष्ठिर 12025021a विपद्यन्ते समारम्भाः सिध्यन्त्यपि च दैवतः 12025021c कृते पुरुषकारे तु नैनः स्पृशति पार्थिवम् 12025022a अत्र ते राजशार्दूल वर्तयिष्ये कथामिमाम् 12025022c यद्वृत्तं पूर्वराजर्षेर्हयग्रीवस्य पार्थिव 12025023a शत्रून्हत्वा हतस्याजौ शूरस्याक्लिष्टकर्मणः 12025023c असहायस्य धीरस्य निर्जितस्य युधिष्ठिर 12025024a यत्कर्म वै निग्रहे शात्रवाणां; योगश्चाग्र्यः पालने मानवानाम् 12025024c कृत्वा कर्म प्राप्य कीर्तिं सुयुद्धे; वाजिग्रीवो मोदते देवलोके 12025025a संत्यक्तात्मा समरेष्वाततायी; शस्त्रैश्छिन्नो दस्युभिरर्द्यमानः 12025025c अश्वग्रीवः कर्मशीलो महात्मा; संसिद्धात्मा मोदते देवलोके 12025026a धनुर्यूपो रशना ज्या शरः स्रु;क्स्रुवः खड्गो रुधिरं यत्र चाज्यम् 12025026c रथो वेदी कामगो युद्धमग्नि;श्चातुर्होत्रं चतुरो वाजिमुख्याः 12025027a हुत्वा तस्मिन्यज्ञवह्नावथारी;न्पापान्मुक्तो राजसिंहस्तरस्वी 12025027c प्राणान्हुत्वा चावभृथे रणे स; वाजिग्रीवो मोदते देवलोके 12025028a राष्ट्रं रक्षन्बुद्धिपूर्वं नयेन; संत्यक्तात्मा यज्ञशीलो महात्मा 12025028c सर्वाँल्लोकान्व्याप्य कीर्त्या मनस्वी; वाजिग्रीवो मोदते देवलोके 12025029a दैवीं सिद्धिं मानुषीं दण्डनीतिं; योगन्यायैः पालयित्वा महीं च 12025029c तस्माद्राजा धर्मशीलो महात्मा; हयग्रीवो मोदते स्वर्गलोके 12025030a विद्वांस्त्यागी श्रद्दधानः कृतज्ञ;स्त्यक्त्वा लोकं मानुषं कर्म कृत्वा 12025030c मेधाविनां विदुषां संमतानां; तनुत्यजां लोकमाक्रम्य राजा 12025031a सम्यग्वेदान्प्राप्य शास्त्राण्यधीत्य; सम्यग्राष्ट्रं पालयित्वा महात्मा 12025031c चातुर्वर्ण्यं स्थापयित्वा स्वधर्मे; वाजिग्रीवो मोदते देवलोके 12025032a जित्वा संग्रामान्पालयित्वा प्रजाश्च; सोमं पीत्वा तर्पयित्वा द्विजाग्र्यान् 12025032c युक्त्या दण्डं धारयित्वा प्रजानां; युद्धे क्षीणो मोदते देवलोके 12025033a वृत्तं यस्य श्लाघनीयं मनुष्याः; सन्तो विद्वांसश्चार्हयन्त्यर्हणीयाः 12025033c स्वर्गं जित्वा वीरलोकांश्च गत्वा; सिद्धिं प्राप्तः पुण्यकीर्तिर्महात्मा 12026001 वैशंपायन उवाच 12026001a द्वैपायनवचः श्रुत्वा कुपिते च धनंजये 12026001c व्यासमामन्त्र्य कौन्तेयः प्रत्युवाच युधिष्ठिरः 12026002a न पार्थिवमिदं राज्यं न च भोगाः पृथग्विधाः 12026002c प्रीणयन्ति मनो मेऽद्य शोको मां नर्दयत्ययम् 12026003a श्रुत्वा च वीरहीनानामपुत्राणां च योषिताम् 12026003c परिदेवयमानानां शान्तिं नोपलभे मुने 12026004a इत्युक्तः प्रत्युवाचेदं व्यासो योगविदां वरः 12026004c युधिष्ठिरं महाप्राज्ञं धर्मज्ञो वेदपारगः 12026005a न कर्मणा लभ्यते चिन्तया वा; नाप्यस्य दाता पुरुषस्य कश्चित् 12026005c पर्याययोगाद्विहितं विधात्रा; कालेन सर्वं लभते मनुष्यः 12026006a न बुद्धिशास्त्राध्ययनेन शक्यं; प्राप्तुं विशेषैर्मनुजैरकाले 12026006c मूर्खोऽपि प्राप्नोति कदाचिदर्था;न्कालो हि कार्यं प्रति निर्विशेषः 12026007a नाभूतिकाले च फलं ददाति; शिल्पं न मन्त्राश्च तथौषधानि 12026007c तान्येव कालेन समाहितानि; सिध्यन्ति चेध्यन्ति च भूतिकाले 12026008a कालेन शीघ्राः प्रविवान्ति वाताः; कालेन वृष्टिर्जलदानुपैति 12026008c कालेन पद्मोत्पलवज्जलं च; कालेन पुष्यन्ति नगा वनेषु 12026009a कालेन कृष्णाश्च सिताश्च रात्र्यः; कालेन चन्द्रः परिपूर्णबिम्बः 12026009c नाकालतः पुष्पफलं नगानां; नाकालवेगाः सरितो वहन्ति 12026010a नाकालमत्ताः खगपन्नगाश्च; मृगद्विपाः शैलमहाग्रहाश्च 12026010c नाकालतः स्त्रीषु भवन्ति गर्भा; नायान्त्यकाले शिशिरोष्णवर्षाः 12026011a नाकालतो म्रियते जायते वा; नाकालतो व्याहरते च बालः 12026011c नाकालतो यौवनमभ्युपैति; नाकालतो रोहति बीजमुप्तम् 12026012a नाकालतो भानुरुपैति योगं; नाकालतोऽस्तं गिरिमभ्युपैति 12026012c नाकालतो वर्धते हीयते च; चन्द्रः समुद्रश्च महोर्मिमाली 12026013a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12026013c गीतं राज्ञा सेनजिता दुःखार्तेन युधिष्ठिर 12026014a सर्वानेवैष पर्यायो मर्त्यान्स्पृशति दुस्तरः 12026014c कालेन परिपक्वा हि म्रियन्ते सर्वमानवाः 12026015a घ्नन्ति चान्यान्नरा राजंस्तानप्यन्ये नरास्तथा 12026015c संज्ञैषा लौकिकी राजन्न हिनस्ति न हन्यते 12026016a हन्तीति मन्यते कश्चिन्न हन्तीत्यपि चापरे 12026016c स्वभावतस्तु नियतौ भूतानां प्रभवाप्ययौ 12026017a नष्टे धने वा दारे वा पुत्रे पितरि वा मृते 12026017c अहो कष्टमिति ध्यायञ्शोकस्यापचितिं चरेत् 12026018a स किं शोचसि मूढः सञ्शोच्यः किमनुशोचसि 12026018c पश्य दुःखेषु दुःखानि भयेषु च भयान्यपि 12026019a आत्मापि चायं न मम सर्वापि पृथिवी मम 12026019c यथा मम तथान्येषामिति पश्यन्न मुह्यति 12026020a शोकस्थानसहस्राणि हर्षस्थानशतानि च 12026020c दिवसे दिवसे मूढमाविशन्ति न पण्डितम् 12026021a एवमेतानि कालेन प्रियद्वेष्याणि भागशः 12026021c जीवेषु परिवर्तन्ते दुःखानि च सुखानि च 12026022a दुःखमेवास्ति न सुखं तस्मात्तदुपलभ्यते 12026022c तृष्णार्तिप्रभवं दुःखं दुःखार्तिप्रभवं सुखम् 12026023a सुखस्यानन्तरं दुःखं दुःखस्यानन्तरं सुखम् 12026023c न नित्यं लभते दुःखं न नित्यं लभते सुखम् 12026024a सुखमन्ते हि दुःखानां दुःखमन्ते सुखस्य च 12026024c तस्मादेतद्द्वयं जह्याद्य इच्छेच्छाश्वतं सुखम् 12026025a यन्निमित्तं भवेच्छोकस्तापो वा दुःखमूर्छितः 12026025c आयासो वापि यन्मूलस्तदेकाङ्गमपि त्यजेत् 12026026a सुखं वा यदि वा दुःखं प्रियं वा यदि वाप्रियम् 12026026c प्राप्तं प्राप्तमुपासीत हृदयेनापराजितः 12026027a ईषदप्यङ्ग दाराणां पुत्राणां वा चराप्रियम् 12026027c ततो ज्ञास्यसि कः कस्य केन वा कथमेव वा 12026028a ये च मूढतमा लोके ये च बुद्धेः परं गताः 12026028c त एव सुखमेधन्ते मध्यः क्लेशेन युज्यते 12026029a इत्यब्रवीन्महाप्राज्ञो युधिष्ठिर स सेनजित् 12026029c परावरज्ञो लोकस्य धर्मवित्सुखदुःखवित् 12026030a सुखी परस्य यो दुःखे न जातु स सुखी भवेत् 12026030c दुःखानां हि क्षयो नास्ति जायते ह्यपरात्परम् 12026031a सुखं च दुःखं च भवाभवौ च; लाभालाभौ मरणं जीवितं च 12026031c पर्यायशः सर्वमिह स्पृशन्ति; तस्माद्धीरो नैव हृष्येन्न कुप्येत् 12026032a दीक्षां यज्ञे पालनं युद्धमाहु;र्योगं राष्ट्रे दण्डनीत्या च सम्यक् 12026032c वित्तत्यागं दक्षिणानां च यज्ञे; सम्यग्ज्ञानं पावनानीति विद्यात् 12026033a रक्षन्राष्ट्रं बुद्धिपूर्वं नयेन; संत्यक्तात्मा यज्ञशीलो महात्मा 12026033c सर्वाँल्लोकान्धर्ममूर्त्या चरंश्चा;प्यूर्ध्वं देहान्मोदते देवलोके 12026034a जित्वा संग्रामान्पालयित्वा च राष्ट्रं; सोमं पीत्वा वर्धयित्वा प्रजाश्च 12026034c युक्त्या दण्डं धारयित्वा प्रजानां; युद्धे क्षीणो मोदते देवलोके 12026035a सम्यग्वेदान्प्राप्य शास्त्राण्यधीत्य; सम्यग्राष्ट्रं पालयित्वा च राजा 12026035c चातुर्वर्ण्यं स्थापयित्वा स्वधर्मे; पूतात्मा वै मोदते देवलोके 12026036a यस्य वृत्तं नमस्यन्ति स्वर्गस्थस्यापि मानवाः 12026036c पौरजानपदामात्याः स राजा राजसत्तमः 12027001 युधिष्ठिर उवाच 12027001a अभिमन्यौ हते बाले द्रौपद्यास्तनयेषु च 12027001c धृष्टद्युम्ने विराटे च द्रुपदे च महीपतौ 12027002a वसुषेणे च धर्मज्ञे धृष्टकेतौ च पार्थिवे 12027002c तथान्येषु नरेन्द्रेषु नानादेश्येषु संयुगे 12027003a न विमुञ्चति मां शोको ज्ञातिघातिनमातुरम् 12027003c राज्यकामुकमत्युग्रं स्ववंशोच्छेदकारकम् 12027004a यस्याङ्के क्रीडमानेन मया वै परिवर्तितम् 12027004c स मया राज्यलुब्धेन गाङ्गेयो विनिपातितः 12027005a यदा ह्येनं विघूर्णन्तमपश्यं पार्थसायकैः 12027005c कम्पमानं यथा वज्रैः प्रेक्षमाणं शिखण्डिनम् 12027006a जीर्णं सिंहमिव प्रांशुं नरसिंहं पितामहम् 12027006c कीर्यमाणं शरैस्तीक्ष्णैर्दृष्ट्वा मे व्यथितं मनः 12027007a प्राङ्मुखं सीदमानं च रथादपच्युतं शरैः 12027007c घूर्णमानं यथा शैलं तदा मे कश्मलोऽभवत् 12027008a यः स बाणधनुष्पाणिर्योधयामास भार्गवम् 12027008c बहून्यहानि कौरव्यः कुरुक्षेत्रे महामृधे 12027009a समेतं पार्थिवं क्षत्रं वाराणस्यां नदीसुतः 12027009c कन्यार्थमाह्वयद्वीरो रथेनैकेन संयुगे 12027010a येन चोग्रायुधो राजा चक्रवर्ती दुरासदः 12027010c दग्धः शस्त्रप्रतापेन स मया युधि घातितः 12027011a स्वयं मृत्युं रक्षमाणः पाञ्चाल्यं यः शिखण्डिनम् 12027011c न बाणैः पातयामास सोऽर्जुनेन निपातितः 12027012a यदैनं पतितं भूमावपश्यं रुधिरोक्षितम् 12027012c तदैवाविशदत्युग्रो ज्वरो मे मुनिसत्तम 12027012e येन संवर्धिता बाला येन स्म परिरक्षिताः 12027013a स मया राज्यलुब्धेन पापेन गुरुघातिना 12027013c अल्पकालस्य राज्यस्य कृते मूढेन घातितः 12027014a आचार्यश्च महेष्वासः सर्वपार्थिवपूजितः 12027014c अभिगम्य रणे मिथ्या पापेनोक्तः सुतं प्रति 12027015a तन्मे दहति गात्राणि यन्मां गुरुरभाषत 12027015c सत्यवाक्यो हि राजंस्त्वं यदि जीवति मे सुतः 12027015e सत्यं मा मर्शयन्विप्रो मयि तत्परिपृष्टवान् 12027016a कुञ्जरं चान्तरं कृत्वा मिथ्योपचरितं मया 12027016c सुभृशं राज्यलुब्धेन पापेन गुरुघातिना 12027017a सत्यकञ्चुकमास्थाय मयोक्तो गुरुराहवे 12027017c अश्वत्थामा हत इति कुञ्जरे विनिपातिते 12027017e कान्नु लोकान्गमिष्यामि कृत्वा तत्कर्म दारुणम् 12027018a अघातयं च यत्कर्णं समरेष्वपलायिनम् 12027018c ज्येष्ठं भ्रातरमत्युग्रं को मत्तः पापकृत्तमः 12027019a अभिमन्युं च यद्बालं जातं सिंहमिवाद्रिषु 12027019c प्रावेशयमहं लुब्धो वाहिनीं द्रोणपालिताम् 12027020a तदाप्रभृति बीभत्सुं न शक्नोमि निरीक्षितुम् 12027020c कृष्णं च पुण्डरीकाक्षं किल्बिषी भ्रूणहा यथा 12027021a द्रौपदीं चाप्यदुःखार्हां पञ्चपुत्रविनाकृताम् 12027021c शोचामि पृथिवीं हीनां पञ्चभिः पर्वतैरिव 12027022a सोऽहमागस्करः पापः पृथिवीनाशकारकः 12027022c आसीन एवमेवेदं शोषयिष्ये कलेवरम् 12027023a प्रायोपविष्टं जानीध्वमद्य मां गुरुघातिनम् 12027023c जातिष्वन्यास्वपि यथा न भवेयं कुलान्तकृत् 12027024a न भोक्ष्ये न च पानीयमुपयोक्ष्ये कथंचन 12027024c शोषयिष्ये प्रियान्प्राणानिहस्थोऽहं तपोधन 12027025a यथेष्टं गम्यतां काममनुजाने प्रसाद्य वः 12027025c सर्वे मामनुजानीत त्यक्ष्यामीदं कलेवरम् 12027026 वैशंपायन उवाच 12027026a तमेवंवादिनं पार्थं बन्धुशोकेन विह्वलम् 12027026c मैवमित्यब्रवीद्व्यासो निगृह्य मुनिसत्तमः 12027027a अतिवेलं महाराज न शोकं कर्तुमर्हसि 12027027c पुनरुक्तं प्रवक्ष्यामि दिष्टमेतदिति प्रभो 12027028a संयोगा विप्रयोगाश्च जातानां प्राणिनां ध्रुवम् 12027028c बुद्बुदा इव तोयेषु भवन्ति न भवन्ति च 12027029a सर्वे क्षयान्ता निचयाः पतनान्ताः समुच्छ्रयाः 12027029c संयोगा विप्रयोगान्ता मरणान्तं हि जीवितम् 12027030a सुखं दुःखान्तमालस्यं दाक्ष्यं दुःखं सुखोदयम् 12027030c भूतिः श्रीर्ह्रीर्धृतिः सिद्धिर्नादक्षे निवसन्त्युत 12027031a नालं सुखाय सुहृदो नालं दुःखाय दुर्हृदः 12027031c न च प्रज्ञालमर्थेभ्यो न सुखेभ्योऽप्यलं धनम् 12027032a यथा सृष्टोऽसि कौन्तेय धात्रा कर्मसु तत्कुरु 12027032c अत एव हि सिद्धिस्ते नेशस्त्वमात्मना नृप 12028001 वैशंपायन उवाच 12028001a ज्ञातिशोकाभितप्तस्य प्राणानभ्युत्सिसृक्षतः 12028001c ज्येष्ठस्य पाण्डुपुत्रस्य व्यासः शोकमपानुदत् 12028002 व्यास उवाच 12028002a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12028002c अश्मगीतं नरव्याघ्र तन्निबोध युधिष्ठिर 12028003a अश्मानं ब्राह्मणं प्राज्ञं वैदेहो जनको नृपः 12028003c संशयं परिपप्रच्छ दुःखशोकपरिप्लुतः 12028004 जनक उवाच 12028004a आगमे यदि वापाये ज्ञातीनां द्रविणस्य च 12028004c नरेण प्रतिपत्तव्यं कल्याणं कथमिच्छता 12028005 अश्मोवाच 12028005a उत्पन्नमिममात्मानं नरस्यानन्तरं ततः 12028005c तानि तान्यभिवर्तन्ते दुःखानि च सुखानि च 12028006a तेषामन्यतरापत्तौ यद्यदेवोपसेवते 12028006c तत्तद्धि चेतनामस्य हरत्यभ्रमिवानिलः 12028007a अभिजातोऽस्मि सिद्धोऽस्मि नास्मि केवलमानुषः 12028007c इत्येवं हेतुभिस्तस्य त्रिभिश्चित्तं प्रसिच्यति 12028008a स प्रसिक्तमना भोगान्विसृज्य पितृसंचितान् 12028008c परिक्षीणः परस्वानामादानं साधु मन्यते 12028009a तमतिक्रान्तमर्यादमाददानमसांप्रतम् 12028009c प्रतिषेधन्ति राजानो लुब्धा मृगमिवेषुभिः 12028010a ये च विंशतिवर्षा वा त्रिंशद्वर्षाश्च मानवाः 12028010c परेण ते वर्षशतान्न भविष्यन्ति पार्थिव 12028011a तेषां परमदुःखानां बुद्ध्या भेषजमादिशेत् 12028011c सर्वप्राणभृतां वृत्तं प्रेक्षमाणस्ततस्ततः 12028012a मानसानां पुनर्योनिर्दुःखानां चित्तविभ्रमः 12028012c अनिष्टोपनिपातो वा तृतीयं नोपपद्यते 12028013a एवमेतानि दुःखानि तानि तानीह मानवम् 12028013c विविधान्युपवर्तन्ते तथा सांस्पर्शकानि च 12028014a जरामृत्यू ह भूतानि खादितारौ वृकाविव 12028014c बलिनां दुर्बलानां च ह्रस्वानां महतामपि 12028015a न कश्चिज्जात्वतिक्रामेज्जरामृत्यू ह मानवः 12028015c अपि सागरपर्यन्तां विजित्येमां वसुंधराम् 12028016a सुखं वा यदि वा दुःखं भूतानां पर्युपस्थितम् 12028016c प्राप्तव्यमवशैः सर्वं परिहारो न विद्यते 12028017a पूर्वे वयसि मध्ये वाप्युत्तमे वा नराधिप 12028017c अवर्जनीयास्तेऽर्था वै काङ्क्षिताश्च ततोऽन्यथा 12028018a सुप्रियैर्विप्रयोगश्च संप्रयोगस्तथाप्रियैः 12028018c अर्थानर्थौ सुखं दुःखं विधानमनुवर्तते 12028019a प्रादुर्भावश्च भूतानां देहन्यासस्तथैव च 12028019c प्राप्तिव्यायामयोगश्च सर्वमेतत्प्रतिष्ठितम् 12028020a गन्धवर्णरसस्पर्शा निवर्तन्ते स्वभावतः 12028020c तथैव सुखदुःखानि विधानमनुवर्तते 12028021a आसनं शयनं यानमुत्थानं पानभोजनम् 12028021c नियतं सर्वभूतानां कालेनैव भवन्त्युत 12028022a वैद्याश्चाप्यातुराः सन्ति बलवन्तः सुदुर्बलाः 12028022c स्त्रीमन्तश्च तथा षण्ढा विचित्रः कालपर्ययः 12028023a कुले जन्म तथा वीर्यमारोग्यं धैर्यमेव च 12028023c सौभाग्यमुपभोगश्च भवितव्येन लभ्यते 12028024a सन्ति पुत्राः सुबहवो दरिद्राणामनिच्छताम् 12028024c बहूनामिच्छतां नास्ति समृद्धानां विचेष्टताम् 12028025a व्याधिरग्निर्जलं शस्त्रं बुभुक्षा श्वापदं विषम् 12028025c रज्ज्वा च मरणं जन्तोरुच्चाच्च पतनं तथा 12028026a निर्याणं यस्य यद्दिष्टं तेन गच्छति हेतुना 12028026c दृश्यते नाभ्यतिक्रामन्नतिक्रान्तो न वा पुनः 12028027a दृश्यते हि युवैवेह विनश्यन्वसुमान्नरः 12028027c दरिद्रश्च परिक्लिष्टः शतवर्षो जनाधिप 12028028a अकिंचनाश्च दृश्यन्ते पुरुषाश्चिरजीविनः 12028028c समृद्धे च कुले जाता विनश्यन्ति पतंगवत् 12028029a प्रायेण श्रीमतां लोके भोक्तुं शक्तिर्न विद्यते 12028029c काष्ठान्यपि हि जीर्यन्ते दरिद्राणां नराधिप 12028030a अहमेतत्करोमीति मन्यते कालचोदितः 12028030c यद्यदिष्टमसंतोषाद्दुरात्मा पापमाचरन् 12028031a स्त्रियोऽक्षा मृगया पानं प्रसङ्गान्निन्दिता बुधैः 12028031c दृश्यन्ते चापि बहवः संप्रसक्ता बहुश्रुताः 12028032a इति कालेन सर्वार्थानीप्सितानीप्सितानि च 12028032c स्पृशन्ति सर्वभूतानि निमित्तं नोपलभ्यते 12028033a वायुमाकाशमग्निं च चन्द्रादित्यावहःक्षपे 12028033c ज्योतींषि सरितः शैलान्कः करोति बिभर्ति वा 12028034a शीतमुष्णं तथा वर्षं कालेन परिवर्तते 12028034c एवमेव मनुष्याणां सुखदुःखे नरर्षभ 12028035a नौषधानि न शास्त्राणि न होमा न पुनर्जपाः 12028035c त्रायन्ते मृत्युनोपेतं जरया वापि मानवम् 12028036a यथा काष्ठं च काष्ठं च समेयातां महोदधौ 12028036c समेत्य च व्यतीयातां तद्वद्भूतसमागमः 12028037a ये चापि पुरुषैः स्त्रीभिर्गीतवाद्यैरुपस्थिताः 12028037c ये चानाथाः परान्नादाः कालस्तेषु समक्रियः 12028038a मातृपितृसहस्राणि पुत्रदारशतानि च 12028038c संसारेष्वनुभूतानि कस्य ते कस्य वा वयम् 12028039a नैवास्य कश्चिद्भविता नायं भवति कस्यचित् 12028039c पथि संगतमेवेदं दारबन्धुसुहृद्गणैः 12028040a क्वासं क्वास्मि गमिष्यामि को न्वहं किमिहास्थितः 12028040c कस्मात्कमनुशोचेयमित्येवं स्थापयेन्मनः 12028040e अनित्ये प्रियसंवासे संसारे चक्रवद्गतौ 12028041a न दृष्टपूर्वं प्रत्यक्षं परलोकं विदुर्बुधाः 12028041c आगमांस्त्वनतिक्रम्य श्रद्धातव्यं बुभूषता 12028042a कुर्वीत पितृदैवत्यं धर्माणि च समाचरेत् 12028042c यजेच्च विद्वान्विधिवत्त्रिवर्गं चाप्यनुव्रजेत् 12028043a संनिमज्जज्जगदिदं गम्भीरे कालसागरे 12028043c जरामृत्युमहाग्राहे न कश्चिदवबुध्यते 12028044a आयुर्वेदमधीयानाः केवलं सपरिग्रहम् 12028044c दृश्यन्ते बहवो वैद्या व्याधिभिः समभिप्लुताः 12028045a ते पिबन्तः कषायांश्च सर्पींषि विविधानि च 12028045c न मृत्युमतिवर्तन्ते वेलामिव महोदधिः 12028046a रसायनविदश्चैव सुप्रयुक्तरसायनाः 12028046c दृश्यन्ते जरया भग्ना नगा नागैरिवोत्तमैः 12028047a तथैव तपसोपेताः स्वाध्यायाभ्यसने रताः 12028047c दातारो यज्ञशीलाश्च न तरन्ति जरान्तकौ 12028048a न ह्यहानि निवर्तन्ते न मासा न पुनः समाः 12028048c जातानां सर्वभूतानां न पक्षा न पुनः क्षपाः 12028049a सोऽयं विपुलमध्वानं कालेन ध्रुवमध्रुवः 12028049c नरोऽवशः समभ्येति सर्वभूतनिषेवितम् 12028050a देहो वा जीवतोऽभ्येति जीवो वाभ्येति देहतः 12028050c पथि संगतमेवेदं दारैरन्यैश्च बन्धुभिः 12028051a नायमत्यन्तसंवासो लभ्यते जातु केनचित् 12028051c अपि स्वेन शरीरेण किमुतान्येन केनचित् 12028052a क्व नु तेऽद्य पिता राजन्क्व नु तेऽद्य पितामहः 12028052c न त्वं पश्यसि तानद्य न त्वां पश्यन्ति तेऽपि च 12028053a न ह्येव पुरुषो द्रष्टा स्वर्गस्य नरकस्य वा 12028053c आगमस्तु सतां चक्षुर्नृपते तमिहाचर 12028054a चरितब्रह्मचर्यो हि प्रजायेत यजेत च 12028054c पितृदेवमहर्षीणामानृण्यायानसूयकः 12028055a स यज्ञशीलः प्रजने निविष्टः; प्राग्ब्रह्मचारी प्रविभक्तपक्षः 12028055c आराधयन्स्वर्गमिमं च लोकं; परं च मुक्त्वा हृदयव्यलीकम् 12028056a सम्यग्घि धर्मं चरतो नृपस्य; द्रव्याणि चाप्याहरतो यथावत् 12028056c प्रवृत्तचक्रस्य यशोऽभिवर्धते; सर्वेषु लोकेषु चराचरेषु 12028057 व्यास उवाच 12028057a इत्येवमाज्ञाय विदेहराजो; वाक्यं समग्रं परिपूर्णहेतुः 12028057c अश्मानमामन्त्र्य विशुद्धबुद्धि;र्ययौ गृहं स्वं प्रति शान्तशोकः 12028058a तथा त्वमप्यच्युत मुञ्च शोक;मुत्तिष्ठ शक्रोपम हर्षमेहि 12028058c क्षात्रेण धर्मेण मही जिता ते; तां भुङ्क्ष्व कुन्तीसुत मा विषादीः 12029001 वैशंपायन उवाच 12029001a अव्याहरति कौन्तेये धर्मपुत्रे युधिष्ठिरे 12029001c गुडाकेशो हृषीकेशमभ्यभाषत पाण्डवः 12029002a ज्ञातिशोकाभिसंतप्तो धर्मराजः परंतपः 12029002c एष शोकार्णवे मग्नस्तमाश्वासय माधव 12029003a सर्वे स्म ते संशयिताः पुनरेव जनार्दन 12029003c अस्य शोकं महाबाहो प्रणाशयितुमर्हसि 12029004a एवमुक्तस्तु गोविन्दो विजयेन महात्मना 12029004c पर्यवर्तत राजानं पुण्डरीकेक्षणोऽच्युतः 12029005a अनतिक्रमणीयो हि धर्मराजस्य केशवः 12029005c बाल्यात्प्रभृति गोविन्दः प्रीत्या चाभ्यधिकोऽर्जुनात् 12029006a संप्रगृह्य महाबाहुर्भुजं चन्दनभूषितम् 12029006c शैलस्तम्भोपमं शौरिरुवाचाभिविनोदयन् 12029007a शुशुभे वदनं तस्य सुदंष्ट्रं चारुलोचनम् 12029007c व्याकोशमिव विस्पष्टं पद्मं सूर्यविबोधितम् 12029008a मा कृथाः पुरुषव्याघ्र शोकं त्वं गात्रशोषणम् 12029008c न हि ते सुलभा भूयो ये हतास्मिन्रणाजिरे 12029009a स्वप्नलब्धा यथा लाभा वितथाः प्रतिबोधने 12029009c एवं ते क्षत्रिया राजन्ये व्यतीता महारणे 12029010a सर्वे ह्यभिमुखाः शूरा विगता रणशोभिनः 12029010c नैषां कश्चित्पृष्ठतो वा पलायन्वापि पातितः 12029011a सर्वे त्यक्त्वात्मनः प्राणान्युद्ध्वा वीरा महाहवे 12029011c शस्त्रपूता दिवं प्राप्ता न ताञ्शोचितुमर्हसि 12029012a अत्रैवोदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12029012c सृञ्जयं पुत्रशोकार्तं यथायं प्राह नारदः 12029013a सुखदुःखैरहं त्वं च प्रजाः सर्वाश्च सृञ्जय 12029013c अविमुक्तं चरिष्यामस्तत्र का परिदेवना 12029014a महाभाग्यं परं राज्ञां कीर्त्यमानं मया शृणु 12029014c गच्छावधानं नृपते ततो दुःखं प्रहास्यसि 12029015a मृतान्महानुभावांस्त्वं श्रुत्वैव तु महीपतीन् 12029015c श्रुत्वापनय संतापं शृणु विस्तरशश्च मे 12029016a आविक्षितं मरुत्तं मे मृतं सृञ्जय शुश्रुहि 12029016c यस्य सेन्द्राः सवरुणा बृहस्पतिपुरोगमाः 12029016e देवा विश्वसृजो राज्ञो यज्ञमीयुर्महात्मनः 12029017a यः स्पर्धामनयच्छक्रं देवराजं शतक्रतुम् 12029017c शक्रप्रियैषी यं विद्वान्प्रत्याचष्ट बृहस्पतिः 12029017e संवर्तो याजयामास यं पीडार्थं बृहस्पतेः 12029018a यस्मिन्प्रशासति सतां नृपतौ नृपसत्तम 12029018c अकृष्टपच्या पृथिवी विबभौ चैत्यमालिनी 12029019a आविक्षितस्य वै सत्रे विश्वे देवाः सभासदः 12029019c मरुतः परिवेष्टारः साध्याश्चासन्महात्मनः 12029020a मरुद्गणा मरुत्तस्य यत्सोममपिबन्त ते 12029020c देवान्मनुष्यान्गन्धर्वानत्यरिच्यन्त दक्षिणाः 12029021a स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया 12029021c पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः 12029022a सुहोत्रं चेद्वैतिथिनं मृतं सृञ्जय शुश्रुम 12029022c यस्मै हिरण्यं ववृषे मघवान्परिवत्सरम् 12029023a सत्यनामा वसुमती यं प्राप्यासीज्जनाधिप 12029023c हिरण्यमवहन्नद्यस्तस्मिञ्जनपदेश्वरे 12029024a कूर्मान्कर्कटकान्नक्रान्मकराञ्शिंशुकानपि 12029024c नदीष्वपातयद्राजन्मघवा लोकपूजितः 12029025a हैरण्यान्पतितान्दृष्ट्वा मत्स्यान्मकरकच्छपान् 12029025c सहस्रशोऽथ शतशस्ततोऽस्मयत वैतिथिः 12029026a तद्धिरण्यमपर्यन्तमावृत्तं कुरुजाङ्गले 12029026c ईजानो वितते यज्ञे ब्राह्मणेभ्यः समाहितः 12029027a स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया 12029027c पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः 12029027e अदक्षिणमयज्वानं श्वैत्य संशाम्य मा शुचः 12029028a अङ्गं बृहद्रथं चैव मृतं शुश्रुम सृञ्जय 12029028c यः सहस्रं सहस्राणां श्वेतानश्वानवासृजत् 12029029a सहस्रं च सहस्राणां कन्या हेमविभूषिताः 12029029c ईजानो वितते यज्ञे दक्षिणामत्यकालयत् 12029030a शतं शतसहस्राणां वृषाणां हेममालिनाम् 12029030c गवां सहस्रानुचरं दक्षिणामत्यकालयत् 12029031a अङ्गस्य यजमानस्य तदा विष्णुपदे गिरौ 12029031c अमाद्यदिन्द्रः सोमेन दक्षिणाभिर्द्विजातयः 12029032a यस्य यज्ञेषु राजेन्द्र शतसंख्येषु वै पुनः 12029032c देवान्मनुष्यान्गन्धर्वानत्यरिच्यन्त दक्षिणाः 12029033a न जातो जनिता चान्यः पुमान्यस्तत्प्रदास्यति 12029033c यदङ्गः प्रददौ वित्तं सोमसंस्थासु सप्तसु 12029034a स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया 12029034c पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः 12029035a शिबिमौशीनरं चैव मृतं शुश्रुम सृञ्जय 12029035c य इमां पृथिवीं कृत्स्नां चर्मवत्समवेष्टयत् 12029036a महता रथघोषेण पृथिवीमनुनादयन् 12029036c एकच्छत्रां महीं चक्रे जैत्रेणैकरथेन यः 12029037a यावदद्य गवाश्वं स्यादारण्यैः पशुभिः सह 12029037c तावतीः प्रददौ गाः स शिबिरौशीनरोऽध्वरे 12029038a नोद्यन्तारं धुरं तस्य कंचिन्मेने प्रजापतिः 12029038c न भूतं न भविष्यन्तं सर्वराजसु भारत 12029038e अन्यत्रौशीनराच्छैब्याद्राजर्षेरिन्द्रविक्रमात् 12029039a स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया 12029039c पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः 12029039e अदक्षिणमयज्वानं तं वै संशाम्य मा शुचः 12029040a भरतं चैव दौःषन्तिं मृतं सृञ्जय शुश्रुम 12029040c शाकुन्तलिं महेष्वासं भूरिद्रविणतेजसम् 12029041a यो बद्ध्वा त्रिंशतो ह्यश्वान्देवेभ्यो यमुनामनु 12029041c सरस्वतीं विंशतिं च गङ्गामनु चतुर्दश 12029042a अश्वमेधसहस्रेण राजसूयशतेन च 12029042c इष्टवान्स महातेजा दौःषन्तिर्भरतः पुरा 12029043a भरतस्य महत्कर्म सर्वराजसु पार्थिवाः 12029043c खं मर्त्या इव बाहुभ्यां नानुगन्तुमशक्नुवन् 12029044a परं सहस्राद्यो बद्ध्वा हयान्वेदीं विचित्य च 12029044c सहस्रं यत्र पद्मानां कण्वाय भरतो ददौ 12029045a स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया 12029045c पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः 12029046a रामं दाशरथिं चैव मृतं शुश्रुम सृञ्जय 12029046c योऽन्वकम्पत वै नित्यं प्रजाः पुत्रानिवौरसान् 12029047a विधवा यस्य विषये नानाथाः काश्चनाभवन् 12029047c सर्वस्यासीत्पितृसमो रामो राज्यं यदान्वशात् 12029048a कालवर्षाश्च पर्जन्याः सस्यानि रसवन्ति च 12029048c नित्यं सुभिक्षमेवासीद्रामे राज्यं प्रशासति 12029049a प्राणिनो नाप्सु मज्जन्ति नानर्थे पावकोऽदहत् 12029049c न व्यालजं भयं चासीद्रामे राज्यं प्रशासति 12029050a आसन्वर्षसहस्राणि तथा पुत्रसहस्रिकाः 12029050c अरोगाः सर्वसिद्धार्थाः प्रजा रामे प्रशासति 12029051a नान्योन्येन विवादोऽभूत्स्त्रीणामपि कुतो नृणाम् 12029051c धर्मनित्याः प्रजाश्चासन्रामे राज्यं प्रशासति 12029052a नित्यपुष्पफलाश्चैव पादपा निरुपद्रवाः 12029052c सर्वा द्रोणदुघा गावो रामे राज्यं प्रशासति 12029053a स चतुर्दश वर्षाणि वने प्रोष्य महातपाः 12029053c दशाश्वमेधाञ्जारूथ्यानाजहार निरर्गलान् 12029054a श्यामो युवा लोहिताक्षो मत्तवारणविक्रमः 12029054c दश वर्षसहस्राणि रामो राज्यमकारयत् 12029055a स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया 12029055c पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः 12029056a भगीरथं च राजानं मृतं शुश्रुम सृञ्जय 12029056c यस्येन्द्रो वितते यज्ञे सोमं पीत्वा मदोत्कटः 12029057a असुराणां सहस्राणि बहूनि सुरसत्तमः 12029057c अजयद्बाहुवीर्येण भगवान्पाकशासनः 12029058a यः सहस्रं सहस्राणां कन्या हेमविभूषिताः 12029058c ईजानो वितते यज्ञे दक्षिणामत्यकालयत् 12029059a सर्वा रथगताः कन्या रथाः सर्वे चतुर्युजः 12029059c रथे रथे शतं नागाः पद्मिनो हेममालिनः 12029060a सहस्रमश्वा एकैकं हस्तिनं पृष्ठतोऽन्वयुः 12029060c गवां सहस्रमश्वेऽश्वे सहस्रं गव्यजाविकम् 12029061a उपह्वरे निवसतो यस्याङ्के निषसाद ह 12029061c गङ्गा भागीरथी तस्मादुर्वशी ह्यभवत्पुरा 12029062a भूरिदक्षिणमिक्ष्वाकुं यजमानं भगीरथम् 12029062c त्रिलोकपथगा गङ्गा दुहितृत्वमुपेयुषी 12029063a स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया 12029063c पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः 12029064a दिलीपं चैवैलविलं मृतं शुश्रुम सृञ्जय 12029064c यस्य कर्माणि भूरीणि कथयन्ति द्विजातयः 12029065a इमां वै वसुसंपन्नां वसुधां वसुधाधिपः 12029065c ददौ तस्मिन्महायज्ञे ब्राह्मणेभ्यः समाहितः 12029066a तस्येह यजमानस्य यज्ञे यज्ञे पुरोहितः 12029066c सहस्रं वारणान्हैमान्दक्षिणामत्यकालयत् 12029067a यस्य यज्ञे महानासीद्यूपः श्रीमान्हिरण्मयः 12029067c तं देवाः कर्म कुर्वाणाः शक्रज्येष्ठा उपाश्रयन् 12029068a चषालो यस्य सौवर्णस्तस्मिन्यूपे हिरण्मये 12029068c ननृतुर्देवगन्धर्वाः षट्सहस्राणि सप्तधा 12029069a अवादयत्तत्र वीणां मध्ये विश्वावसुः स्वयम् 12029069c सर्वभूतान्यमन्यन्त मम वादयतीत्ययम् 12029070a एतद्राज्ञो दिलीपस्य राजानो नानुचक्रिरे 12029070c यत्स्त्रियो हेमसंपन्नाः पथि मत्ताः स्म शेरते 12029071a राजानमुग्रधन्वानं दिलीपं सत्यवादिनम् 12029071c येऽपश्यन्सुमहात्मानं तेऽपि स्वर्गजितो नराः 12029072a त्रयः शब्दा न जीर्यन्ते दिलीपस्य निवेशने 12029072c स्वाध्यायघोषो ज्याघोषो दीयतामिति चैव हि 12029073a स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया 12029073c पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः 12029074a मान्धातारं यौवनाश्वं मृतं शुश्रुम सृञ्जय 12029074c यं देवा मरुतो गर्भं पितुः पार्श्वादपाहरन् 12029075a संवृद्धो युवनाश्वस्य जठरे यो महात्मनः 12029075c पृषदाज्योद्भवः श्रीमांस्त्रिलोकविजयी नृपः 12029076a यं दृष्ट्वा पितुरुत्सङ्गे शयानं देवरूपिणम् 12029076c अन्योन्यमब्रुवन्देवाः कमयं धास्यतीति वै 12029077a मामेव धास्यतीत्येवमिन्द्रो अभ्यवपद्यत 12029077c मान्धातेति ततस्तस्य नाम चक्रे शतक्रतुः 12029078a ततस्तु पयसो धारां पुष्टिहेतोर्महात्मनः 12029078c तस्यास्ये यौवनाश्वस्य पाणिरिन्द्रस्य चास्रवत् 12029079a तं पिबन्पाणिमिन्द्रस्य समामह्ना व्यवर्धत 12029079c स आसीद्द्वादशसमो द्वादशाहेन पार्थिव 12029080a तमियं पृथिवी सर्वा एकाह्ना समपद्यत 12029080c धर्मात्मानं महात्मानं शूरमिन्द्रसमं युधि 12029081a य आङ्गारं हि नृपतिं मरुत्तमसितं गयम् 12029081c अङ्गं बृहद्रथं चैव मान्धाता समरेऽजयत् 12029082a यौवनाश्वो यदाङ्गारं समरे समयोधयत् 12029082c विस्फारैर्धनुषो देवा द्यौरभेदीति मेनिरे 12029083a यतः सूर्य उदेति स्म यत्र च प्रतितिष्ठति 12029083c सर्वं तद्यौवनाश्वस्य मान्धातुः क्षेत्रमुच्यते 12029084a अश्वमेधशतेनेष्ट्वा राजसूयशतेन च 12029084c अददाद्रोहितान्मत्स्यान्ब्राह्मणेभ्यो महीपतिः 12029085a हैरण्यान्योजनोत्सेधानायतान्दशयोजनम् 12029085c अतिरिक्तान्द्विजातिभ्यो व्यभजन्नितरे जनाः 12029086a स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया 12029086c पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः 12029087a ययातिं नाहुषं चैव मृतं शुश्रुम सृञ्जय 12029087c य इमां पृथिवीं सर्वां विजित्य सहसागराम् 12029088a शम्यापातेनाभ्यतीयाद्वेदीभिश्चित्रयन्नृप 12029088c ईजानः क्रतुभिः पुण्यैः पर्यगच्छद्वसुंधराम् 12029089a इष्ट्वा क्रतुसहस्रेण वाजिमेधशतेन च 12029089c तर्पयामास देवेन्द्रं त्रिभिः काञ्चनपर्वतैः 12029090a व्यूढे देवासुरे युद्धे हत्वा दैतेयदानवान् 12029090c व्यभजत्पृथिवीं कृत्स्नां ययातिर्नहुषात्मजः 12029091a अन्तेषु पुत्रान्निक्षिप्य यदुद्रुह्युपुरोगमान् 12029091c पूरुं राज्येऽभिषिच्य स्वे सदारः प्रस्थितो वनम् 12029092a स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया 12029092c पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः 12029093a अम्बरीषं च नाभागं मृतं शुश्रुम सृञ्जय 12029093c यं प्रजा वव्रिरे पुण्यं गोप्तारं नृपसत्तम 12029094a यः सहस्रं सहस्राणां राज्ञामयुत याजिनाम् 12029094c ईजानो वितते यज्ञे ब्राह्मणेभ्यः समाहितः 12029095a नैतत्पूर्वे जनाश्चक्रुर्न करिष्यन्ति चापरे 12029095c इत्यम्बरीषं नाभागमन्वमोदन्त दक्षिणाः 12029096a शतं राजसहस्राणि शतं राजशतानि च 12029096c सर्वेऽश्वमेधैरीजानास्तेऽभ्ययुर्दक्षिणायनम् 12029097a स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया 12029097c पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः 12029098a शशबिन्दुं चैत्ररथं मृतं शुश्रुम सृञ्जय 12029098c यस्य भार्यासहस्राणां शतमासीन्महात्मनः 12029099a सहस्रं तु सहस्राणां यस्यासञ्शाशबिन्दवः 12029099c हिरण्यकवचाः सर्वे सर्वे चोत्तमधन्विनः 12029100a शतं कन्या राजपुत्रमेकैकं पृष्ठतोऽन्वयुः 12029100c कन्यां कन्यां शतं नागा नागं नागं शतं रथाः 12029101a रथं रथं शतं चाश्वा देशजा हेममालिनः 12029101c अश्वमश्वं शतं गावो गां गां तद्वदजाविकम् 12029102a एतद्धनमपर्यन्तमश्वमेधे महामखे 12029102c शशबिन्दुर्महाराज ब्राह्मणेभ्यः समादिशत् 12029103a स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया 12029103c पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः 12029104a गयमामूर्तरयसं मृतं शुश्रुम सृञ्जय 12029104c यः स वर्षशतं राजा हुतशिष्टाशनोऽभवत् 12029105a यस्मै वह्निर्वरान्प्रादात्ततो वव्रे वरान्गयः 12029105c ददतो मेऽक्षया चास्तु धर्मे श्रद्धा च वर्धताम् 12029106a मनो मे रमतां सत्ये त्वत्प्रसादाद्धुताशन 12029106c लेभे च कामांस्तान्सर्वान्पावकादिति नः श्रुतम् 12029107a दर्शेन पौर्णमासेन चातुर्मास्यैः पुनः पुनः 12029107c अयजत्स महातेजाः सहस्रं परिवत्सरान् 12029108a शतं गवां सहस्राणि शतमश्वशतानि च 12029108c उत्थायोत्थाय वै प्रादात्सहस्रं परिवत्सरान् 12029109a तर्पयामास सोमेन देवान्वित्तैर्द्विजानपि 12029109c पितॄन्स्वधाभिः कामैश्च स्त्रियः स्वाः पुरुषर्षभ 12029110a सौवर्णां पृथिवीं कृत्वा दशव्यामां द्विरायताम् 12029110c दक्षिणामददद्राजा वाजिमेधमहामखे 12029111a यावत्यः सिकता राजन्गङ्गायाः पुरुषर्षभ 12029111c तावतीरेव गाः प्रादादामूर्तरयसो गयः 12029112a स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया 12029112c पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः 12029113a रन्तिदेवं च साङ्कृत्यं मृतं शुश्रुम सृञ्जय 12029113c सम्यगाराध्य यः शक्रं वरं लेभे महायशाः 12029114a अन्नं च नो बहु भवेदतिथींश्च लभेमहि 12029114c श्रद्धा च नो मा व्यगमन्मा च याचिष्म कंचन 12029115a उपातिष्ठन्त पशवः स्वयं तं संशितव्रतम् 12029115c ग्राम्यारण्या महात्मानं रन्तिदेवं यशस्विनम् 12029116a महानदी चर्मराशेरुत्क्लेदात्सुस्रुवे यतः 12029116c ततश्चर्मण्वतीत्येवं विख्याता सा महानदी 12029117a ब्राह्मणेभ्यो ददौ निष्कान्सदसि प्रतते नृपः 12029117c तुभ्यं तुभ्यं निष्कमिति यत्राक्रोशन्ति वै द्विजाः 12029117e सहस्रं तुभ्यमित्युक्त्वा ब्राह्मणान्स्म प्रपद्यते 12029118a अन्वाहार्योपकरणं द्रव्योपकरणं च यत् 12029118c घटाः स्थाल्यः कटाहाश्च पात्र्यश्च पिठरा अपि 12029118e न तत्किंचिदसौवर्णं रन्तिदेवस्य धीमतः 12029119a साङ्कृते रन्तिदेवस्य यां रात्रिमवसद्गृहे 12029119c आलभ्यन्त शतं गावः सहस्राणि च विंशतिः 12029120a तत्र स्म सूदाः क्रोशन्ति सुमृष्टमणिकुण्डलाः 12029120c सूपभूयिष्ठमश्नीध्वं नाद्य मांसं यथा पुरा 12029121a स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया 12029121c पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः 12029122a सगरं च महात्मानं मृतं शुश्रुम सृञ्जय 12029122c ऐक्ष्वाकं पुरुषव्याघ्रमतिमानुषविक्रमम् 12029123a षष्टिः पुत्रसहस्राणि यं यान्तं पृष्ठतोऽन्वयुः 12029123c नक्षत्रराजं वर्षान्ते व्यभ्रे ज्योतिर्गणा इव 12029124a एकच्छत्रा मही यस्य प्रणता ह्यभवत्पुरा 12029124c योऽश्वमेधसहस्रेण तर्पयामास देवताः 12029125a यः प्रादात्काञ्चनस्तम्भं प्रासादं सर्वकाञ्चनम् 12029125c पूर्णं पद्मदलाक्षीणां स्त्रीणां शयनसंकुलम् 12029126a द्विजातिभ्योऽनुरूपेभ्यः कामानुच्चावचांस्तथा 12029126c यस्यादेशेन तद्वित्तं व्यभजन्त द्विजातयः 12029127a खानयामास यः कोपात्पृथिवीं सागराङ्किताम् 12029127c यस्य नाम्ना समुद्रश्च सागरत्वमुपागतः 12029128a स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया 12029128c पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः 12029129a राजानं च पृथुं वैन्यं मृतं शुश्रुम सृञ्जय 12029129c यमभ्यषिञ्चन्संभूय महारण्ये महर्षयः 12029130a प्रथयिष्यति वै लोकान्पृथुरित्येव शब्दितः 12029130c क्षताच्च नस्त्रायतीति स तस्मात्क्षत्रियः स्मृतः 12029131a पृथुं वैन्यं प्रजा दृष्ट्वा रक्ताः स्मेति यदब्रुवन् 12029131c ततो राजेति नामास्य अनुरागादजायत 12029132a अकृष्टपच्या पृथिवी पुटके पुटके मधु 12029132c सर्वा द्रोणदुघा गावो वैन्यस्यासन्प्रशासतः 12029133a अरोगाः सर्वसिद्धार्था मनुष्या अकुतोभयाः 12029133c यथाभिकाममवसन्क्षेत्रेषु च गृहेषु च 12029134a आपः संस्तम्भिरे यस्य समुद्रस्य यियासतः 12029134c सरितश्चानुदीर्यन्त ध्वजसङ्गश्च नाभवत् 12029135a हैरण्यांस्त्रिनलोत्सेधान्पर्वतानेकविंशतिम् 12029135c ब्राह्मणेभ्यो ददौ राजा योऽश्वमेधे महामखे 12029136a स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया 12029136c पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः 12029137a किं वै तूष्णीं ध्यायसि सृञ्जय त्वं; न मे राजन्वाचमिमां शृणोषि 12029137c न चेन्मोघं विप्रलप्तं मयेदं; पथ्यं मुमूर्षोरिव सम्यगुक्तम् 12029138 सृञ्जय उवाच 12029138a शृणोमि ते नारद वाचमेतां; विचित्रार्थां स्रजमिव पुण्यगन्धाम् 12029138c राजर्षीणां पुण्यकृतां महात्मनां; कीर्त्या युक्तां शोकनिर्णाशनार्थम् 12029139a न ते मोघं विप्रलप्तं महर्षे; दृष्ट्वैव त्वां नारदाहं विशोकः 12029139c शुश्रूषे ते वचनं ब्रह्मवादि;न्न ते तृप्याम्यमृतस्येव पानात् 12029140a अमोघदर्शिन्मम चेत्प्रसादं; सुताघदग्धस्य विभो प्रकुर्याः 12029140c मृतस्य संजीवनमद्य मे स्या;त्तव प्रसादात्सुतसंगमश्च 12029141 नारद उवाच 12029141a यस्ते पुत्रो दयितोऽयं वियातः; स्वर्णष्ठीवी यमदात्पर्वतस्ते 12029141c पुनस्ते तं पुत्रमहं ददामि; हिरण्यनाभं वर्षसहस्रिणं च 12030001 युधिष्ठिर उवाच 12030001a स कथं काञ्चनष्ठीवी सृञ्जयस्य सुतोऽभवत् 12030001c पर्वतेन किमर्थं च दत्तः केन ममार च 12030002a यदा वर्षसहस्रायुस्तदा भवति मानवः 12030002c कथमप्राप्तकौमारः सृञ्जयस्य सुतो मृतः 12030003a उताहो नाममात्रं वै सुवर्णष्ठीविनोऽभवत् 12030003c तथ्यं वा काञ्चनष्ठीवीत्येतदिच्छामि वेदितुम् 12030004 वासुदेव उवाच 12030004a अत्र ते कथयिष्यामि यथा वृत्तं जनेश्वर 12030004c नारदः पर्वतश्चैव प्रागृषी लोकपूजितौ 12030005a मातुलो भागिनेयश्च देवलोकादिहागतौ 12030005c विहर्तुकामौ संप्रीत्या मानुष्येषु पुरा प्रभू 12030006a हविःपवित्रभोज्येन देवभोज्येन चैव ह 12030006c नारदो मातुलश्चैव भागिनेयश्च पर्वतः 12030007a तावुभौ तपसोपेताववनीतलचारिणौ 12030007c भुञ्जानौ मानुषान्भोगान्यथावत्पर्यधावताम् 12030008a प्रीतिमन्तौ मुदा युक्तौ समयं तत्र चक्रतुः 12030008c यो भवेद्धृदि संकल्पः शुभो वा यदि वाशुभः 12030008e अन्योन्यस्य स आख्येयो मृषा शापोऽन्यथा भवेत् 12030009a तौ तथेति प्रतिज्ञाय महर्षी लोकपूजितौ 12030009c सृञ्जयं श्वैत्यमभ्येत्य राजानमिदमूचतुः 12030010a आवां भवति वत्स्यावः कंचित्कालं हिताय ते 12030010c यथावत्पृथिवीपाल आवयोः प्रगुणीभव 12030010e तथेति कृत्वा तौ राजा सत्कृत्योपचचार ह 12030011a ततः कदाचित्तौ राजा महात्मानौ तथागतौ 12030011c अब्रवीत्परमप्रीतः सुतेयं वरवर्णिनी 12030012a एकैव मम कन्यैषा युवां परिचरिष्यति 12030012c दर्शनीयानवद्याङ्गी शीलवृत्तसमन्विता 12030012e सुकुमारी कुमारी च पद्मकिञ्जल्कसंनिभा 12030013a परमं सौम्य इत्युक्तस्ताभ्यां राजा शशास ताम् 12030013c कन्ये विप्रावुपचर देववत्पितृवच्च ह 12030014a सा तु कन्या तथेत्युक्त्वा पितरं धर्मचारिणी 12030014c यथानिदेशं राज्ञस्तौ सत्कृत्योपचचार ह 12030015a तस्यास्तथोपचारेण रूपेणाप्रतिमेन च 12030015c नारदं हृच्छयस्तूर्णं सहसैवान्वपद्यत 12030016a ववृधे च ततस्तस्य हृदि कामो महात्मनः 12030016c यथा शुक्लस्य पक्षस्य प्रवृत्तावुडुराट्छनैः 12030017a न च तं भागिनेयाय पर्वताय महात्मने 12030017c शशंस मन्मथं तीव्रं व्रीडमानः स धर्मवित् 12030018a तपसा चेङ्गितेनाथ पर्वतोऽथ बुबोध तत् 12030018c कामार्तं नारदं क्रुद्धः शशापैनं ततो भृशम् 12030019a कृत्वा समयमव्यग्रो भवान्वै सहितो मया 12030019c यो भवेद्धृदि संकल्पः शुभो वा यदि वाशुभः 12030020a अन्योन्यस्य स आख्येय इति तद्वै मृषा कृतम् 12030020c भवता वचनं ब्रह्मंस्तस्मादेतद्वदाम्यहम् 12030021a न हि कामं प्रवर्तन्तं भवानाचष्ट मे पुरा 12030021c सुकुमार्यां कुमार्यां ते तस्मादेष शपाम्यहम् 12030022a ब्रह्मवादी गुरुर्यस्मात्तपस्वी ब्राह्मणश्च सन् 12030022c अकार्षीः समयभ्रंशमावाभ्यां यः कृतो मिथः 12030023a शप्स्ये तस्मात्सुसंक्रुद्धो भवन्तं तं निबोध मे 12030023c सुकुमारी च ते भार्या भविष्यति न संशयः 12030024a वानरं चैव कन्या त्वां विवाहात्प्रभृति प्रभो 12030024c संद्रक्ष्यन्ति नराश्चान्ये स्वरूपेण विनाकृतम् 12030025a स तद्वाक्यं तु विज्ञाय नारदः पर्वतात्तदा 12030025c अशपत्तमपि क्रोधाद्भागिनेयं स मातुलः 12030026a तपसा ब्रह्मचर्येण सत्येन च दमेन च 12030026c युक्तोऽपि धर्मनित्यश्च न स्वर्गवासमाप्स्यसि 12030027a तौ तु शप्त्वा भृशं क्रुद्धौ परस्परममर्षणौ 12030027c प्रतिजग्मतुरन्योन्यं क्रुद्धाविव गजोत्तमौ 12030028a पर्वतः पृथिवीं कृत्स्नां विचचार महामुनिः 12030028c पूज्यमानो यथान्यायं तेजसा स्वेन भारत 12030029a अथ तामलभत्कन्यां नारदः सृञ्जयात्मजाम् 12030029c धर्मेण धर्मप्रवरः सुकुमारीमनिन्दिताम् 12030030a सा तु कन्या यथाशापं नारदं तं ददर्श ह 12030030c पाणिग्रहणमन्त्राणां प्रयोगादेव वानरम् 12030031a सुकुमारी च देवर्षिं वानरप्रतिमाननम् 12030031c नैवावमन्यत तदा प्रीतिमत्येव चाभवत् 12030032a उपतस्थे च भर्तारं न चान्यं मनसाप्यगात् 12030032c देवं मुनिं वा यक्षं वा पतित्वे पतिवत्सला 12030033a ततः कदाचिद्भगवान्पर्वतोऽनुससार ह 12030033c वनं विरहितं किंचित्तत्रापश्यत्स नारदम् 12030034a ततोऽभिवाद्य प्रोवाच नारदं पर्वतस्तदा 12030034c भवान्प्रसादं कुरुतां स्वर्गादेशाय मे प्रभो 12030035a तमुवाच ततो दृष्ट्वा पर्वतं नारदस्तदा 12030035c कृताञ्जलिमुपासीनं दीनं दीनतरः स्वयम् 12030036a त्वयाहं प्रथमं शप्तो वानरस्त्वं भविष्यसि 12030036c इत्युक्तेन मया पश्चाच्छप्तस्त्वमपि मत्सरात् 12030036e अद्यप्रभृति वै वासं स्वर्गे नावाप्स्यसीति ह 12030037a तव नैतद्धि सदृशं पुत्रस्थाने हि मे भवान् 12030037c निवर्तयेतां तौ शापमन्योऽन्येन तदा मुनी 12030038a श्रीसमृद्धं तदा दृष्ट्वा नारदं देवरूपिणम् 12030038c सुकुमारी प्रदुद्राव परपत्यभिशङ्कया 12030039a तां पर्वतस्ततो दृष्ट्वा प्रद्रवन्तीमनिन्दिताम् 12030039c अब्रवीत्तव भर्तैष नात्र कार्या विचारणा 12030040a ऋषिः परमधर्मात्मा नारदो भगवान्प्रभुः 12030040c तवैवाभेद्यहृदयो मा ते भूदत्र संशयः 12030041a सानुनीता बहुविधं पर्वतेन महात्मना 12030041c शापदोषं च तं भर्तुः श्रुत्वा स्वां प्रकृतिं गता 12030041e पर्वतोऽथ ययौ स्वर्गं नारदोऽथ ययौ गृहान् 12030042a प्रत्यक्षकर्मा सर्वस्य नारदोऽयं महानृषिः 12030042c एष वक्ष्यति वै पृष्टो यथा वृत्तं नरोत्तम 12031001 वैशंपायन उवाच 12031001a ततो राजा पाण्डुसुतो नारदं प्रत्यभाषत 12031001c भगवञ्श्रोतुमिच्छामि सुवर्णष्ठीविसंभवम् 12031002a एवमुक्तः स च मुनिर्धर्मराजेन नारदः 12031002c आचचक्षे यथा वृत्तं सुवर्णष्ठीविनं प्रति 12031003a एवमेतन्महाराज यथायं केशवोऽब्रवीत् 12031003c कार्यस्यास्य तु यच्छेषं तत्ते वक्ष्यामि पृच्छतः 12031004a अहं च पर्वतश्चैव स्वस्रीयो मे महामुनिः 12031004c वस्तुकामावभिगतौ सृञ्जयं जयतां वरम् 12031005a तत्र संपूजितौ तेन विधिदृष्टेन कर्मणा 12031005c सर्वकामैः सुविहितौ निवसावोऽस्य वेश्मनि 12031006a व्यतिक्रान्तासु वर्षासु समये गमनस्य च 12031006c पर्वतो मामुवाचेदं काले वचनमर्थवत् 12031007a आवामस्य नरेन्द्रस्य गृहे परमपूजितौ 12031007c उषितौ समये ब्रह्मंश्चिन्त्यतामत्र सांप्रतम् 12031008a ततोऽहमब्रुवं राजन्पर्वतं शुभदर्शनम् 12031008c सर्वमेतत्त्वयि विभो भागिनेयोपपद्यते 12031009a वरेण छन्द्यतां राजा लभतां यद्यदिच्छति 12031009c आवयोस्तपसा सिद्धिं प्राप्नोतु यदि मन्यसे 12031010a तत आहूय राजानं सृञ्जयं शुभदर्शनम् 12031010c पर्वतोऽनुमतं वाक्यमुवाच मुनिपुंगवः 12031011a प्रीतौ स्वो नृप सत्कारैस्तव ह्यार्जवसंभृतैः 12031011c आवाभ्यामभ्यनुज्ञातो वरं नृवर चिन्तय 12031012a देवानामविहिंसायां यद्भवेन्मानुषक्षमम् 12031012c तद्गृहाण महाराज पूजार्हो नौ मतो भवान् 12031013 सृञ्जय उवाच 12031013a प्रीतौ भवन्तौ यदि मे कृतमेतावता मम 12031013c एष एव परो लाभो निर्वृत्तो मे महाफलः 12031014 नारद उवाच 12031014a तमेवंवादिनं भूयः पर्वतः प्रत्यभाषत 12031014c वृणीष्व राजन्संकल्पो यस्ते हृदि चिरं स्थितः 12031015 सृञ्जय उवाच 12031015a अभीप्सामि सुतं वीरं वीर्यवन्तं दृढव्रतम् 12031015c आयुष्मन्तं महाभागं देवराजसमद्युतिम् 12031016 पर्वत उवाच 12031016a भविष्यत्येष ते कामो न त्वायुष्मान्भविष्यति 12031016c देवराजाभिभूत्यर्थं संकल्पो ह्येष ते हृदि 12031017a सुवर्णष्ठीवनाच्चैव स्वर्णष्ठीवी भविष्यति 12031017c रक्ष्यश्च देवराजात्स देवराजसमद्युतिः 12031018 नारद उवाच 12031018a तच्छ्रुत्वा सृञ्जयो वाक्यं पर्वतस्य महात्मनः 12031018c प्रसादयामास तदा नैतदेवं भवेदिति 12031019a आयुष्मान्मे भवेत्पुत्रो भवतस्तपसा मुने 12031019c न च तं पर्वतः किंचिदुवाचेन्द्रव्यपेक्षया 12031020a तमहं नृपतिं दीनमब्रुवं पुनरेव तु 12031020c स्मर्तव्योऽहं महाराज दर्शयिष्यामि ते स्मृतः 12031021a अहं ते दयितं पुत्रं प्रेतराजवशं गतम् 12031021c पुनर्दास्यामि तद्रूपं मा शुचः पृथिवीपते 12031022a एवमुक्त्वा तु नृपतिं प्रयातौ स्वो यथेप्सितम् 12031022c सृञ्जयश्च यथाकामं प्रविवेश स्वमन्दिरम् 12031023a सृञ्जयस्याथ राजर्षेः कस्मिंश्चित्कालपर्यये 12031023c जज्ञे पुत्रो महावीर्यस्तेजसा प्रज्वलन्निव 12031024a ववृधे स यथाकालं सरसीव महोत्पलम् 12031024c बभूव काञ्चनष्ठीवी यथार्थं नाम तस्य तत् 12031025a तदद्भुततमं लोके पप्रथे कुरुसत्तम 12031025c बुबुधे तच्च देवेन्द्रो वरदानं महात्मनोः 12031026a ततस्त्वभिभवाद्भीतो बृहस्पतिमते स्थितः 12031026c कुमारस्यान्तरप्रेक्षी बभूव बलवृत्रहा 12031027a चोदयामास वज्रं स दिव्यास्त्रं मूर्तिसंस्थितम् 12031027c व्याघ्रो भूत्वा जहीमं त्वं राजपुत्रमिति प्रभो 12031028a विवृद्धः किल वीर्येण मामेषोऽभिभविष्यति 12031028c सृञ्जयस्य सुतो वज्र यथैनं पर्वतो ददौ 12031029a एवमुक्तस्तु शक्रेण वज्रः परपुरंजयः 12031029c कुमारस्यान्तरप्रेक्षी नित्यमेवान्वपद्यत 12031030a सृञ्जयोऽपि सुतं प्राप्य देवराजसमद्युतिम् 12031030c हृष्टः सान्तःपुरो राजा वननित्योऽभवत्तदा 12031031a ततो भागीरथीतीरे कदाचिद्वननिर्झरे 12031031c धात्रीद्वितीयो बालः स क्रीडार्थं पर्यधावत 12031032a पञ्चवर्षकदेशीयो बालो नागेन्द्रविक्रमः 12031032c सहसोत्पतितं व्याघ्रमाससाद महाबलः 12031033a तेन चैव विनिष्पिष्टो वेपमानो नृपात्मजः 12031033c व्यसुः पपात मेदिन्यां ततो धात्री विचुक्रुशे 12031034a हत्वा तु राजपुत्रं स तत्रैवान्तरधीयत 12031034c शार्दूलो देवराजस्य माययान्तर्हितस्तदा 12031035a धात्र्यास्तु निनदं श्रुत्वा रुदत्याः परमार्तवत् 12031035c अभ्यधावत तं देशं स्वयमेव महीपतिः 12031036a स ददर्श गतासुं तं शयानं पीतशोणितम् 12031036c कुमारं विगतानन्दं निशाकरमिव च्युतम् 12031037a स तमुत्सङ्गमारोप्य परिपीडितवक्षसम् 12031037c पुत्रं रुधिरसंसिक्तं पर्यदेवयदातुरः 12031038a ततस्ता मातरस्तस्य रुदन्त्यः शोककर्शिताः 12031038c अभ्यधावन्त तं देशं यत्र राजा स सृञ्जयः 12031039a ततः स राजा सस्मार मामन्तर्गतमानसः 12031039c तच्चाहं चिन्तितं ज्ञात्वा गतवांस्तस्य दर्शनम् 12031040a स मयैतानि वाक्यानि श्रावितः शोकलालसः 12031040c यानि ते यदुवीरेण कथितानि महीपते 12031041a संजीवितश्चापि मया वासवानुमते तदा 12031041c भवितव्यं तथा तच्च न तच्छक्यमतोऽन्यथा 12031042a अत ऊर्ध्वं कुमारः स स्वर्णष्ठीवी महायशाः 12031042c चित्तं प्रसादयामास पितुर्मातुश्च वीर्यवान् 12031043a कारयामास राज्यं स पितरि स्वर्गते विभुः 12031043c वर्षाणामेकशतवत्सहस्रं भीमविक्रमः 12031044a तत इष्ट्वा महायज्ञैर्बहुभिर्भूरिदक्षिणैः 12031044c तर्पयामास देवांश्च पितॄंश्चैव महाद्युतिः 12031045a उत्पाद्य च बहून्पुत्रान्कुलसंतानकारिणः 12031045c कालेन महता राजन्कालधर्ममुपेयिवान् 12031046a स त्वं राजेन्द्र संजातं शोकमेतन्निवर्तय 12031046c यथा त्वां केशवः प्राह व्यासश्च सुमहातपाः 12031047a पितृपैतामहं राज्यमास्थाय दुरमुद्वह 12031047c इष्ट्वा पुण्यैर्महायज्ञैरिष्टाँल्लोकानवाप्स्यसि 12032001 वैशंपायन उवाच 12032001a तूष्णींभूतं तु राजानं शोचमानं युधिष्ठिरम् 12032001c तपस्वी धर्मतत्त्वज्ञः कृष्णद्वैपायनोऽब्रवीत् 12032002a प्रजानां पालनं धर्मो राज्ञां राजीवलोचन 12032002c धर्मः प्रमाणं लोकस्य नित्यं धर्मानुवर्तनम् 12032003a अनुतिष्ठस्व वै राजन्पितृपैतामहं पदम् 12032003c ब्राह्मणेषु च यो धर्मः स नित्यो वेदनिश्चितः 12032004a तत्प्रमाणं प्रमाणानां शाश्वतं भरतर्षभ 12032004c तस्य धर्मस्य कृत्स्नस्य क्षत्रियः परिरक्षिता 12032005a तथा यः प्रतिहन्त्यस्य शासनं विषये नरः 12032005c स बाहुभ्यां विनिग्राह्यो लोकयात्राविघातकः 12032006a प्रमाणमप्रमाणं यः कुर्यान्मोहवशं गतः 12032006c भृत्यो वा यदि वा पुत्रस्तपस्वी वापि कश्चन 12032006e पापान्सर्वैरुपायैस्तान्नियच्छेद्घातयेत वा 12032007a अतोऽन्यथा वर्तमानो राजा प्राप्नोति किल्बिषम् 12032007c धर्मं विनश्यमानं हि यो न रक्षेत्स धर्महा 12032008a ते त्वया धर्महन्तारो निहताः सपदानुगाः 12032008c स्वधर्मे वर्तमानस्त्वं किं नु शोचसि पाण्डव 12032008e राजा हि हन्याद्दद्याच्च प्रजा रक्षेच्च धर्मतः 12032009 युधिष्ठिर उवाच 12032009a न तेऽभिशङ्के वचनं यद्ब्रवीषि तपोधन 12032009c अपरोक्षो हि ते धर्मः सर्वधर्मभृतां वर 12032010a मया ह्यवध्या बहवो घातिता राज्यकारणात् 12032010c तान्यकार्याणि मे ब्रह्मन्दहन्ति च तपन्ति च 12032011 व्यास उवाच 12032011a ईश्वरो वा भवेत्कर्ता पुरुषो वापि भारत 12032011c हठो वा वर्तते लोके कर्मजं वा फलं स्मृतम् 12032012a ईश्वरेण नियुक्ता हि साध्वसाधु च पार्थिव 12032012c कुर्वन्ति पुरुषाः कर्म फलमीश्वरगामि तत् 12032013a यथा हि पुरुषश्छिन्द्याद्वृक्षं परशुना वने 12032013c छेत्तुरेव भवेत्पापं परशोर्न कथंचन 12032014a अथ वा तदुपादानात्प्राप्नुयुः कर्मणः फलम् 12032014c दण्डशस्त्रकृतं पापं पुरुषे तन्न विद्यते 12032015a न चैतदिष्टं कौन्तेय यदन्येन फलं कृतम् 12032015c प्राप्नुयादिति तस्माच्च ईश्वरे तन्निवेशय 12032016a अथ वा पुरुषः कर्ता कर्मणोः शुभपापयोः 12032016c न परं विद्यते तस्मादेवमन्यच्छुभं कुरु 12032017a न हि कश्चित्क्वचिद्राजन्दिष्टात्प्रतिनिवर्तते 12032017c दण्डशस्त्रकृतं पापं पुरुषे तन्न विद्यते 12032018a यदि वा मन्यसे राजन्हठे लोकं प्रतिष्ठितम् 12032018c एवमप्यशुभं कर्म न भूतं न भविष्यति 12032019a अथाभिपत्तिर्लोकस्य कर्तव्या शुभपापयोः 12032019c अभिपन्नतमं लोके राज्ञामुद्यतदण्डनम् 12032020a अथापि लोके कर्माणि समावर्तन्त भारत 12032020c शुभाशुभफलं चेमे प्राप्नुवन्तीति मे मतिः 12032021a एवं सत्यं शुभादेशं कर्मणस्तत्फलं ध्रुवम् 12032021c त्यज तद्राजशार्दूल मैवं शोके मनः कृथाः 12032022a स्वधर्मे वर्तमानस्य सापवादेऽपि भारत 12032022c एवमात्मपरित्यागस्तव राजन्न शोभनः 12032023a विहितानीह कौन्तेय प्रायश्चित्तानि कर्मिणाम् 12032023c शरीरवांस्तानि कुर्यादशरीरः पराभवेत् 12032024a तद्राजञ्जीवमानस्त्वं प्रायश्चित्तं चरिष्यसि 12032024c प्रायश्चित्तमकृत्वा तु प्रेत्य तप्तासि भारत 12033001 युधिष्ठिर उवाच 12033001a हताः पुत्राश्च पौत्राश्च भ्रातरः पितरस्तथा 12033001c श्वशुरा गुरवश्चैव मातुलाः सपितामहाः 12033002a क्षत्रियाश्च महात्मानः संबन्धिसुहृदस्तथा 12033002c वयस्या ज्ञातयश्चैव भ्रातरश्च पितामह 12033003a बहवश्च मनुष्येन्द्रा नानादेशसमागताः 12033003c घातिता राज्यलुब्धेन मयैकेन पितामह 12033004a तांस्तादृशानहं हत्वा धर्मनित्यान्महीक्षितः 12033004c असकृत्सोमपान्वीरान्किं प्राप्स्यामि तपोधन 12033005a दह्याम्यनिशमद्याहं चिन्तयानः पुनः पुनः 12033005c हीनां पार्थिवसिंहैस्तैः श्रीमद्भिः पृथिवीमिमाम् 12033006a दृष्ट्वा ज्ञातिवधं घोरं हतांश्च शतशः परान् 12033006c कोटिशश्च नरानन्यान्परितप्ये पितामह 12033007a का नु तासां वरस्त्रीणामवस्थाद्य भविष्यति 12033007c विहीनानां स्वतनयैः पतिभिर्भ्रातृभिस्तथा 12033008a अस्मानन्तकरान्घोरान्पाण्डवान्वृष्णिसंहितान् 12033008c आक्रोशन्त्यः कृशा दीना निपतन्त्यश्च भूतले 12033009a अपश्यन्त्यः पितॄन्भ्रातॄन्पतीन्पुत्रांश्च योषितः 12033009c त्यक्त्वा प्राणान्प्रियान्सर्वा गमिष्यन्ति यमक्षयम् 12033010a वत्सलत्वाद्द्विजश्रेष्ठ तत्र मे नास्ति संशयः 12033010c व्यक्तं सौक्ष्म्याच्च धर्मस्य प्राप्स्यामः स्त्रीवधं वयम् 12033011a ते वयं सुहृदो हत्वा कृत्वा पापमनन्तकम् 12033011c नरके निपतिष्यामो ह्यधःशिरस एव च 12033012a शरीराणि विमोक्ष्यामस्तपसोग्रेण सत्तम 12033012c आश्रमांश्च विशेषांस्त्वं ममाचक्ष्व पितामह 12034001 वैशंपायन उवाच 12034001a युधिष्ठिरस्य तद्वाक्यं श्रुत्वा द्वैपायनस्तदा 12034001c समीक्ष्य निपुणं बुद्ध्या ऋषिः प्रोवाच पाण्डवम् 12034002a मा विषादं कृथा राजन्क्षत्रधर्ममनुस्मर 12034002c स्वधर्मेण हता ह्येते क्षत्रियाः क्षत्रियर्षभ 12034003a काङ्क्षमाणाः श्रियं कृत्स्नां पृथिव्यां च महद्यशः 12034003c कृतान्तविधिसंयुक्ताः कालेन निधनं गताः 12034004a न त्वं हन्ता न भीमोऽपि नार्जुनो न यमावपि 12034004c कालः पर्यायधर्मेण प्राणानादत्त देहिनाम् 12034005a न यस्य मातापितरौ नानुग्राह्योऽस्ति कश्चन 12034005c कर्मसाक्षी प्रजानां यस्तेन कालेन संहृताः 12034006a हेतुमात्रमिदं तस्य कालस्य पुरुषर्षभ 12034006c यद्धन्ति भूतैर्भूतानि तदस्मै रूपमैश्वरम् 12034007a कर्ममूर्त्यात्मकं विद्धि साक्षिणं शुभपापयोः 12034007c सुखदुःखगुणोदर्कं कालं कालफलप्रदम् 12034008a तेषामपि महाबाहो कर्माणि परिचिन्तय 12034008c विनाशहेतुकारित्वे यैस्ते कालवशं गताः 12034009a आत्मनश्च विजानीहि नियमव्रतशीलताम् 12034009c यदा त्वमीदृशं कर्म विधिनाक्रम्य कारितः 12034010a त्वष्ट्रेव विहितं यन्त्रं यथा स्थापयितुर्वशे 12034010c कर्मणा कालयुक्तेन तथेदं भ्राम्यते जगत् 12034011a पुरुषस्य हि दृष्ट्वेमामुत्पत्तिमनिमित्ततः 12034011c यदृच्छया विनाशं च शोकहर्षावनर्थकौ 12034012a व्यलीकं चापि यत्त्वत्र चित्तवैतंसिकं तव 12034012c तदर्थमिष्यते राजन्प्रायश्चित्तं तदाचर 12034013a इदं च श्रूयते पार्थ युद्धे देवासुरे पुरा 12034013c असुरा भ्रातरो ज्येष्ठा देवाश्चापि यवीयसः 12034014a तेषामपि श्रीनिमित्तं महानासीत्समुच्छ्रयः 12034014c युद्धं वर्षसहस्राणि द्वात्रिंशदभवत्किल 12034015a एकार्णवां महीं कृत्वा रुधिरेण परिप्लुताम् 12034015c जघ्नुर्दैत्यांस्तदा देवास्त्रिदिवं चैव लेभिरे 12034016a तथैव पृथिवीं लब्ध्वा ब्राह्मणा वेदपारगाः 12034016c संश्रिता दानवानां वै साह्यार्थे दर्पमोहिताः 12034017a शालावृका इति ख्यातास्त्रिषु लोकेषु भारत 12034017c अष्टाशीतिसहस्राणि ते चापि विबुधैर्हताः 12034018a धर्मव्युच्छित्तिमिच्छन्तो येऽधर्मस्य प्रवर्तकाः 12034018c हन्तव्यास्ते दुरात्मानो देवैर्दैत्या इवोल्बणाः 12034019a एकं हत्वा यदि कुले शिष्टानां स्यादनामयम् 12034019c कुलं हत्वाथ राष्ट्रं वा न तद्वृत्तोपघातकम् 12034020a अधर्मरूपो धर्मो हि कश्चिदस्ति नराधिप 12034020c धर्मश्चाधर्मरूपोऽस्ति तच्च ज्ञेयं विपश्चिता 12034021a तस्मात्संस्तम्भयात्मानं श्रुतवानसि पाण्डव 12034021c देवैः पूर्वगतं मार्गमनुयातोऽसि भारत 12034022a न हीदृशा गमिष्यन्ति नरकं पाण्डवर्षभ 12034022c भ्रातॄनाश्वासयैतांस्त्वं सुहृदश्च परंतप 12034023a यो हि पापसमारम्भे कार्ये तद्भावभावितः 12034023c कुर्वन्नपि तथैव स्यात्कृत्वा च निरपत्रपः 12034024a तस्मिंस्तत्कलुषं सर्वं समाप्तमिति शब्दितम् 12034024c प्रायश्चित्तं न तस्यास्ति ह्रासो वा पापकर्मणः 12034025a त्वं तु शुक्लाभिजातीयः परदोषेण कारितः 12034025c अनिच्छमानः कर्मेदं कृत्वा च परितप्यसे 12034026a अश्वमेधो महायज्ञः प्रायश्चित्तमुदाहृतम् 12034026c तमाहर महाराज विपाप्मैवं भविष्यसि 12034027a मरुद्भिः सह जित्वारीन्मघवान्पाकशासनः 12034027c एकैकं क्रतुमाहृत्य शतकृत्वः शतक्रतुः 12034028a पूतपाप्मा जितस्वर्गो लोकान्प्राप्य सुखोदयान् 12034028c मरुद्गणवृतः शक्रः शुशुभे भासयन्दिशः 12034029a स्वर्गलोके महीयन्तमप्सरोभिः शचीपतिम् 12034029c ऋषयः पर्युपासन्ते देवाश्च विबुधेश्वरम् 12034030a सोऽयं त्वमिह संक्रान्तो विक्रमेण वसुंधराम् 12034030c निर्जिताश्च महीपाला विक्रमेण त्वयानघ 12034031a तेषां पुराणि राष्ट्राणि गत्वा राजन्सुहृद्वृतः 12034031c भ्रातॄन्पुत्रांश्च पौत्रांश्च स्वे स्वे राज्येऽभिषेचय 12034032a बालानपि च गर्भस्थान्सान्त्वानि समुदाचरन् 12034032c रञ्जयन्प्रकृतीः सर्वाः परिपाहि वसुंधराम् 12034033a कुमारो नास्ति येषां च कन्यास्तत्राभिषेचय 12034033c कामाशयो हि स्त्रीवर्गः शोकमेवं प्रहास्यति 12034034a एवमाश्वासनं कृत्वा सर्वराष्ट्रेषु भारत 12034034c यजस्व वाजिमेधेन यथेन्द्रो विजयी पुरा 12034035a अशोच्यास्ते महात्मानः क्षत्रियाः क्षत्रियर्षभ 12034035c स्वकर्मभिर्गता नाशं कृतान्तबलमोहिताः 12034036a अवाप्तः क्षत्रधर्मस्ते राज्यं प्राप्तमकल्मषम् 12034036c चरस्व धर्मं कौन्तेय श्रेयान्यः प्रेत्य भाविकः 12035001 युधिष्ठिर उवाच 12035001a कानि कृत्वेह कर्माणि प्रायश्चित्तीयते नरः 12035001c किं कृत्वा चैव मुच्येत तन्मे ब्रूहि पितामह 12035002 व्यास उवाच 12035002a अकुर्वन्विहितं कर्म प्रतिषिद्धानि चाचरन् 12035002c प्रायश्चित्तीयते ह्येवं नरो मिथ्या च वर्तयन् 12035003a सूर्येणाभ्युदितो यश्च ब्रह्मचारी भवत्युत 12035003c तथा सूर्याभिनिर्मुक्तः कुनखी श्यावदन्नपि 12035004a परिवित्तिः परिवेत्ता ब्रह्मोज्झो यश्च कुत्सकः 12035004c दिधिषूपतिस्तथा यः स्यादग्रेदिधिषुरेव च 12035005a अवकीर्णी भवेद्यश्च द्विजातिवधकस्तथा 12035005c अतीर्थे ब्रह्मणस्त्यागी तीर्थे चाप्रतिपादकः 12035006a ग्रामयाजी च कौन्तेय राज्ञश्च परिविक्रयी 12035006c शूद्रस्त्रीवधको यश्च पूर्वः पूर्वस्तु गर्हितः 12035007a वृथापशुसमालम्भी वनदाहस्य कारकः 12035007c अनृतेनोपचर्ता च प्रतिरोद्धा गुरोस्तथा 12035008a यश्चाग्नीनपविध्येत तथैव ब्रह्मविक्रयी 12035008c एतान्येनांसि सर्वाणि व्युत्क्रान्तसमयश्च यः 12035009a अकार्याण्यपि वक्ष्यामि यानि तानि निबोध मे 12035009c लोकवेदविरुद्धानि तान्येकाग्रमनाः शृणु 12035010a स्वधर्मस्य परित्यागः परधर्मस्य च क्रिया 12035010c अयाज्ययाजनं चैव तथाभक्ष्यस्य भक्षणम् 12035011a शरणागतसंत्यागो भृत्यस्याभरणं तथा 12035011c रसानां विक्रयश्चापि तिर्यग्योनिवधस्तथा 12035012a आधानादीनि कर्माणि शक्तिमान्न करोति यः 12035012c अप्रयच्छंश्च सर्वाणि नित्यं देयानि भारत 12035013a दक्षिणानामदानं च ब्राह्मणस्वाभिमर्शनम् 12035013c सर्वाण्येतान्यकार्याणि प्राहुर्धर्मविदो जनाः 12035014a पित्रा विभजते पुत्रो यश्च स्याद्गुरुतल्पगः 12035014c अप्रजायन्नधर्मेण भवत्याधर्मिको जनः 12035015a उक्तान्येतानि कर्माणि विस्तरेणेतरेण च 12035015c यानि कुर्वन्नकुर्वंश्च प्रायश्चित्तीयते जनः 12035016a एतान्येव तु कर्माणि क्रियमाणानि मानवान् 12035016c येषु येषु निमित्तेषु न लिम्पन्त्यथ तच्छृणु 12035017a प्रगृह्य शस्त्रमायान्तमपि वेदान्तगं रणे 12035017c जिघांसन्तं निहत्याजौ न तेन ब्रह्महा भवेत् 12035018a अपि चाप्यत्र कौन्तेय मन्त्रो वेदेषु पठ्यते 12035018c वेदप्रमाणविहितं तं धर्मं प्रब्रवीमि ते 12035019a अपेतं ब्राह्मणं वृत्ताद्यो हन्यादाततायिनम् 12035019c न तेन ब्रह्महा स स्यान्मन्युस्तं मन्युमृच्छति 12035020a प्राणात्यये तथाज्ञानादाचरन्मदिरामपि 12035020c अचोदितो धर्मपरः पुनः संस्कारमर्हति 12035021a एतत्ते सर्वमाख्यातं कौन्तेयाभक्ष्यभक्षणम् 12035021c प्रायश्चित्तविधानेन सर्वमेतेन शुध्यति 12035022a गुरुतल्पं हि गुर्वर्थे न दूषयति मानवम् 12035022c उद्दालकः श्वेतकेतुं जनयामास शिष्यतः 12035023a स्तेयं कुर्वंस्तु गुर्वर्थमापत्सु न निबध्यते 12035023c बहुशः कामकारेण न चेद्यः संप्रवर्तते 12035024a अन्यत्र ब्राह्मणस्वेभ्य आददानो न दुष्यति 12035024c स्वयमप्राशिता यश्च न स पापेन लिप्यते 12035025a प्राणत्राणेऽनृतं वाच्यमात्मनो वा परस्य वा 12035025c गुर्वर्थे स्त्रीषु चैव स्याद्विवाहकरणेषु च 12035026a नावर्तते व्रतं स्वप्ने शुक्रमोक्षे कथंचन 12035026c आज्यहोमः समिद्धेऽग्नौ प्रायश्चित्तं विधीयते 12035027a पारिवित्त्यं च पतिते नास्ति प्रव्रजिते तथा 12035027c भिक्षिते पारदार्यं च न तद्धर्मस्य दूषकम् 12035028a वृथापशुसमालम्भं नैव कुर्यान्न कारयेत् 12035028c अनुग्रहः पशूणां हि संस्कारो विधिचोदितः 12035029a अनर्हे ब्राह्मणे दत्तमज्ञानात्तन्न दूषकम् 12035029c सकारणं तथा तीर्थेऽतीर्थे वा प्रतिपादनम् 12035030a स्त्रियस्तथापचारिण्यो निष्कृतिः स्याददूषिका 12035030c अपि सा पूयते तेन न तु भर्ता प्रदुष्यते 12035031a तत्त्वं ज्ञात्वा तु सोमस्य विक्रयः स्याददूषकः 12035031c असमर्थस्य भृत्यस्य विसर्गः स्याददोषवान् 12035031e वनदाहो गवामर्थे क्रियमाणो न दूषकः 12035032a उक्तान्येतानि कर्माणि यानि कुर्वन्न दुष्यति 12035032c प्रायश्चित्तानि वक्ष्यामि विस्तरेणैव भारत 12036001 व्यास उवाच 12036001a तपसा कर्मभिश्चैव प्रदानेन च भारत 12036001c पुनाति पापं पुरुषः पूतश्चेन्न प्रवर्तते 12036002a एककालं तु भुञ्जानश्चरन्भैक्षं स्वकर्मकृत् 12036002c कपालपाणिः खट्वाङ्गी ब्रह्मचारी सदोत्थितः 12036003a अनसूयुरधःशायी कर्म लोके प्रकाशयन् 12036003c पूर्णैर्द्वादशभिर्वर्षैर्ब्रह्महा विप्रमुच्यते 12036004a षड्भिर्वर्षैः कृच्छ्रभोजी ब्रह्महा पूयते नरः 12036004c मासे मासे समश्नंस्तु त्रिभिर्वर्षैः प्रमुच्यते 12036005a संवत्सरेण मासाशी पूयते नात्र संशयः 12036005c तथैवोपरमन्राजन्स्वल्पेनापि प्रमुच्यते 12036006a क्रतुना चाश्वमेधेन पूयते नात्र संशयः 12036006c ये चास्यावभृथे स्नान्ति केचिदेवंविधा नराः 12036007a ते सर्वे पूतपाप्मानो भवन्तीति परा श्रुतिः 12036007c ब्राह्मणार्थे हतो युद्धे मुच्यते ब्रह्महत्यया 12036008a गवां शतसहस्रं तु पात्रेभ्यः प्रतिपादयन् 12036008c ब्रह्महा विप्रमुच्येत सर्वपापेभ्य एव च 12036009a कपिलानां सहस्राणि यो दद्यात्पञ्चविंशतिम् 12036009c दोग्ध्रीणां स च पापेभ्यः सर्वेभ्यो विप्रमुच्यते 12036010a गोसहस्रं सवत्सानां दोग्ध्रीणां प्राणसंशये 12036010c साधुभ्यो वै दरिद्रेभ्यो दत्त्वा मुच्येत किल्बिषात् 12036011a शतं वै यस्तु काम्बोजान्ब्राह्मणेभ्यः प्रयच्छति 12036011c नियतेभ्यो महीपाल स च पापात्प्रमुच्यते 12036012a मनोरथं तु यो दद्यादेकस्मा अपि भारत 12036012c न कीर्तयेत दत्त्वा यः स च पापात्प्रमुच्यते 12036013a सुरापानं सकृत्पीत्वा योऽग्निवर्णां पिबेद्द्विजः 12036013c स पावयत्यथात्मानमिह लोके परत्र च 12036014a मेरुप्रपातं प्रपतञ्ज्वलनं वा समाविशन् 12036014c महाप्रस्थानमातिष्ठन्मुच्यते सर्वकिल्बिषैः 12036015a बृहस्पतिसवेनेष्ट्वा सुरापो ब्राह्मणः पुनः 12036015c समितिं ब्राह्मणैर्गच्छेदिति वै ब्राह्मणी श्रुतिः 12036016a भूमिप्रदानं कुर्याद्यः सुरां पीत्वा विमत्सरः 12036016c पुनर्न च पिबेद्राजन्संस्कृतः शुध्यते नरः 12036017a गुरुतल्पी शिलां तप्तामायसीमधिसंविशेत् 12036017c पाणावाधाय वा शेफं प्रव्रजेदूर्ध्वदर्शनः 12036018a शरीरस्य विमोक्षेण मुच्यते कर्मणोऽशुभात् 12036018c कर्मभ्यो विप्रमुच्यन्ते यत्ताः संवत्सरं स्त्रियः 12036019a महाव्रतं चरेद्यस्तु दद्यात्सर्वस्वमेव तु 12036019c गुर्वर्थे वा हतो युद्धे स मुच्येत्कर्मणोऽशुभात् 12036020a अनृतेनोपचर्ता च प्रतिरोद्धा गुरोस्तथा 12036020c उपहृत्य प्रियं तस्मै तस्मात्पापात्प्रमुच्यते 12036021a अवकीर्णिनिमित्तं तु ब्रह्महत्याव्रतं चरेत् 12036021c खरचर्मवासाः षण्मासं तथा मुच्येत किल्बिषात् 12036022a परदारापहारी च परस्यापहरन्वसु 12036022c संवत्सरं व्रती भूत्वा तथा मुच्येत किल्बिषात् 12036023a स्तेयं तु यस्यापहरेत्तस्मै दद्यात्समं वसु 12036023c विविधेनाभ्युपायेन तेन मुच्येत किल्बिषात् 12036024a कृच्छ्राद्द्वादशरात्रेण स्वभ्यस्तेन दशावरम् 12036024c परिवेत्ता भवेत्पूतः परिवित्तिश्च भारत 12036025a निवेश्यं तु भवेत्तेन सदा तारयिता पितॄन् 12036025c न तु स्त्रिया भवेद्दोषो न तु सा तेन लिप्यते 12036026a भजने ह्यृतुना शुद्धं चातुर्मास्यं विधीयते 12036026c स्त्रियस्तेन विशुध्यन्ति इति धर्मविदो विदुः 12036027a स्त्रियस्त्वाशङ्किताः पापैर्नोपगम्या हि जानता 12036027c रजसा ता विशुध्यन्ते भस्मना भाजनं यथा 12036028a चतुष्पात्सकलो धर्मो ब्राह्मणानां विधीयते 12036028c पादावकृष्टो राजन्ये तथा धर्मो विधीयते 12036029a तथा वैश्ये च शूद्रे च पादः पादो विधीयते 12036029c विद्यादेवंविधेनैषां गुरुलाघवनिश्चयम् 12036030a तिर्यग्योनिवधं कृत्वा द्रुमांश्छित्त्वेतरान्बहून् 12036030c त्रिरात्रं वायुभक्षः स्यात्कर्म च प्रथयेन्नरः 12036031a अगम्यागमने राजन्प्रायश्चित्तं विधीयते 12036031c आर्द्रवस्त्रेण षण्मासं विहार्यं भस्मशायिना 12036032a एष एव तु सर्वेषामकार्याणां विधिर्भवेत् 12036032c ब्राह्मणोक्तेन विधिना दृष्टान्तागमहेतुभिः 12036033a सावित्रीमप्यधीयानः शुचौ देशे मिताशनः 12036033c अहिंस्रोऽमन्दकोऽजल्पन्मुच्यते सर्वकिल्बिषैः 12036034a अहःसु सततं तिष्ठेदभ्याकाशं निशि स्वपेत् 12036034c त्रिरह्नस्त्रिर्निशायाश्च सवासा जलमाविशेत् 12036035a स्त्रीशूद्रपतितांश्चापि नाभिभाषेद्व्रतान्वितः 12036035c पापान्यज्ञानतः कृत्वा मुच्येदेवंव्रतो द्विजः 12036036a शुभाशुभफलं प्रेत्य लभते भूतसाक्षिकः 12036036c अतिरिच्येत्तयोर्यत्तु तत्कर्ता लभते फलम् 12036037a तस्माद्दानेन तपसा कर्मणा च शुभं फलम् 12036037c वर्धयेदशुभं कृत्वा यथा स्यादतिरेकवान् 12036038a कुर्याच्छुभानि कर्माणि निमित्ते पापकर्मणाम् 12036038c दद्यान्नित्यं च वित्तानि तथा मुच्येत किल्बिषात् 12036039a अनुरूपं हि पापस्य प्रायश्चित्तमुदाहृतम् 12036039c महापातकवर्जं तु प्रायश्चित्तं विधीयते 12036040a भक्ष्याभक्ष्येषु सर्वेषु वाच्यावाच्ये तथैव च 12036040c अज्ञानज्ञानयो राजन्विहितान्यनुजानते 12036041a जानता तु कृतं पापं गुरु सर्वं भवत्युत 12036041c अज्ञानात्स्खलिते दोषे प्रायश्चित्तं विधीयते 12036042a शक्यते विधिना पापं यथोक्तेन व्यपोहितुम् 12036042c आस्तिके श्रद्दधाने तु विधिरेष विधीयते 12036043a नास्तिकाश्रद्दधानेषु पुरुषेषु कदाचन 12036043c दम्भदोषप्रधानेषु विधिरेष न दृश्यते 12036044a शिष्टाचारश्च शिष्टश्च धर्मो धर्मभृतां वर 12036044c सेवितव्यो नरव्याघ्र प्रेत्य चेह सुखार्थिना 12036045a स राजन्मोक्ष्यसे पापात्तेन पूर्वेण हेतुना 12036045c त्राणार्थं वा वधेनैषामथ वा नृपकर्मणा 12036046a अथ वा ते घृणा काचित्प्रायश्चित्तं चरिष्यसि 12036046c मा त्वेवानार्यजुष्टेन कर्मणा निधनं गमः 12037001 वैशंपायन उवाच 12037001a एवमुक्तो भगवता धर्मराजो युधिष्ठिरः 12037001c चिन्तयित्वा मुहूर्तं तु प्रत्युवाच तपोधनम् 12037002a किं भक्ष्यं किमभक्ष्यं च किं च देयं प्रशस्यते 12037002c किं च पात्रमपात्रं वा तन्मे ब्रूहि पितामह 12037003 व्यास उवाच 12037003a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12037003c सिद्धानां चैव संवादं मनोश्चैव प्रजापतेः 12037004a सिद्धास्तपोव्रतपराः समागम्य पुरा विभुम् 12037004c धर्मं पप्रच्छुरासीनमादिकाले प्रजापतिम् 12037005a कथमन्नं कथं दानं कथमध्ययनं तपः 12037005c कार्याकार्यं च नः सर्वं शंस वै त्वं प्रजापते 12037006a तैरेवमुक्तो भगवान्मनुः स्वायंभुवोऽब्रवीत् 12037006c शुश्रूषध्वं यथावृत्तं धर्मं व्याससमासतः 12037007a अदत्तस्यानुपादानं दानमध्ययनं तपः 12037007c अहिंसा सत्यमक्रोधः क्षमेज्या धर्मलक्षणम् 12037008a य एव धर्मः सोऽधर्मोऽदेशेऽकाले प्रतिष्ठितः 12037008c आदानमनृतं हिंसा धर्मो व्यावस्थिकः स्मृतः 12037009a द्विविधौ चाप्युभावेतौ धर्माधर्मौ विजानताम् 12037009c अप्रवृत्तिः प्रवृत्तिश्च द्वैविध्यं लोकवेदयोः 12037010a अप्रवृत्तेरमर्त्यत्वं मर्त्यत्वं कर्मणः फलम् 12037010c अशुभस्याशुभं विद्याच्छुभस्य शुभमेव च 12037011a एतयोश्चोभयोः स्यातां शुभाशुभतया तथा 12037011c दैवं च दैवयुक्तं च प्राणश्च प्रलयश्च ह 12037012a अप्रेक्षापूर्वकरणादशुभानां शुभं फलम् 12037012c ऊर्ध्वं भवति संदेहादिह दृष्टार्थमेव वा 12037012e अप्रेक्षापूर्वकरणात्प्रायश्चित्तं विधीयते 12037013a क्रोधमोहकृते चैव दृष्टान्तागमहेतुभिः 12037013c शरीराणामुपक्लेशो मनसश्च प्रियाप्रिये 12037013e तदौषधैश्च मन्त्रैश्च प्रायश्चित्तैश्च शाम्यति 12037014a जातिश्रेण्यधिवासानां कुलधर्मांश्च सर्वतः 12037014c वर्जयेन्न हि तं धर्मं येषां धर्मो न विद्यते 12037015a दश वा वेदशास्त्रज्ञास्त्रयो वा धर्मपाठकाः 12037015c यद्ब्रूयुः कार्य उत्पन्ने स धर्मो धर्मसंशये 12037016a अरुणा मृत्तिका चैव तथा चैव पिपीलकाः 12037016c श्लेष्मातकस्तथा विप्रैरभक्ष्यं विषमेव च 12037017a अभक्ष्या ब्राह्मणैर्मत्स्याः शकलैर्ये विवर्जिताः 12037017c चतुष्पात्कच्छपादन्यो मण्डूका जलजाश्च ये 12037018a भासा हंसाः सुपर्णाश्च चक्रवाका बकाः प्लवाः 12037018c कङ्को मद्गुश्च गृध्राश्च काकोलूकं तथैव च 12037019a क्रव्यादाः पक्षिणः सर्वे चतुष्पादाश्च दंष्ट्रिणः 12037019c येषां चोभयतो दन्ताश्चतुर्दंष्ट्राश्च सर्वशः 12037020a एडकाश्वखरोष्ट्रीणां सूतिकानां गवामपि 12037020c मानुषीणां मृगीणां च न पिबेद्ब्राह्मणः पयः 12037021a प्रेतान्नं सूतिकान्नं च यच्च किंचिदनिर्दशम् 12037021c अभोज्यं चाप्यपेयं च धेन्वा दुग्धमनिर्दशम् 12037022a तक्ष्णश्चर्मावकर्तुश्च पुंश्चल्या रजकस्य च 12037022c चिकित्सकस्य यच्चान्नमभोज्यं रक्षिणस्तथा 12037023a गणग्रामाभिशस्तानां रङ्गस्त्रीजीविनश्च ये 12037023c परिवित्तिनपुंषां च बन्दिद्यूतविदां तथा 12037024a वार्यमाणाहृतं चान्नं शुक्तं पर्युषितं च यत् 12037024c सुरानुगतमुच्छिष्टमभोज्यं शेषितं च यत् 12037025a पिष्टमांसेक्षुशाकानां विकाराः पयसस्तथा 12037025c सक्तुधानाकरम्भाश्च नोपभोज्याश्चिरस्थिताः 12037026a पायसं कृसरं मांसमपूपाश्च वृथा कृताः 12037026c अभोज्याश्चाप्यभक्ष्याश्च ब्राह्मणैर्गृहमेधिभिः 12037027a देवान्पितॄन्मनुष्यांश्च मुनीन्गृह्याश्च देवताः 12037027c पूजयित्वा ततः पश्चाद्गृहस्थो भोक्तुमर्हति 12037028a यथा प्रव्रजितो भिक्षुर्गृहस्थः स्वगृहे वसेत् 12037028c एवंवृत्तः प्रियैर्दारैः संवसन्धर्ममाप्नुयात् 12037029a न दद्याद्यशसे दानं न भयान्नोपकारिणे 12037029c न नृत्तगीतशीलेषु हासकेषु च धार्मिकः 12037030a न मत्ते नैव चोन्मत्ते न स्तेने न चिकित्सके 12037030c न वाग्घीने विवर्णे वा नाङ्गहीने न वामने 12037031a न दुर्जने दौष्कुले वा व्रतैर्वा यो न संस्कृतः 12037031c अश्रोत्रिये मृतं दानं ब्राह्मणेऽब्रह्मवादिनि 12037032a असम्यक्चैव यद्दत्तमसम्यक्च प्रतिग्रहः 12037032c उभयोः स्यादनर्थाय दातुरादातुरेव च 12037033a यथा खदिरमालम्ब्य शिलां वाप्यर्णवं तरन् 12037033c मज्जते मज्जते तद्वद्दाता यश्च प्रतीच्छकः 12037034a काष्ठैरार्द्रैर्यथा वह्निरुपस्तीर्णो न दीप्यते 12037034c तपःस्वाध्यायचारित्रैरेवं हीनः प्रतिग्रही 12037035a कपाले यद्वदापः स्युः श्वदृतौ वा यथा पयः 12037035c आश्रयस्थानदोषेण वृत्तहीने तथा श्रुतम् 12037036a निर्मन्त्रो निर्व्रतो यः स्यादशास्त्रज्ञोऽनसूयकः 12037036c अनुक्रोशात्प्रदातव्यं दीनेष्वेवं नरेष्वपि 12037037a न वै देयमनुक्रोशाद्दीनायाप्यपकारिणे 12037037c आप्ताचरितमित्येव धर्म इत्येव वा पुनः 12037038a निष्कारणं स्म तद्दत्तं ब्राह्मणे धर्मवर्जिते 12037038c भवेदपात्रदोषेण न मेऽत्रास्ति विचारणा 12037039a यथा दारुमयो हस्ती यथा चर्ममयो मृगः 12037039c ब्राह्मणश्चानधीयानस्त्रयस्ते नामधारकाः 12037040a यथा षण्ढोऽफलः स्त्रीषु यथा गौर्गवि चाफला 12037040c शकुनिर्वाप्यपक्षः स्यान्निर्मन्त्रो ब्राह्मणस्तथा 12037041a ग्रामधान्यं यथा शून्यं यथा कूपश्च निर्जलः 12037041c यथा हुतमनग्नौ च तथैव स्यान्निराकृतौ 12037042a देवतानां पितॄणां च हव्यकव्यविनाशनः 12037042c शत्रुरर्थहरो मूर्खो न लोकान्प्राप्तुमर्हति 12037043a एतत्ते कथितं सर्वं यथा वृत्तं युधिष्ठिर 12037043c समासेन महद्ध्येतच्छ्रोतव्यं भरतर्षभ 12038001 युधिष्ठिर उवाच 12038001a श्रोतुमिच्छामि भगवन्विस्तरेण महामुने 12038001c राजधर्मान्द्विजश्रेष्ठ चातुर्वर्ण्यस्य चाखिलान् 12038002a आपत्सु च यथा नीतिर्विधातव्या महीक्षिता 12038002c धर्म्यमालम्ब्य पन्थानं विजयेयं कथं महीम् 12038003a प्रायश्चित्तकथा ह्येषा भक्ष्याभक्ष्यविवर्धिता 12038003c कौतूहलानुप्रवणा हर्षं जनयतीव मे 12038004a धर्मचर्या च राज्यं च नित्यमेव विरुध्यते 12038004c येन मुह्यति मे चेतश्चिन्तयानस्य नित्यशः 12038005 वैशंपायन उवाच 12038005a तमुवाच महातेजा व्यासो वेदविदां वरः 12038005c नारदं समभिप्रेक्ष्य सर्वं जानन्पुरातनम् 12038006a श्रोतुमिच्छसि चेद्धर्मानखिलेन युधिष्ठिर 12038006c प्रैहि भीष्मं महाबाहो वृद्धं कुरुपितामहम् 12038007a स ते सर्वरहस्येषु संशयान्मनसि स्थितान् 12038007c छेत्ता भागीरथीपुत्रः सर्वज्ञः सर्वधर्मवित् 12038008a जनयामास यं देवी दिव्या त्रिपथगा नदी 12038008c साक्षाद्ददर्श यो देवान्सर्वाञ्शक्रपुरोगमान् 12038009a बृहस्पतिपुरोगांश्च देवर्षीनसकृत्प्रभुः 12038009c तोषयित्वोपचारेण राजनीतिमधीतवान् 12038010a उशना वेद यच्छास्त्रं देवासुरगुरुर्द्विजः 12038010c तच्च सर्वं सवैयाख्यं प्राप्तवान्कुरुसत्तमः 12038011a भार्गवाच्च्यवनाच्चापि वेदानङ्गोपबृंहितान् 12038011c प्रतिपेदे महाबुद्धिर्वसिष्ठाच्च यतव्रतात् 12038012a पितामहसुतं ज्येष्ठं कुमारं दीप्ततेजसम् 12038012c अध्यात्मगतितत्त्वज्ञमुपाशिक्षत यः पुरा 12038013a मार्कण्डेयमुखात्कृत्स्नं यतिधर्ममवाप्तवान् 12038013c रामादस्त्राणि शक्राच्च प्राप्तवान्भरतर्षभ 12038014a मृत्युरात्मेच्छया यस्य जातस्य मनुजेष्वपि 12038014c तथानपत्यस्य सतः पुण्यलोका दिवि श्रुताः 12038015a यस्य ब्रह्मर्षयः पुण्या नित्यमासन्सभासदः 12038015c यस्य नाविदितं किंचिज्ज्ञानज्ञेयेषु विद्यते 12038016a स ते वक्ष्यति धर्मज्ञः सूक्ष्मधर्मार्थतत्त्ववित् 12038016c तमभ्येहि पुरा प्राणान्स विमुञ्चति धर्मवित् 12038017a एवमुक्तस्तु कौन्तेयो दीर्घप्रज्ञो महाद्युतिः 12038017c उवाच वदतां श्रेष्ठं व्यासं सत्यवतीसुतम् 12038018a वैशसं सुमहत्कृत्वा ज्ञातीनां लोमहर्षणम् 12038018c आगस्कृत्सर्वलोकस्य पृथिवीनाशकारकः 12038019a घातयित्वा तमेवाजौ छलेनाजिह्मयोधिनम् 12038019c उपसंप्रष्टुमर्हामि तमहं केन हेतुना 12038020a ततस्तं नृपतिश्रेष्ठं चातुर्वर्ण्यहितेप्सया 12038020c पुनराह महाबाहुर्यदुश्रेष्ठो महाद्युतिः 12038021a नेदानीमतिनिर्बन्धं शोके कर्तुमिहार्हसि 12038021c यदाह भगवान्व्यासस्तत्कुरुष्व नृपोत्तम 12038022a ब्राह्मणास्त्वां महाबाहो भ्रातरश्च महौजसः 12038022c पर्जन्यमिव घर्मार्ता आशंसाना उपासते 12038023a हतशिष्टाश्च राजानः कृत्स्नं चैव समागतम् 12038023c चातुर्वर्ण्यं महाराज राष्ट्रं ते कुरुजाङ्गलम् 12038024a प्रियार्थमपि चैतेषां ब्राह्मणानां महात्मनाम् 12038024c नियोगादस्य च गुरोर्व्यासस्यामिततेजसः 12038025a सुहृदां चास्मदादीनां द्रौपद्याश्च परंतप 12038025c कुरु प्रियममित्रघ्न लोकस्य च हितं कुरु 12038026a एवमुक्तस्तु कृष्णेन राजा राजीवलोचनः 12038026c हितार्थं सर्वलोकस्य समुत्तस्थौ महातपाः 12038027a सोऽनुनीतो नरव्याघ्रो विष्टरश्रवसा स्वयम् 12038027c द्वैपायनेन च तथा देवस्थानेन जिष्णुना 12038028a एतैश्चान्यैश्च बहुभिरनुनीतो युधिष्ठिरः 12038028c व्यजहान्मानसं दुःखं संतापं च महामनाः 12038029a श्रुतवाक्यः श्रुतनिधिः श्रुतश्रव्यविशारदः 12038029c व्यवस्य मनसः शान्तिमगच्छत्पाण्डुनन्दनः 12038030a स तैः परिवृतो राजा नक्षत्रैरिव चन्द्रमाः 12038030c धृतराष्ट्रं पुरस्कृत्य स्वपुरं प्रविवेश ह 12038031a प्रविविक्षुः स धर्मज्ञः कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः 12038031c अर्चयामास देवांश्च ब्राह्मणांश्च सहस्रशः 12038032a ततो रथं नवं शुभ्रं कम्बलाजिनसंवृतम् 12038032c युक्तं षोडशभिर्गोभिः पाण्डुरैः शुभलक्षणैः 12038033a मन्त्रैरभ्यर्चितः पुण्यैः स्तूयमानो महर्षिभिः 12038033c आरुरोह यथा देवः सोमोऽमृतमयं रथम् 12038034a जग्राह रश्मीन्कौन्तेयो भीमो भीमपराक्रमः 12038034c अर्जुनः पाण्डुरं छत्रं धारयामास भानुमत् 12038035a ध्रियमाणं तु तच्छत्रं पाण्डुरं तस्य मूर्धनि 12038035c शुशुभे तारकाराजसितमभ्रमिवाम्बरे 12038036a चामरव्यजने चास्य वीरौ जगृहतुस्तदा 12038036c चन्द्ररश्मिप्रभे शुभ्रे माद्रीपुत्रावलंकृते 12038037a ते पञ्च रथमास्थाय भ्रातरः समलंकृताः 12038037c भूतानीव समस्तानि राजन्ददृशिरे तदा 12038038a आस्थाय तु रथं शुभ्रं युक्तमश्वैर्महाजवैः 12038038c अन्वयात्पृष्ठतो राजन्युयुत्सुः पाण्डवाग्रजम् 12038039a रथं हेममयं शुभ्रं सैन्यसुग्रीवयोजितम् 12038039c सह सात्यकिना कृष्णः समास्थायान्वयात्कुरून् 12038040a नरयानेन तु ज्येष्ठः पिता पार्थस्य भारत 12038040c अग्रतो धर्मराजस्य गान्धारीसहितो ययौ 12038041a कुरुस्त्रियश्च ताः सर्वाः कुन्ती कृष्णा च द्रौपदी 12038041c यानैरुच्चावचैर्जग्मुर्विदुरेण पुरस्कृताः 12038042a ततो रथाश्च बहुला नागाश्च समलंकृताः 12038042c पादाताश्च हयाश्चैव पृष्ठतः समनुव्रजन् 12038043a ततो वैतालिकैः सूतैर्मागधैश्च सुभाषितैः 12038043c स्तूयमानो ययौ राजा नगरं नागसाह्वयम् 12038044a तत्प्रयाणं महाबाहोर्बभूवाप्रतिमं भुवि 12038044c आकुलाकुलमुत्सृष्टं हृष्टपुष्टजनान्वितम् 12038045a अभियाने तु पार्थस्य नरैर्नगरवासिभिः 12038045c नगरं राजमार्गश्च यथावत्समलंकृतम् 12038046a पाण्डुरेण च माल्येन पताकाभिश्च वेदिभिः 12038046c संवृतो राजमार्गश्च धूपनैश्च सुधूपितः 12038047a अथ चूर्णैश्च गन्धानां नानापुष्पैः प्रियङ्गुभिः 12038047c माल्यदामभिरासक्तै राजवेश्माभिसंवृतम् 12038048a कुम्भाश्च नगरद्वारि वारिपूर्णा दृढा नवाः 12038048c कन्याः सुमनसश्छागाः स्थापितास्तत्र तत्र ह 12038049a तथा स्वलंकृतद्वारं नगरं पाण्डुनन्दनः 12038049c स्तूयमानः शुभैर्वाक्यैः प्रविवेश सुहृद्वृतः 12039001 वैशंपायन उवाच 12039001a प्रवेशने तु पार्थानां जनस्य पुरवासिनः 12039001c दिदृक्षूणां सहस्राणि समाजग्मुर्बहून्यथ 12039002a स राजमार्गः शुशुभे समलंकृतचत्वरः 12039002c यथा चन्द्रोदये राजन्वर्धमानो महोदधिः 12039003a गृहाणि राजमार्गे तु रत्नवन्ति बृहन्ति च 12039003c प्राकम्पन्तेव भारेण स्त्रीणां पूर्णानि भारत 12039004a ताः शनैरिव सव्रीडं प्रशशंसुर्युधिष्ठिरम् 12039004c भीमसेनार्जुनौ चैव माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ 12039005a धन्या त्वमसि पाञ्चालि या त्वं पुरुषसत्तमान् 12039005c उपतिष्ठसि कल्याणि महर्षीनिव गौतमी 12039006a तव कर्माण्यमोघानि व्रतचर्या च भामिनि 12039006c इति कृष्णां महाराज प्रशशंसुस्तदा स्त्रियः 12039007a प्रशंसावचनैस्तासां मिथःशब्दैश्च भारत 12039007c प्रीतिजैश्च तदा शब्दैः पुरमासीत्समाकुलम् 12039008a तमतीत्य यथायुक्तं राजमार्गं युधिष्ठिरः 12039008c अलंकृतं शोभमानमुपायाद्राजवेश्म ह 12039009a ततः प्रकृतयः सर्वाः पौरजानपदास्तथा 12039009c ऊचुः कथाः कर्णसुखाः समुपेत्य ततस्ततः 12039010a दिष्ट्या जयसि राजेन्द्र शत्रूञ्शत्रुनिसूदन 12039010c दिष्ट्या राज्यं पुनः प्राप्तं धर्मेण च बलेन च 12039011a भव नस्त्वं महाराज राजेह शरदां शतम् 12039011c प्रजाः पालय धर्मेण यथेन्द्रस्त्रिदिवं नृप 12039012a एवं राजकुलद्वारि मङ्गलैरभिपूजितः 12039012c आशीर्वादान्द्विजैरुक्तान्प्रतिगृह्य समन्ततः 12039013a प्रविश्य भवनं राजा देवराजगृहोपमम् 12039013c श्रुत्वा विजयसंयुक्तं रथात्पश्चादवातरत् 12039014a प्रविश्याभ्यन्तरं श्रीमान्दैवतान्यभिगम्य च 12039014c पूजयामास रत्नैश्च गन्धैर्माल्यैश्च सर्वशः 12039015a निश्चक्राम ततः श्रीमान्पुनरेव महायशाः 12039015c ददर्श ब्राह्मणांश्चैव सोऽभिरूपानुपस्थितान् 12039016a स संवृतस्तदा विप्रैराशीर्वादविवक्षुभिः 12039016c शुशुभे विमलश्चन्द्रस्तारागणवृतो यथा 12039017a तान्स संपूजयामास कौन्तेयो विधिवद्द्विजान् 12039017c धौम्यं गुरुं पुरस्कृत्य ज्येष्ठं पितरमेव च 12039018a सुमनोमोदकै रत्नैर्हिरण्येन च भूरिणा 12039018c गोभिर्वस्त्रैश्च राजेन्द्र विविधैश्च किमिच्छकैः 12039019a ततः पुण्याहघोषोऽभूद्दिवं स्तब्ध्वेव भारत 12039019c सुहृदां हर्षजननः पुण्यः श्रुतिसुखावहः 12039020a हंसवन्नेदुषां राजन्द्विजानां तत्र भारती 12039020c शुश्रुवे वेदविदुषां पुष्कलार्थपदाक्षरा 12039021a ततो दुन्दुभिनिर्घोषः शङ्खानां च मनोरमः 12039021c जयं प्रवदतां तत्र स्वनः प्रादुरभून्नृप 12039022a निःशब्दे च स्थिते तत्र ततो विप्रजने पुनः 12039022c राजानं ब्राह्मणच्छद्मा चार्वाको राक्षसोऽब्रवीत् 12039023a तत्र दुर्योधनसखा भिक्षुरूपेण संवृतः 12039023c सांख्यः शिखी त्रिदण्डी च धृष्टो विगतसाध्वसः 12039024a वृतः सर्वैस्तदा विप्रैराशीर्वादविवक्षुभिः 12039024c परंसहस्रै राजेन्द्र तपोनियमसंस्थितैः 12039025a स दुष्टः पापमाशंसन्पाण्डवानां महात्मनाम् 12039025c अनामन्त्र्यैव तान्विप्रांस्तमुवाच महीपतिम् 12039026a इमे प्राहुर्द्विजाः सर्वे समारोप्य वचो मयि 12039026c धिग्भवन्तं कुनृपतिं ज्ञातिघातिनमस्तु वै 12039027a किं ते राज्येन कौन्तेय कृत्वेमं ज्ञातिसंक्षयम् 12039027c घातयित्वा गुरूंश्चैव मृतं श्रेयो न जीवितम् 12039028a इति ते वै द्विजाः श्रुत्वा तस्य घोरस्य रक्षसः 12039028c विव्यथुश्चुक्रुशुश्चैव तस्य वाक्यप्रधर्षिताः 12039029a ततस्ते ब्राह्मणाः सर्वे स च राजा युधिष्ठिरः 12039029c व्रीडिताः परमोद्विग्नास्तूष्णीमासन्विशां पते 12039030 युधिष्ठिर उवाच 12039030a प्रसीदन्तु भवन्तो मे प्रणतस्याभियाचतः 12039030c प्रत्यापन्नं व्यसनिनं न मां धिक्कर्तुमर्हथ 12039031 वैशंपायन उवाच 12039031a ततो राजन्ब्राह्मणास्ते सर्व एव विशां पते 12039031c ऊचुर्नैतद्वचोऽस्माकं श्रीरस्तु तव पार्थिव 12039032a जज्ञुश्चैव महात्मानस्ततस्तं ज्ञानचक्षुषा 12039032c ब्राह्मणा वेदविद्वांसस्तपोभिर्विमलीकृताः 12039033 ब्राह्मणा ऊचुः 12039033a एष दुर्योधनसखा चार्वाको नाम राक्षसः 12039033c परिव्राजकरूपेण हितं तस्य चिकीर्षति 12039034a न वयं ब्रूम धर्मात्मन्व्येतु ते भयमीदृशम् 12039034c उपतिष्ठतु कल्याणं भवन्तं भ्रातृभिः सह 12039035 वैशंपायन उवाच 12039035a ततस्ते ब्राह्मणाः सर्वे हुंकारैः क्रोधमूर्छिताः 12039035c निर्भर्त्सयन्तः शुचयो निजघ्नुः पापराक्षसम् 12039036a स पपात विनिर्दग्धस्तेजसा ब्रह्मवादिनाम् 12039036c महेन्द्राशनिनिर्दग्धः पादपोऽङ्कुरवानिव 12039037a पूजिताश्च ययुर्विप्रा राजानमभिनन्द्य तम् 12039037c राजा च हर्षमापेदे पाण्डवः ससुहृज्जनः 12039038 वासुदेव उवाच 12039038a ब्राह्मणास्तात लोकेऽस्मिन्नर्चनीयाः सदा मम 12039038c एते भूमिचरा देवा वाग्विषाः सुप्रसादकाः 12039039a पुरा कृतयुगे तात चार्वाको नाम राक्षसः 12039039c तपस्तेपे महाबाहो बदर्यां बहुवत्सरम् 12039040a छन्द्यमानो वरेणाथ ब्रह्मणा स पुनः पुनः 12039040c अभयं सर्वभूतेभ्यो वरयामास भारत 12039041a द्विजावमानादन्यत्र प्रादाद्वरमनुत्तमम् 12039041c अभयं सर्वभूतेभ्यस्ततस्तस्मै जगत्प्रभुः 12039042a स तु लब्धवरः पापो देवानमितविक्रमः 12039042c राक्षसस्तापयामास तीव्रकर्मा महाबलः 12039043a ततो देवाः समेत्याथ ब्रह्माणमिदमब्रुवन् 12039043c वधाय रक्षसस्तस्य बलविप्रकृतास्तदा 12039044a तानुवाचाव्ययो देवो विहितं तत्र वै मया 12039044c यथास्य भविता मृत्युरचिरेणैव भारत 12039045a राजा दुर्योधनो नाम सखास्य भविता नृप 12039045c तस्य स्नेहावबद्धोऽसौ ब्राह्मणानवमंस्यते 12039046a तत्रैनं रुषिता विप्रा विप्रकारप्रधर्षिताः 12039046c धक्ष्यन्ति वाग्बलाः पापं ततो नाशं गमिष्यति 12039047a स एष निहतः शेते ब्रह्मदण्डेन राक्षसः 12039047c चार्वाको नृपतिश्रेष्ठ मा शुचो भरतर्षभ 12039048a हतास्ते क्षत्रधर्मेण ज्ञातयस्तव पार्थिव 12039048c स्वर्गताश्च महात्मानो वीराः क्षत्रियपुंगवाः 12039049a स त्वमातिष्ठ कल्याणं मा ते भूद्ग्लानिरच्युत 12039049c शत्रूञ्जहि प्रजा रक्ष द्विजांश्च प्रतिपालय 12040001 वैशंपायन उवाच 12040001a ततः कुन्तीसुतो राजा गतमन्युर्गतज्वरः 12040001c काञ्चने प्राङ्मुखो हृष्टो न्यषीदत्परमासने 12040002a तमेवाभिमुखौ पीठे सेव्यास्तरणसंवृते 12040002c सात्यकिर्वासुदेवश्च निषीदतुररिंदमौ 12040003a मध्ये कृत्वा तु राजानं भीमसेनार्जुनावुभौ 12040003c निषीदतुर्महात्मानौ श्लक्ष्णयोर्मणिपीठयोः 12040004a दान्ते शय्यासने शुभ्रे जाम्बूनदविभूषिते 12040004c पृथापि सहदेवेन सहास्ते नकुलेन च 12040005a सुधर्मा विदुरो धौम्यो धृतराष्ट्रश्च कौरवः 12040005c निषेदुर्ज्वलनाकारेष्वासनेषु पृथक्पृथक् 12040006a युयुत्सुः संजयश्चैव गान्धारी च यशस्विनी 12040006c धृतराष्ट्रो यतो राजा ततः सर्व उपाविशन् 12040007a तत्रोपविष्टो धर्मात्मा श्वेताः सुमनसोऽस्पृशत् 12040007c स्वस्तिकानक्षतान्भूमिं सुवर्णं रजतं मणीन् 12040008a ततः प्रकृतयः सर्वाः पुरस्कृत्य पुरोहितम् 12040008c ददृशुर्धर्मराजानमादाय बहु मङ्गलम् 12040009a पृथिवीं च सुवर्णं च रत्नानि विविधानि च 12040009c आभिषेचनिकं भाण्डं सर्वसंभारसंभृतम् 12040010a काञ्चनौदुम्बरास्तत्र राजताः पृथिवीमयाः 12040010c पूर्णकुम्भाः सुमनसो लाजा बर्हींषि गोरसाः 12040011a शमीपलाशपुंनागाः समिधो मधुसर्पिषी 12040011c स्रुव औदुम्बरः शङ्खास्तथा हेमविभूषिताः 12040012a दाशार्हेणाभ्यनुज्ञातस्तत्र धौम्यः पुरोहितः 12040012c प्रागुदक्प्रवणां वेदीं लक्षणेनोपलिप्य ह 12040013a व्याघ्रचर्मोत्तरे श्लक्ष्णे सर्वतोभद्र आसने 12040013c दृढपादप्रतिष्ठाने हुताशनसमत्विषि 12040014a उपवेश्य महात्मानं कृष्णां च द्रुपदात्मजाम् 12040014c जुहाव पावकं धीमान्विधिमन्त्रपुरस्कृतम् 12040015a अभ्यषिञ्चत्पतिं पृथ्व्याः कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम् 12040015c धृतराष्ट्रश्च राजर्षिः सर्वाः प्रकृतयस्तथा 12040016a ततोऽनुवादयामासुः पणवानकदुन्दुभीः 12040016c धर्मराजोऽपि तत्सर्वं प्रतिजग्राह धर्मतः 12040017a पूजयामास तांश्चापि विधिवद्भूरिदक्षिणः 12040017c ततो निष्कसहस्रेण ब्राह्मणान्स्वस्ति वाचयत् 12040017e वेदाध्ययनसंपन्नाञ्शीलवृत्तसमन्वितान् 12040018a ते प्रीता ब्राह्मणा राजन्स्वस्त्यूचुर्जयमेव च 12040018c हंसा इव च नर्दन्तः प्रशशंसुर्युधिष्ठिरम् 12040019a युधिष्ठिर महाबाहो दिष्ट्या जयसि पाण्डव 12040019c दिष्ट्या स्वधर्मं प्राप्तोऽसि विक्रमेण महाद्युते 12040020a दिष्ट्या गाण्डीवधन्वा च भीमसेनश्च पाण्डवः 12040020c त्वं चापि कुशली राजन्माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ 12040021a मुक्ता वीरक्षयादस्मात्संग्रामान्निहतद्विषः 12040021c क्षिप्रमुत्तरकालानि कुरु कार्याणि पाण्डव 12040022a ततः प्रत्यर्चितः सद्भिर्धर्मराजो युधिष्ठिरः 12040022c प्रतिपेदे महद्राज्यं सुहृद्भिः सह भारत 12041001 वैशंपायन उवाच 12041001a प्रकृतीनां तु तद्वाक्यं देशकालोपसंहितम् 12041001c श्रुत्वा युधिष्ठिरो राजाथोत्तरं प्रत्यभाषत 12041002a धन्याः पाण्डुसुता लोके येषां ब्राह्मणपुंगवाः 12041002c तथ्यान्वाप्यथ वातथ्यान्गुणानाहुः समागताः 12041003a अनुग्राह्या वयं नूनं भवतामिति मे मतिः 12041003c यत्रैवं गुणसंपन्नानस्मान्ब्रूथ विमत्सराः 12041004a धृतराष्ट्रो महाराजः पिता नो दैवतं परम् 12041004c शासनेऽस्य प्रिये चैव स्थेयं मत्प्रियकाङ्क्षिभिः 12041005a एतदर्थं हि जीवामि कृत्वा ज्ञातिवधं महत् 12041005c अस्य शुश्रूषणं कार्यं मया नित्यमतन्द्रिणा 12041006a यदि चाहमनुग्राह्यो भवतां सुहृदां ततः 12041006c धृतराष्ट्रे यथापूर्वं वृत्तिं वर्तितुमर्हथ 12041007a एष नाथो हि जगतो भवतां च मया सह 12041007c अस्यैव पृथिवी कृत्स्ना पाण्डवाः सर्व एव च 12041007e एतन्मनसि कर्तव्यं भवद्भिर्वचनं मम 12041008a अनुगम्य च राजानं यथेष्टं गम्यतामिति 12041008c पौरजानपदान्सर्वान्विसृज्य कुरुनन्दनः 12041008e यौवराज्येन कौरव्यो भीमसेनमयोजयत् 12041009a मन्त्रे च निश्चये चैव षाड्गुण्यस्य च चिन्तने 12041009c विदुरं बुद्धिसंपन्नं प्रीतिमान्वै समादिशत् 12041010a कृताकृतपरिज्ञाने तथायव्ययचिन्तने 12041010c संजयं योजयामास ऋद्धमृद्धैर्गुणैर्युतम् 12041011a बलस्य परिमाणे च भक्तवेतनयोस्तथा 12041011c नकुलं व्यादिशद्राजा कर्मिणामन्ववेक्षणे 12041012a परचक्रोपरोधे च दृप्तानां चावमर्दने 12041012c युधिष्ठिरो महाराजः फल्गुनं व्यादिदेश ह 12041013a द्विजानां वेदकार्येषु कार्येष्वन्येषु चैव हि 12041013c धौम्यं पुरोधसां श्रेष्ठं व्यादिदेश परंतपः 12041014a सहदेवं समीपस्थं नित्यमेव समादिशत् 12041014c तेन गोप्यो हि नृपतिः सर्वावस्थो विशां पते 12041015a यान्यानमन्यद्योग्यांश्च येषु येष्विह कर्मसु 12041015c तांस्तांस्तेष्वेव युयुजे प्रीयमाणो महीपतिः 12041016a विदुरं संजयं चैव युयुत्सुं च महामतिम् 12041016c अब्रवीत्परवीरघ्नो धर्मात्मा धर्मवत्सलः 12041017a उत्थायोत्थाय यत्कार्यमस्य राज्ञः पितुर्मम 12041017c सर्वं भवद्भिः कर्तव्यमप्रमत्तैर्यथातथम् 12041018a पौरजानपदानां च यानि कार्याणि नित्यशः 12041018c राजानं समनुज्ञाप्य तानि कार्याणि धर्मतः 12042001 वैशंपायन उवाच 12042001a ततो युधिष्ठिरो राजा ज्ञातीनां ये हता मृधे 12042001c श्राद्धानि कारयामास तेषां पृथगुदारधीः 12042002a धृतराष्ट्रो ददौ राजा पुत्राणामौर्ध्वदेहिकम् 12042002c सर्वकामगुणोपेतमन्नं गाश्च धनानि च 12042002e रत्नानि च विचित्राणि महार्हाणि महायशाः 12042003a युधिष्ठिरस्तु कर्णस्य द्रोणस्य च महात्मनः 12042003c धृष्टद्युम्नाभिमन्युभ्यां हैडिम्बस्य च रक्षसः 12042004a विराटप्रभृतीनां च सुहृदामुपकारिणाम् 12042004c द्रुपदद्रौपदेयानां द्रौपद्या सहितो ददौ 12042005a ब्राह्मणानां सहस्राणि पृथगेकैकमुद्दिशन् 12042005c धनैश्च वस्त्रै रत्नैश्च गोभिश्च समतर्पयत् 12042006a ये चान्ये पृथिवीपाला येषां नास्ति सुहृज्जनः 12042006c उद्दिश्योद्दिश्य तेषां च चक्रे राजौर्ध्वदैहिकम् 12042007a सभाः प्रपाश्च विविधास्तडागानि च पाण्डवः 12042007c सुहृदां कारयामास सर्वेषामौर्ध्वदैहिकम् 12042008a स तेषामनृणो भूत्वा गत्वा लोकेष्ववाच्यताम् 12042008c कृतकृत्योऽभवद्राजा प्रजा धर्मेण पालयन् 12042009a धृतराष्ट्रं यथापूर्वं गान्धारीं विदुरं तथा 12042009c सर्वांश्च कौरवामात्यान्भृत्यांश्च समपूजयत् 12042010a याश्च तत्र स्त्रियः काश्चिद्धतवीरा हतात्मजाः 12042010c सर्वास्ताः कौरवो राजा संपूज्यापालयद्घृणी 12042011a दीनान्धकृपणानां च गृहाच्छादनभोजनैः 12042011c आनृशंस्यपरो राजा चकारानुग्रहं प्रभुः 12042012a स विजित्य महीं कृत्स्नामानृण्यं प्राप्य वैरिषु 12042012c निःसपत्नः सुखी राजा विजहार युधिष्ठिरः 12043001 वैशंपायन उवाच 12043001a अभिषिक्तो महाप्राज्ञो राज्यं प्राप्य युधिष्ठिरः 12043001c दाशार्हं पुण्डरीकाक्षमुवाच प्राञ्जलिः शुचिः 12043002a तव कृष्ण प्रसादेन नयेन च बलेन च 12043002c बुद्ध्या च यदुशार्दूल तथा विक्रमणेन च 12043003a पुनः प्राप्तमिदं राज्यं पितृपैतामहं मया 12043003c नमस्ते पुण्डरीकाक्ष पुनः पुनररिंदम 12043004a त्वामेकमाहुः पुरुषं त्वामाहुः सात्वतां पतिम् 12043004c नामभिस्त्वां बहुविधैः स्तुवन्ति परमर्षयः 12043005a विश्वकर्मन्नमस्तेऽस्तु विश्वात्मन्विश्वसंभव 12043005c विष्णो जिष्णो हरे कृष्ण वैकुण्ठ पुरुषोत्तम 12043006a अदित्याः सप्तरात्रं तु पुराणे गर्भतां गतः 12043006c पृश्निगर्भस्त्वमेवैकस्त्रियुगं त्वां वदन्त्यपि 12043007a शुचिश्रवा हृषीकेशो घृतार्चिर्हंस उच्यसे 12043007c त्रिचक्षुः शंभुरेकस्त्वं विभुर्दामोदरोऽपि च 12043008a वराहोऽग्निर्बृहद्भानुर्वृषणस्तार्क्ष्यलक्षणः 12043008c अनीकसाहः पुरुषः शिपिविष्ट उरुक्रमः 12043009a वाचिष्ठ उग्रः सेनानीः सत्यो वाजसनिर्गुहः 12043009c अच्युतश्च्यावनोऽरीणां संकृतिर्विकृतिर्वृषः 12043010a कृतवर्त्मा त्वमेवाद्रिर्वृषगर्भो वृषाकपिः 12043010c सिन्धुक्षिदूर्मिस्त्रिककुत्त्रिधामा त्रिवृदच्युतः 12043011a सम्राड्विराट्स्वराट्चैव सुरराड्धर्मदो भवः 12043011c विभुर्भूरभिभूः कृष्णः कृष्णवर्त्मा त्वमेव च 12043012a स्विष्टकृद्भिषगावर्तः कपिलस्त्वं च वामनः 12043012c यज्ञो ध्रुवः पतंगश्च जयत्सेनस्त्वमुच्यसे 12043013a शिखण्डी नहुषो बभ्रुर्दिवस्पृक्त्वं पुनर्वसुः 12043013c सुबभ्रुरुक्षो रुक्मस्त्वं सुषेणो दुन्दुभिस्तथा 12043014a गभस्तिनेमिः श्रीपद्मं पुष्करं पुष्पधारणः 12043014c ऋभुर्विभुः सर्वसूक्ष्मस्त्वं सावित्रं च पठ्यसे 12043015a अम्भोनिधिस्त्वं ब्रह्मा त्वं पवित्रं धाम धन्व च 12043015c हिरण्यगर्भं त्वामाहुः स्वधा स्वाहा च केशव 12043016a योनिस्त्वमस्य प्रलयश्च कृष्ण; त्वमेवेदं सृजसि विश्वमग्रे 12043016c विश्वं चेदं त्वद्वशे विश्वयोने; नमोऽस्तु ते शार्ङ्गचक्रासिपाणे 12043017a एवं स्तुतो धर्मराजेन कृष्णः; सभामध्ये प्रीतिमान्पुष्कराक्षः 12043017c तमभ्यनन्दद्भारतं पुष्कलाभि;र्वाग्भिर्ज्येष्ठं पाण्डवं यादवाग्र्यः 12044001 वैशंपायन उवाच 12044001a ततो विसर्जयामास सर्वाः प्रकृतयो नृपः 12044001c विविशुश्चाभ्यनुज्ञाता यथास्वानि गृहाणि च 12044002a ततो युधिष्ठिरो राजा भीमं भीमपराक्रमम् 12044002c सान्त्वयन्नब्रवीद्धीमानर्जुनं यमजौ तथा 12044003a शत्रुभिर्विविधैः शस्त्रैः कृत्तदेहा महारणे 12044003c श्रान्ता भवन्तः सुभृशं तापिताः शोकमन्युभिः 12044004a अरण्ये दुःखवसतीर्मत्कृते पुरुषोत्तमाः 12044004c भवद्भिरनुभूताश्च यथा कुपुरुषैस्तथा 12044005a यथासुखं यथाजोषं जयोऽयमनुभूयताम् 12044005c विश्रान्ताँल्लब्धविज्ञानाञ्श्वः समेतास्मि वः पुनः 12044006a ततो दुर्योधनगृहं प्रासादैरुपशोभितम् 12044006c बहुरत्नसमाकीर्णं दासीदाससमाकुलम् 12044007a धृतराष्ट्राभ्यनुज्ञातं भ्रात्रा दत्तं वृकोदरः 12044007c प्रतिपेदे महाबाहुर्मन्दरं मघवानिव 12044008a यथा दुर्योधनगृहं तथा दुःशासनस्य च 12044008c प्रासादमालासंयुक्तं हेमतोरणभूषितम् 12044009a दासीदाससुसंपूर्णं प्रभूतधनधान्यवत् 12044009c प्रतिपेदे महाबाहुरर्जुनो राजशासनात् 12044010a दुर्मर्षणस्य भवनं दुःशासनगृहाद्वरम् 12044010c कुबेरभवनप्रख्यं मणिहेमविभूषितम् 12044011a नकुलाय वरार्हाय कर्शिताय महावने 12044011c ददौ प्रीतो महाराज धर्मराजो युधिष्ठिरः 12044012a दुर्मुखस्य च वेश्माग्र्यं श्रीमत्कनकभूषितम् 12044012c पूर्णं पद्मदलाक्षीणां स्त्रीणां शयनसंकुलम् 12044013a प्रददौ सहदेवाय सततं प्रियकारिणे 12044013c मुमुदे तच्च लब्ध्वा स कैलासं धनदो यथा 12044014a युयुत्सुर्विदुरश्चैव संजयश्च महाद्युतिः 12044014c सुधर्मा चैव धौम्यश्च यथास्वं जग्मुरालयान् 12044015a सह सात्यकिना शौरिरर्जुनस्य निवेशनम् 12044015c विवेश पुरुषव्याघ्रो व्याघ्रो गिरिगुहामिव 12044016a तत्र भक्षान्नपानैस्ते समुपेताः सुखोषिताः 12044016c सुखप्रबुद्धा राजानमुपतस्थुर्युधिष्ठिरम् 12045001 जनमेजय उवाच 12045001a प्राप्य राज्यं महातेजा धर्मराजो युधिष्ठिरः 12045001c यदन्यदकरोद्विप्र तन्मे वक्तुमिहार्हसि 12045002a भगवान्वा हृषीकेशस्त्रैलोक्यस्य परो गुरुः 12045002c ऋषे यदकरोद्वीरस्तच्च व्याख्यातुमर्हसि 12045003 वैशंपायन उवाच 12045003a शृणु राजेन्द्र तत्त्वेन कीर्त्यमानं मयानघ 12045003c वासुदेवं पुरस्कृत्य यदकुर्वत पाण्डवाः 12045004a प्राप्य राज्यं महातेजा धर्मराजो युधिष्ठिरः 12045004c चातुर्वर्ण्यं यथायोगं स्वे स्वे धर्मे न्यवेशयत् 12045005a ब्राह्मणानां सहस्रं च स्नातकानां महात्मनाम् 12045005c सहस्रनिष्कमेकैकं वाचयामास पाण्डवः 12045006a तथानुजीविनो भृत्यान्संश्रितानतिथीनपि 12045006c कामैः संतर्पयामास कृपणांस्तर्ककानपि 12045007a पुरोहिताय धौम्याय प्रादादयुतशः स गाः 12045007c धनं सुवर्णं रजतं वासांसि विविधानि च 12045008a कृपाय च महाराज गुरुवृत्तिमवर्तत 12045008c विदुराय च धर्मात्मा पूजां चक्रे यतव्रतः 12045009a भक्षान्नपानैर्विविधैर्वासोभिः शयनासनैः 12045009c सर्वान्संतोषयामास संश्रितान्ददतां वरः 12045010a लब्धप्रशमनं कृत्वा स राजा राजसत्तम 12045010c युयुत्सोर्धार्तराष्ट्रस्य पूजां चक्रे महायशाः 12045011a धृतराष्ट्राय तद्राज्यं गान्धार्यै विदुराय च 12045011c निवेद्य स्वस्थवद्राजन्नास्ते राजा युधिष्ठिरः 12045012a तथा सर्वं स नगरं प्रसाद्य जनमेजय 12045012c वासुदेवं महात्मानमभ्यगच्छत्कृताञ्जलिः 12045013a ततो महति पर्यङ्के मणिकाञ्चनभूषिते 12045013c ददर्श कृष्णमासीनं नीलं मेराविवाम्बुदम् 12045014a जाज्वल्यमानं वपुषा दिव्याभरणभूषितम् 12045014c पीतकौशेयसंवीतं हेम्नीवोपहितं मणिम् 12045015a कौस्तुभेन उरःस्थेन मणिनाभिविराजितम् 12045015c उद्यतेवोदयं शैलं सूर्येणाप्तकिरीटिनम् 12045015e नौपम्यं विद्यते यस्य त्रिषु लोकेषु किंचन 12045016a सोऽभिगम्य महात्मानं विष्णुं पुरुषविग्रहम् 12045016c उवाच मधुराभाषः स्मितपूर्वमिदं तदा 12045017a सुखेन ते निशा कच्चिद्व्युष्टा बुद्धिमतां वर 12045017c कच्चिज्ज्ञानानि सर्वाणि प्रसन्नानि तवाच्युत 12045018a तव ह्याश्रित्य तां देवीं बुद्धिं बुद्धिमतां वर 12045018c वयं राज्यमनुप्राप्ताः पृथिवी च वशे स्थिता 12045019a भवत्प्रसादाद्भगवंस्त्रिलोकगतिविक्रम 12045019c जयः प्राप्तो यशश्चाग्र्यं न च धर्माच्च्युता वयम् 12045020a तं तथा भाषमाणं तु धर्मराजं युधिष्ठिरम् 12045020c नोवाच भगवान्किंचिद्ध्यानमेवान्वपद्यत 12046001 युधिष्ठिर उवाच 12046001a किमिदं परमाश्चर्यं ध्यायस्यमितविक्रम 12046001c कच्चिल्लोकत्रयस्यास्य स्वस्ति लोकपरायण 12046002a चतुर्थं ध्यानमार्गं त्वमालम्ब्य पुरुषोत्तम 12046002c अपक्रान्तो यतो देव तेन मे विस्मितं मनः 12046003a निगृहीतो हि वायुस्ते पञ्चकर्मा शरीरगः 12046003c इन्द्रियाणि च सर्वाणि मनसि स्थापितानि ते 12046004a इन्द्रियाणि मनश्चैव बुद्धौ संवेशितानि ते 12046004c सर्वश्चैव गणो देव क्षेत्रज्ञे ते निवेशितः 12046005a नेङ्गन्ति तव रोमाणि स्थिरा बुद्धिस्तथा मनः 12046005c स्थाणुकुड्यशिलाभूतो निरीहश्चासि माधव 12046006a यथा दीपो निवातस्थो निरिङ्गो ज्वलतेऽच्युत 12046006c तथासि भगवन्देव निश्चलो दृढनिश्चयः 12046007a यदि श्रोतुमिहार्हामि न रहस्यं च ते यदि 12046007c छिन्धि मे संशयं देव प्रपन्नायाभियाचते 12046008a त्वं हि कर्ता विकर्ता च त्वं क्षरं चाक्षरं च हि 12046008c अनादिनिधनश्चाद्यस्त्वमेव पुरुषोत्तम 12046009a त्वत्प्रपन्नाय भक्ताय शिरसा प्रणताय च 12046009c ध्यानस्यास्य यथातत्त्वं ब्रूहि धर्मभृतां वर 12046010 वैशंपायन उवाच 12046010a ततः स्वगोचरे न्यस्य मनो बुद्धीन्द्रियाणि च 12046010c स्मितपूर्वमुवाचेदं भगवान्वासवानुजः 12046011a शरतल्पगतो भीष्मः शाम्यन्निव हुताशनः 12046011c मां ध्याति पुरुषव्याघ्रस्ततो मे तद्गतं मनः 12046012a यस्य ज्यातलनिर्घोषं विस्फूर्जितमिवाशनेः 12046012c न सहेद्देवराजोऽपि तमस्मि मनसा गतः 12046013a येनाभिद्रुत्य तरसा समस्तं राजमण्डलम् 12046013c ऊढास्तिस्रः पुरा कन्यास्तमस्मि मनसा गतः 12046014a त्रयोविंशतिरात्रं यो योधयामास भार्गवम् 12046014c न च रामेण निस्तीर्णस्तमस्मि मनसा गतः 12046015a यं गङ्गा गर्भविधिना धारयामास पार्थिवम् 12046015c वसिष्ठशिष्यं तं तात मनसास्मि गतो नृप 12046016a दिव्यास्त्राणि महातेजा यो धारयति बुद्धिमान् 12046016c साङ्गांश्च चतुरो वेदांस्तमस्मि मनसा गतः 12046017a रामस्य दयितं शिष्यं जामदग्न्यस्य पाण्डव 12046017c आधारं सर्वविद्यानां तमस्मि मनसा गतः 12046018a एकीकृत्येन्द्रियग्रामं मनः संयम्य मेधया 12046018c शरणं मामुपागच्छत्ततो मे तद्गतं मनः 12046019a स हि भूतं च भव्यं च भवच्च पुरुषर्षभ 12046019c वेत्ति धर्मभृतां श्रेष्ठस्ततो मे तद्गतं मनः 12046020a तस्मिन्हि पुरुषव्याघ्रे कर्मभिः स्वैर्दिवं गते 12046020c भविष्यति मही पार्थ नष्टचन्द्रेव शर्वरी 12046021a तद्युधिष्ठिर गाङ्गेयं भीष्मं भीमपराक्रमम् 12046021c अभिगम्योपसंगृह्य पृच्छ यत्ते मनोगतम् 12046022a चातुर्वेद्यं चातुर्होत्रं चातुराश्रम्यमेव च 12046022c चातुर्वर्ण्यस्य धर्मं च पृच्छैनं पृथिवीपते 12046023a तस्मिन्नस्तमिते भीष्मे कौरवाणां धुरंधरे 12046023c ज्ञानान्यल्पीभविष्यन्ति तस्मात्त्वां चोदयाम्यहम् 12046024a तच्छ्रुत्वा वासुदेवस्य तथ्यं वचनमुत्तमम् 12046024c साश्रुकण्ठः स धर्मज्ञो जनार्दनमुवाच ह 12046025a यद्भवानाह भीष्मस्य प्रभावं प्रति माधव 12046025c तथा तन्नात्र संदेहो विद्यते मम मानद 12046026a महाभाग्यं हि भीष्मस्य प्रभावश्च महात्मनः 12046026c श्रुतं मया कथयतां ब्राह्मणानां महात्मनाम् 12046027a भवांश्च कर्ता लोकानां यद्ब्रवीत्यरिसूदन 12046027c तथा तदनभिध्येयं वाक्यं यादवनन्दन 12046028a यतस्त्वनुग्रहकृता बुद्धिस्ते मयि माधव 12046028c त्वामग्रतः पुरस्कृत्य भीष्मं पश्यामहे वयम् 12046029a आवृत्ते भगवत्यर्के स हि लोकान्गमिष्यति 12046029c त्वद्दर्शनं महाबाहो तस्मादर्हति कौरवः 12046030a तव ह्याद्यस्य देवस्य क्षरस्यैवाक्षरस्य च 12046030c दर्शनं तस्य लाभः स्यात्त्वं हि ब्रह्ममयो निधिः 12046031a श्रुत्वैतद्धर्मराजस्य वचनं मधुसूदनः 12046031c पार्श्वस्थं सात्यकिं प्राह रथो मे युज्यतामिति 12046032a सात्यकिस्तूपनिष्क्रम्य केशवस्य समीपतः 12046032c दारुकं प्राह कृष्णस्य युज्यतां रथ इत्युत 12046033a स सात्यकेराशु वचो निशम्य; रथोत्तमं काञ्चनभूषिताङ्गम् 12046033c मसारगल्वर्कमयैर्विभङ्गै;र्विभूषितं हेमपिनद्धचक्रम् 12046034a दिवाकरांशुप्रभमाशुगामिनं; विचित्रनानामणिरत्नभूषितम् 12046034c नवोदितं सूर्यमिव प्रतापिनं; विचित्रतार्क्ष्यध्वजिनं पताकिनम् 12046035a सुग्रीवसैन्यप्रमुखैर्वराश्वै;र्मनोजवैः काञ्चनभूषिताङ्गैः 12046035c सुयुक्तमावेदयदच्युताय; कृताञ्जलिर्दारुको राजसिंह 12047001 जनमेजय उवाच 12047001a शरतल्पे शयानस्तु भरतानां पितामहः 12047001c कथमुत्सृष्टवान्देहं कं च योगमधारयत् 12047002 वैशंपायन उवाच 12047002a शृणुष्वावहितो राजञ्शुचिर्भूत्वा समाहितः 12047002c भीष्मस्य कुरुशार्दूल देहोत्सर्गं महात्मनः 12047003a निवृत्तमात्रे त्वयन उत्तरे वै दिवाकरे 12047003c समावेशयदात्मानमात्मन्येव समाहितः 12047004a विकीर्णांशुरिवादित्यो भीष्मः शरशतैश्चितः 12047004c शिश्ये परमया लक्ष्म्या वृतो ब्राह्मणसत्तमैः 12047005a व्यासेन वेदश्रवसा नारदेन सुरर्षिणा 12047005c देवस्थानेन वात्स्येन तथाश्मकसुमन्तुना 12047006a एतैश्चान्यैर्मुनिगणैर्महाभागैर्महात्मभिः 12047006c श्रद्धादमपुरस्कारैर्वृतश्चन्द्र इव ग्रहैः 12047007a भीष्मस्तु पुरुषव्याघ्रः कर्मणा मनसा गिरा 12047007c शरतल्पगतः कृष्णं प्रदध्यौ प्राञ्जलिः स्थितः 12047008a स्वरेण पुष्टनादेन तुष्टाव मधुसूदनम् 12047008c योगेश्वरं पद्मनाभं विष्णुं जिष्णुं जगत्पतिम् 12047009a कृताञ्जलिः शुचिर्भूत्वा वाग्विदां प्रवरः प्रभुम् 12047009c भीष्मः परमधर्मात्मा वासुदेवमथास्तुवत् 12047010a आरिराधयिषुः कृष्णं वाचं जिगमिषामि याम् 12047010c तया व्याससमासिन्या प्रीयतां पुरुषोत्तमः 12047011a शुचिः शुचिषदं हंसं तत्परः परमेष्ठिनम् 12047011c युक्त्वा सर्वात्मनात्मानं तं प्रपद्ये प्रजापतिम् 12047012a यस्मिन्विश्वानि भूतानि तिष्ठन्ति च विशन्ति च 12047012c गुणभूतानि भूतेशे सूत्रे मणिगणा इव 12047013a यस्मिन्नित्ये तते तन्तौ दृढे स्रगिव तिष्ठति 12047013c सदसद्ग्रथितं विश्वं विश्वाङ्गे विश्वकर्मणि 12047014a हरिं सहस्रशिरसं सहस्रचरणेक्षणम् 12047014c प्राहुर्नारायणं देवं यं विश्वस्य परायणम् 12047015a अणीयसामणीयांसं स्थविष्ठं च स्थवीयसाम् 12047015c गरीयसां गरिष्ठं च श्रेष्ठं च श्रेयसामपि 12047016a यं वाकेष्वनुवाकेषु निषत्सूपनिषत्सु च 12047016c गृणन्ति सत्यकर्माणं सत्यं सत्येषु सामसु 12047017a चतुर्भिश्चतुरात्मानं सत्त्वस्थं सात्वतां पतिम् 12047017c यं दिव्यैर्देवमर्चन्ति गुह्यैः परमनामभिः 12047018a यं देवं देवकी देवी वसुदेवादजीजनत् 12047018c भौमस्य ब्रह्मणो गुप्त्यै दीप्तमग्निमिवारणिः 12047019a यमनन्यो व्यपेताशीरात्मानं वीतकल्मषम् 12047019c इष्ट्वानन्त्याय गोविन्दं पश्यत्यात्मन्यवस्थितम् 12047020a पुराणे पुरुषः प्रोक्तो ब्रह्मा प्रोक्तो युगादिषु 12047020c क्षये संकर्षणः प्रोक्तस्तमुपास्यमुपास्महे 12047021a अतिवाय्विन्द्रकर्माणमतिसूर्याग्नितेजसम् 12047021c अतिबुद्धीन्द्रियात्मानं तं प्रपद्ये प्रजापतिम् 12047022a यं वै विश्वस्य कर्तारं जगतस्तस्थुषां पतिम् 12047022c वदन्ति जगतोऽध्यक्षमक्षरं परमं पदम् 12047023a हिरण्यवर्णं यं गर्भमदितिर्दैत्यनाशनम् 12047023c एकं द्वादशधा जज्ञे तस्मै सूर्यात्मने नमः 12047024a शुक्ले देवान्पितॄन्कृष्णे तर्पयत्यमृतेन यः 12047024c यश्च राजा द्विजातीनां तस्मै सोमात्मने नमः 12047025a महतस्तमसः पारे पुरुषं ज्वलनद्युतिम् 12047025c यं ज्ञात्वा मृत्युमत्येति तस्मै ज्ञेयात्मने नमः 12047026a यं बृहन्तं बृहत्युक्थे यमग्नौ यं महाध्वरे 12047026c यं विप्रसंघा गायन्ति तस्मै वेदात्मने नमः 12047027a ऋग्यजुःसामधामानं दशार्धहविराकृतिम् 12047027c यं सप्ततन्तुं तन्वन्ति तस्मै यज्ञात्मने नमः 12047028a यः सुपर्णो यजुर्नाम छन्दोगात्रस्त्रिवृच्छिराः 12047028c रथंतरबृहत्यक्षस्तस्मै स्तोत्रात्मने नमः 12047029a यः सहस्रसवे सत्रे जज्ञे विश्वसृजामृषिः 12047029c हिरण्यवर्णः शकुनिस्तस्मै हंसात्मने नमः 12047030a पदाङ्गं संधिपर्वाणं स्वरव्यञ्जनलक्षणम् 12047030c यमाहुरक्षरं नित्यं तस्मै वागात्मने नमः 12047031a यश्चिनोति सतां सेतुमृतेनामृतयोनिना 12047031c धर्मार्थव्यवहाराङ्गैस्तस्मै सत्यात्मने नमः 12047032a यं पृथग्धर्मचरणाः पृथग्धर्मफलैषिणः 12047032c पृथग्धर्मैः समर्चन्ति तस्मै धर्मात्मने नमः 12047033a यं तं व्यक्तस्थमव्यक्तं विचिन्वन्ति महर्षयः 12047033c क्षेत्रे क्षेत्रज्ञमासीनं तस्मै क्षेत्रात्मने नमः 12047034a यं दृगात्मानमात्मस्थं वृतं षोडशभिर्गुणैः 12047034c प्राहुः सप्तदशं सांख्यास्तस्मै सांख्यात्मने नमः 12047035a यं विनिद्रा जितश्वासाः सत्त्वस्थाः संयतेन्द्रियाः 12047035c ज्योतिः पश्यन्ति युञ्जानास्तस्मै योगात्मने नमः 12047036a अपुण्यपुण्योपरमे यं पुनर्भवनिर्भयाः 12047036c शान्ताः संन्यासिनो यान्ति तस्मै मोक्षात्मने नमः 12047037a योऽसौ युगसहस्रान्ते प्रदीप्तार्चिर्विभावसुः 12047037c संभक्षयति भूतानि तस्मै घोरात्मने नमः 12047038a संभक्ष्य सर्वभूतानि कृत्वा चैकार्णवं जगत् 12047038c बालः स्वपिति यश्चैकस्तस्मै मायात्मने नमः 12047039a सहस्रशिरसे तस्मै पुरुषायामितात्मने 12047039c चतुःसमुद्रपर्याययोगनिद्रात्मने नमः 12047040a अजस्य नाभावध्येकं यस्मिन्विश्वं प्रतिष्ठितम् 12047040c पुष्करं पुष्कराक्षस्य तस्मै पद्मात्मने नमः 12047041a यस्य केशेषु जीमूता नद्यः सर्वाङ्गसंधिषु 12047041c कुक्षौ समुद्राश्चत्वारस्तस्मै तोयात्मने नमः 12047042a युगेष्वावर्तते योंऽशैर्दिनर्त्वयनहायनैः 12047042c सर्गप्रलययोः कर्ता तस्मै कालात्मने नमः 12047043a ब्रह्म वक्त्रं भुजौ क्षत्रं कृत्स्नमूरूदरं विशः 12047043c पादौ यस्याश्रिताः शूद्रास्तस्मै वर्णात्मने नमः 12047044a यस्याग्निरास्यं द्यौर्मूर्धा खं नाभिश्चरणौ क्षितिः 12047044c सूर्यश्चक्षुर्दिशः श्रोत्रे तस्मै लोकात्मने नमः 12047045a विषये वर्तमानानां यं तं वैशेषिकैर्गुणैः 12047045c प्राहुर्विषयगोप्तारं तस्मै गोप्त्रात्मने नमः 12047046a अन्नपानेन्धनमयो रसप्राणविवर्धनः 12047046c यो धारयति भूतानि तस्मै प्राणात्मने नमः 12047047a परः कालात्परो यज्ञात्परः सदसतोश्च यः 12047047c अनादिरादिर्विश्वस्य तस्मै विश्वात्मने नमः 12047048a यो मोहयति भूतानि स्नेहरागानुबन्धनैः 12047048c सर्गस्य रक्षणार्थाय तस्मै मोहात्मने नमः 12047049a आत्मज्ञानमिदं ज्ञानं ज्ञात्वा पञ्चस्ववस्थितम् 12047049c यं ज्ञानिनोऽधिगच्छन्ति तस्मै ज्ञानात्मने नमः 12047050a अप्रमेयशरीराय सर्वतोऽनन्तचक्षुषे 12047050c अपारपरिमेयाय तस्मै चिन्त्यात्मने नमः 12047051a जटिने दण्डिने नित्यं लम्बोदरशरीरिणे 12047051c कमण्डलुनिषङ्गाय तस्मै ब्रह्मात्मने नमः 12047052a शूलिने त्रिदशेशाय त्र्यम्बकाय महात्मने 12047052c भस्मदिग्धोर्ध्वलिङ्गाय तस्मै रुद्रात्मने नमः 12047053a पञ्चभूतात्मभूताय भूतादिनिधनात्मने 12047053c अक्रोधद्रोहमोहाय तस्मै शान्तात्मने नमः 12047054a यस्मिन्सर्वं यतः सर्वं यः सर्वं सर्वतश्च यः 12047054c यश्च सर्वमयो नित्यं तस्मै सर्वात्मने नमः 12047055a विश्वकर्मन्नमस्तेऽस्तु विश्वात्मन्विश्वसंभव 12047055c अपवर्गोऽसि भूतानां पञ्चानां परतः स्थितः 12047056a नमस्ते त्रिषु लोकेषु नमस्ते परतस्त्रिषु 12047056c नमस्ते दिक्षु सर्वासु त्वं हि सर्वपरायणम् 12047057a नमस्ते भगवन्विष्णो लोकानां प्रभवाप्यय 12047057c त्वं हि कर्ता हृषीकेश संहर्ता चापराजितः 12047058a तेन पश्यामि ते दिव्यान्भावान्हि त्रिषु वर्त्मसु 12047058c तच्च पश्यामि तत्त्वेन यत्ते रूपं सनातनम् 12047059a दिवं ते शिरसा व्याप्तं पद्भ्यां देवी वसुंधरा 12047059c विक्रमेण त्रयो लोकाः पुरुषोऽसि सनातनः 12047060a अतसीपुष्पसंकाशं पीतवाससमच्युतम् 12047060c ये नमस्यन्ति गोविन्दं न तेषां विद्यते भयम् 12047061a यथा विष्णुमयं सत्यं यथा विष्णुमयं हविः 12047061c यथा विष्णुमयं सर्वं पाप्मा मे नश्यतां तथा 12047062a त्वां प्रपन्नाय भक्ताय गतिमिष्टां जिगीषवे 12047062c यच्छ्रेयः पुण्डरीकाक्ष तद्ध्यायस्व सुरोत्तम 12047063a इति विद्यातपोयोनिरयोनिर्विष्णुरीडितः 12047063c वाग्यज्ञेनार्चितो देवः प्रीयतां मे जनार्दनः 12047064a एतावदुक्त्वा वचनं भीष्मस्तद्गतमानसः 12047064c नम इत्येव कृष्णाय प्रणाममकरोत्तदा 12047065a अभिगम्य तु योगेन भक्तिं भीष्मस्य माधवः 12047065c त्रैकाल्यदर्शनं ज्ञानं दिव्यं दातुं ययौ हरिः 12047066a तस्मिन्नुपरते शब्दे ततस्ते ब्रह्मवादिनः 12047066c भीष्मं वाग्भिर्बाष्पकण्ठास्तमानर्चुर्महामतिम् 12047067a ते स्तुवन्तश्च विप्राग्र्याः केशवं पुरुषोत्तमम् 12047067c भीष्मं च शनकैः सर्वे प्रशशंसुः पुनः पुनः 12047068a विदित्वा भक्तियोगं तु भीष्मस्य पुरुषोत्तमः 12047068c सहसोत्थाय संहृष्टो यानमेवान्वपद्यत 12047069a केशवः सात्यकिश्चैव रथेनैकेन जग्मतुः 12047069c अपरेण महात्मानौ युधिष्ठिरधनंजयौ 12047070a भीमसेनो यमौ चोभौ रथमेकं समास्थितौ 12047070c कृपो युयुत्सुः सूतश्च संजयश्चापरं रथम् 12047071a ते रथैर्नगराकारैः प्रयाताः पुरुषर्षभाः 12047071c नेमिघोषेण महता कम्पयन्तो वसुंधराम् 12047072a ततो गिरः पुरुषवरस्तवान्विता; द्विजेरिताः पथि सुमनाः स शुश्रुवे 12047072c कृताञ्जलिं प्रणतमथापरं जनं; स केशिहा मुदितमनाभ्यनन्दत 12048001 वैशंपायन उवाच 12048001a ततः स च हृषीकेशः स च राजा युधिष्ठिरः 12048001c कृपादयश्च ते सर्वे चत्वारः पाण्डवाश्च ह 12048002a रथैस्ते नगराकारैः पताकाध्वजशोभितैः 12048002c ययुराशु कुरुक्षेत्रं वाजिभिः शीघ्रगामिभिः 12048003a तेऽवतीर्य कुरुक्षेत्रं केशमज्जास्थिसंकुलम् 12048003c देहन्यासः कृतो यत्र क्षत्रियैस्तैर्महात्मभिः 12048004a गजाश्वदेहास्थिचयैः पर्वतैरिव संचितम् 12048004c नरशीर्षकपालैश्च शङ्खैरिव समाचितम् 12048005a चितासहस्रैर्निचितं वर्मशस्त्रसमाकुलम् 12048005c आपानभूमिं कालस्य तदा भुक्तोज्झितामिव 12048006a भूतसंघानुचरितं रक्षोगणनिषेवितम् 12048006c पश्यन्तस्ते कुरुक्षेत्रं ययुराशु महारथाः 12048007a गच्छन्नेव महाबाहुः सर्वयादवनन्दनः 12048007c युधिष्ठिराय प्रोवाच जामदग्न्यस्य विक्रमम् 12048008a अमी रामह्रदाः पञ्च दृश्यन्ते पार्थ दूरतः 12048008c येषु संतर्पयामास पूर्वान्क्षत्रियशोणितैः 12048009a त्रिःसप्तकृत्वो वसुधां कृत्वा निःक्षत्रियां प्रभुः 12048009c इहेदानीं ततो रामः कर्मणो विरराम ह 12048010 युधिष्ठिर उवाच 12048010a त्रिःसप्तकृत्वः पृथिवी कृता निःक्षत्रिया तदा 12048010c रामेणेति यदात्थ त्वमत्र मे संशयो महान् 12048011a क्षत्रबीजं यदा दग्धं रामेण यदुपुंगव 12048011c कथं भूयः समुत्पत्तिः क्षत्रस्यामितविक्रम 12048012a महात्मना भगवता रामेण यदुपुंगव 12048012c कथमुत्सादितं क्षत्रं कथं वृद्धिं पुनर्गतम् 12048013a महाभारतयुद्धे हि कोटिशः क्षत्रिया हताः 12048013c तथाभूच्च मही कीर्णा क्षत्रियैर्वदतां वर 12048014a एवं मे छिन्धि वार्ष्णेय संशयं तार्क्ष्यकेतन 12048014c आगमो हि परः कृष्ण त्वत्तो नो वासवानुज 12048015 वैशंपायन उवाच 12048015a ततो व्रजन्नेव गदाग्रजः प्रभुः; शशंस तस्मै निखिलेन तत्त्वतः 12048015c युधिष्ठिरायाप्रतिमौजसे तदा; यथाभवत्क्षत्रियसंकुला मही 12049001 वासुदेव उवाच 12049001a शृणु कौन्तेय रामस्य मया यावत्परिश्रुतम् 12049001c महर्षीणां कथयतां कारणं तस्य जन्म च 12049002a यथा च जामदग्न्येन कोटिशः क्षत्रिया हताः 12049002c उद्भूता राजवंशेषु ये भूयो भारते हताः 12049003a जह्नोरजह्नुस्तनयो बल्लवस्तस्य चात्मजः 12049003c कुशिको नाम धर्मज्ञस्तस्य पुत्रो महीपतिः 12049004a उग्रं तपः समातिष्ठत्सहस्राक्षसमो भुवि 12049004c पुत्रं लभेयमजितं त्रिलोकेश्वरमित्युत 12049005a तमुग्रतपसं दृष्ट्वा सहस्राक्षः पुरंदरः 12049005c समर्थः पुत्रजनने स्वयमेवैत्य भारत 12049006a पुत्रत्वमगमद्राजंस्तस्य लोकेश्वरेश्वरः 12049006c गाधिर्नामाभवत्पुत्रः कौशिकः पाकशासनः 12049007a तस्य कन्याभवद्राजन्नाम्ना सत्यवती प्रभो 12049007c तां गाधिः कविपुत्राय सोर्चीकाय ददौ प्रभुः 12049008a ततः प्रीतस्तु कौन्तेय भार्गवः कुरुनन्दन 12049008c पुत्रार्थे श्रपयामास चरुं गाधेस्तथैव च 12049009a आहूय चाह तां भार्यामृचीको भार्गवस्तदा 12049009c उपयोज्यश्चरुरयं त्वया मात्राप्ययं तव 12049010a तस्या जनिष्यते पुत्रो दीप्तिमान्क्षत्रियर्षभः 12049010c अजय्यः क्षत्रियैर्लोके क्षत्रियर्षभसूदनः 12049011a तवापि पुत्रं कल्याणि धृतिमन्तं तपोन्वितम् 12049011c शमात्मकं द्विजश्रेष्ठं चरुरेष विधास्यति 12049012a इत्येवमुक्त्वा तां भार्यामृचीको भृगुनन्दनः 12049012c तपस्यभिरतो धीमाञ्जगामारण्यमेव ह 12049013a एतस्मिन्नेव काले तु तीर्थयात्रापरो नृपः 12049013c गाधिः सदारः संप्राप्त ऋचीकस्याश्रमं प्रति 12049014a चरुद्वयं गृहीत्वा तु राजन्सत्यवती तदा 12049014c भर्तुर्वाक्यादथाव्यग्रा मात्रे हृष्टा न्यवेदयत् 12049015a माता तु तस्याः कौन्तेय दुहित्रे स्वं चरुं ददौ 12049015c तस्याश्चरुमथाज्ञातमात्मसंस्थं चकार ह 12049016a अथ सत्यवती गर्भं क्षत्रियान्तकरं तदा 12049016c धारयामास दीप्तेन वपुषा घोरदर्शनम् 12049017a तामृचीकस्तदा दृष्ट्वा ध्यानयोगेन वै ततः 12049017c अब्रवीद्राजशार्दूल स्वां भार्यां वरवर्णिनीम् 12049018a मात्रासि व्यंसिता भद्रे चरुव्यत्यासहेतुना 12049018c जनिष्यते हि ते पुत्रः क्रूरकर्मा महाबलः 12049019a जनिष्यते हि ते भ्राता ब्रह्मभूतस्तपोधनः 12049019c विश्वं हि ब्रह्म तपसा मया तत्र समर्पितम् 12049020a सैवमुक्ता महाभागा भर्त्रा सत्यवती तदा 12049020c पपात शिरसा तस्मै वेपन्ती चाब्रवीदिदम् 12049021a नार्होऽसि भगवन्नद्य वक्तुमेवंविधं वचः 12049021c ब्राह्मणापसदं पुत्रं प्राप्स्यसीति महामुने 12049022 ऋचीक उवाच 12049022a नैष संकल्पितः कामो मया भद्रे तथा त्वयि 12049022c उग्रकर्मा भवेत्पुत्रश्चरुर्माता च कारणम् 12049023 सत्यवत्युवाच 12049023a इच्छँल्लोकानपि मुने सृजेथाः किं पुनर्मम 12049023c शमात्मकमृजुं पुत्रं लभेयं जपतां वर 12049024 ऋचीक उवाच 12049024a नोक्तपूर्वं मया भद्रे स्वैरेष्वप्यनृतं वचः 12049024c किमुताग्निं समाधाय मन्त्रवच्चरुसाधने 12049025 सत्यवत्युवाच 12049025a काममेवं भवेत्पौत्रो ममेह तव चैव ह 12049025c शमात्मकमृजुं पुत्रं लभेयं जपतां वर 12049026 ऋचीक उवाच 12049026a पुत्रे नास्ति विशेषो मे पौत्रे वा वरवर्णिनि 12049026c यथा त्वयोक्तं तु वचस्तथा भद्रे भविष्यति 12049027 वासुदेव उवाच 12049027a ततः सत्यवती पुत्रं जनयामास भार्गवम् 12049027c तपस्यभिरतं शान्तं जमदग्निं शमात्मकम् 12049028a विश्वामित्रं च दायादं गाधिः कुशिकनन्दनः 12049028c प्राप ब्रह्मर्षिसमितं विश्वेन ब्रह्मणा युतम् 12049029a आर्चीको जनयामास जमदग्निः सुदारुणम् 12049029c सर्वविद्यान्तगं श्रेष्ठं धनुर्वेदे च पारगम् 12049029e रामं क्षत्रियहन्तारं प्रदीप्तमिव पावकम् 12049030a एतस्मिन्नेव काले तु कृतवीर्यात्मजो बली 12049030c अर्जुनो नाम तेजस्वी क्षत्रियो हैहयान्वयः 12049031a ददाह पृथिवीं सर्वां सप्तद्वीपां सपत्तनाम् 12049031c स्वबाह्वस्त्रबलेनाजौ धर्मेण परमेण च 12049032a तृषितेन स कौरव्य भिक्षितश्चित्रभानुना 12049032c सहस्रबाहुर्विक्रान्तः प्रादाद्भिक्षामथाग्नये 12049033a ग्रामान्पुराणि घोषांश्च पत्तनानि च वीर्यवान् 12049033c जज्वाल तस्य बाणैस्तु चित्रभानुर्दिधक्षया 12049034a स तस्य पुरुषेन्द्रस्य प्रभावेन महातपाः 12049034c ददाह कार्तवीर्यस्य शैलानथ वनानि च 12049035a स शून्यमाश्रमारण्यं वरुणस्यात्मजस्य तत् 12049035c ददाह पवनेनेद्धश्चित्रभानुः सहैहयः 12049036a आपवस्तं ततो रोषाच्छशापार्जुनमच्युत 12049036c दग्धेऽऽश्रमे महाराज कार्तवीर्येण वीर्यवान् 12049037a त्वया न वर्जितं मोहाद्यस्माद्वनमिदं मम 12049037c दग्धं तस्माद्रणे रामो बाहूंस्ते छेत्स्यतेऽर्जुन 12049038a अर्जुनस्तु महाराज बली नित्यं शमात्मकः 12049038c ब्रह्मण्यश्च शरण्यश्च दाता शूरश्च भारत 12049039a तस्य पुत्राः सुबलिनः शापेनासन्पितुर्वधे 12049039c निमित्तमवलिप्ता वै नृशंसाश्चैव नित्यदा 12049040a जमदग्निधेन्वास्ते वत्समानिन्युर्भरतर्षभ 12049040c अज्ञातं कार्तवीर्यस्य हैहयेन्द्रस्य धीमतः 12049041a ततोऽर्जुनस्य बाहूंस्तु छित्त्वा वै पौरुषान्वितः 12049041c तं रुवन्तं ततो वत्सं जामदग्न्यः स्वमाश्रमम् 12049041e प्रत्यानयत राजेन्द्र तेषामन्तःपुरात्प्रभुः 12049042a अर्जुनस्य सुतास्ते तु संभूयाबुद्धयस्तदा 12049042c गत्वाश्रममसंबुद्धं जमदग्नेर्महात्मनः 12049043a अपातयन्त भल्लाग्रैः शिरः कायान्नराधिप 12049043c समित्कुशार्थं रामस्य निर्गतस्य महात्मनः 12049044a ततः पितृवधामर्षाद्रामः परममन्युमान् 12049044c निःक्षत्रियां प्रतिश्रुत्य महीं शस्त्रमगृह्णत 12049045a ततः स भृगुशार्दूलः कार्तवीर्यस्य वीर्यवान् 12049045c विक्रम्य निजघानाशु पुत्रान्पौत्रांश्च सर्वशः 12049046a स हैहयसहस्राणि हत्वा परममन्युमान् 12049046c चकार भार्गवो राजन्महीं शोणितकर्दमाम् 12049047a स तथा सुमहातेजाः कृत्वा निःक्षत्रियां महीम् 12049047c कृपया परयाविष्टो वनमेव जगाम ह 12049048a ततो वर्षसहस्रेषु समतीतेषु केषुचित् 12049048c क्षोभं संप्राप्तवांस्तीव्रं प्रकृत्या कोपनः प्रभुः 12049049a विश्वामित्रस्य पौत्रस्तु रैभ्यपुत्रो महातपाः 12049049c परावसुर्महाराज क्षिप्त्वाह जनसंसदि 12049050a ये ते ययातिपतने यज्ञे सन्तः समागताः 12049050c प्रतर्दनप्रभृतयो राम किं क्षत्रिया न ते 12049051a मिथ्याप्रतिज्ञो राम त्वं कत्थसे जनसंसदि 12049051c भयात्क्षत्रियवीराणां पर्वतं समुपाश्रितः 12049052a स पुनः क्षत्रियशतैः पृथिवीमनुसंतताम् 12049052c परावसोस्तदा श्रुत्वा शस्त्रं जग्राह भार्गवः 12049053a ततो ये क्षत्रिया राजञ्शतशस्तेन जीविताः 12049053c ते विवृद्धा महावीर्याः पृथिवीपतयोऽभवन् 12049054a स पुनस्ताञ्जघानाशु बालानपि नराधिप 12049054c गर्भस्थैस्तु मही व्याप्ता पुनरेवाभवत्तदा 12049055a जातं जातं स गर्भं तु पुनरेव जघान ह 12049055c अरक्षंश्च सुतान्कांश्चित्तदा क्षत्रिययोषितः 12049056a त्रिःसप्तकृत्वः पृथिवीं कृत्वा निःक्षत्रियां प्रभुः 12049056c दक्षिणामश्वमेधान्ते कश्यपायाददत्ततः 12049057a क्षत्रियाणां तु शेषार्थं करेणोद्दिश्य कश्यपः 12049057c स्रुक्प्रग्रहवता राजञ्श्रीमान्वाक्यमथाब्रवीत् 12049058a गच्छ पारं समुद्रस्य दक्षिणस्य महामुने 12049058c न ते मद्विषये राम वस्तव्यमिह कर्हिचित् 12049059a ततः शूर्पारकं देशं सागरस्तस्य निर्ममे 12049059c संत्रासाज्जामदग्न्यस्य सोऽपरान्तं महीतलम् 12049060a कश्यपस्तु महाराज प्रतिगृह्य महीमिमाम् 12049060c कृत्वा ब्राह्मणसंस्थां वै प्रविवेश महावनम् 12049061a ततः शूद्राश्च वैश्याश्च यथास्वैरप्रचारिणः 12049061c अवर्तन्त द्विजाग्र्याणां दारेषु भरतर्षभ 12049062a अराजके जीवलोके दुर्बला बलवत्तरैः 12049062c बाध्यन्ते न च वित्तेषु प्रभुत्वमिह कस्यचित् 12049063a ततः कालेन पृथिवी प्रविवेश रसातलम् 12049063c अरक्ष्यमाणा विधिवत्क्षत्रियैर्धर्मरक्षिभिः 12049064a ऊरुणा धारयामास कश्यपः पृथिवीं ततः 12049064c निमज्जन्तीं तदा राजंस्तेनोर्वीति मही स्मृता 12049065a रक्षिणश्च समुद्दिश्य प्रायाचत्पृथिवी तदा 12049065c प्रसाद्य कश्यपं देवी क्षत्रियान्बाहुशालिनः 12049066a सन्ति ब्रह्मन्मया गुप्ता नृषु क्षत्रियपुंगवाः 12049066c हैहयानां कुले जातास्ते संरक्षन्तु मां मुने 12049067a अस्ति पौरवदायादो विडूरथसुतः प्रभो 12049067c ऋक्षैः संवर्धितो विप्र ऋक्षवत्येव पर्वते 12049068a तथानुकम्पमानेन यज्वनाथामितौजसा 12049068c पराशरेण दायादः सौदासस्याभिरक्षितः 12049069a सर्वकर्माणि कुरुते तस्यर्षेः शूद्रवद्धि सः 12049069c सर्वकर्मेत्यभिख्यातः स मां रक्षतु पार्थिवः 12049070a शिबेः पुत्रो महातेजा गोपतिर्नाम नामतः 12049070c वने संरक्षितो गोभिः सोऽभिरक्षतु मां मुने 12049071a प्रतर्दनस्य पुत्रस्तु वत्सो नाम महायशाः 12049071c वत्सैः संवर्धितो गोष्ठे स मां रक्षतु पार्थिवः 12049072a दधिवाहनपौत्रस्तु पुत्रो दिविरथस्य ह 12049072c अङ्गः स गौतमेनापि गङ्गाकूलेऽभिरक्षितः 12049073a बृहद्रथो महाबाहुर्भुवि भूतिपुरस्कृतः 12049073c गोलाङ्गूलैर्महाभागो गृध्रकूटेऽभिरक्षितः 12049074a मरुत्तस्यान्ववाये तु क्षत्रियास्तुर्वसोस्त्रयः 12049074c मरुत्पतिसमा वीर्ये समुद्रेणाभिरक्षिताः 12049075a एते क्षत्रियदायादास्तत्र तत्र परिश्रुताः 12049075c सम्यङ्मामभिरक्षन्तु ततः स्थास्यामि निश्चला 12049076a एतेषां पितरश्चैव तथैव च पितामहाः 12049076c मदर्थं निहता युद्धे रामेणाक्लिष्टकर्मणा 12049077a तेषामपचितिश्चैव मया कार्या न संशयः 12049077c न ह्यहं कामये नित्यमविक्रान्तेन रक्षणम् 12049078a ततः पृथिव्या निर्दिष्टांस्तान्समानीय कश्यपः 12049078c अभ्यषिञ्चन्महीपालान्क्षत्रियान्वीर्यसंमतान् 12049079a तेषां पुत्राश्च पौत्राश्च येषां वंशाः प्रतिष्ठिताः 12049079c एवमेतत्पुरा वृत्तं यन्मां पृच्छसि पाण्डव 12049080 वैशंपायन उवाच 12049080a एवं ब्रुवन्नेव यदुप्रवीरो; युधिष्ठिरं धर्मभृतां वरिष्ठम् 12049080c रथेन तेनाशु ययौ यथार्को; विशन्प्रभाभिर्भगवांस्त्रिलोकम् 12050001 वैशंपायन उवाच 12050001a ततो रामस्य तत्कर्म श्रुत्वा राजा युधिष्ठिरः 12050001c विस्मयं परमं गत्वा प्रत्युवाच जनार्दनम् 12050002a अहो रामस्य वार्ष्णेय शक्रस्येव महात्मनः 12050002c विक्रमो येन वसुधा क्रोधान्निःक्षत्रिया कृता 12050003a गोभिः समुद्रेण तथा गोलाङ्गूलर्क्षवानरैः 12050003c गुप्ता रामभयोद्विग्नाः क्षत्रियाणां कुलोद्वहाः 12050004a अहो धन्यो हि लोकोऽयं सभाग्याश्च नरा भुवि 12050004c यत्र कर्मेदृशं धर्म्यं द्विजेन कृतमच्युत 12050005a तथा यान्तौ तदा तात तावच्युतयुधिष्ठिरौ 12050005c जग्मतुर्यत्र गाङ्गेयः शरतल्पगतः प्रभुः 12050006a ततस्ते ददृशुर्भीष्मं शरप्रस्तरशायिनम् 12050006c स्वरश्मिजालसंवीतं सायंसूर्यमिवानलम् 12050007a उपास्यमानं मुनिभिर्देवैरिव शतक्रतुम् 12050007c देशे परमधर्मिष्ठे नदीमोघवतीमनु 12050008a दूरादेव तमालोक्य कृष्णो राजा च धर्मराट् 12050008c चत्वारः पाण्डवाश्चैव ते च शारद्वतादयः 12050009a अवस्कन्द्याथ वाहेभ्यः संयम्य प्रचलं मनः 12050009c एकीकृत्येन्द्रियग्राममुपतस्थुर्महामुनीन् 12050010a अभिवाद्य च गोविन्दः सात्यकिस्ते च कौरवाः 12050010c व्यासादींस्तानृषीन्पश्चाद्गाङ्गेयमुपतस्थिरे 12050011a तपोवृद्धिं ततः पृष्ट्वा गाङ्गेयं यदुकौरवाः 12050011c परिवार्य ततः सर्वे निषेदुः पुरुषर्षभाः 12050012a ततो निशम्य गाङ्गेयं शाम्यमानमिवानलम् 12050012c किंचिद्दीनमना भीष्ममिति होवाच केशवः 12050013a कच्चिज्ज्ञानानि ते राजन्प्रसन्नानि यथा पुरा 12050013c कच्चिदव्याकुला चैव बुद्धिस्ते वदतां वर 12050014a शराभिघातदुःखात्ते कच्चिद्गात्रं न दूयते 12050014c मानसादपि दुःखाद्धि शारीरं बलवत्तरम् 12050015a वरदानात्पितुः कामं छन्दमृत्युरसि प्रभो 12050015c शंतनोर्धर्मशीलस्य न त्वेतच्छमकारणम् 12050016a सुसूक्ष्मोऽपीह देहे वै शल्यो जनयते रुजम् 12050016c किं पुनः शरसंघातैश्चितस्य तव भारत 12050017a कामं नैतत्तवाख्येयं प्राणिनां प्रभवाप्ययौ 12050017c भवान्ह्युपदिशेच्छ्रेयो देवानामपि भारत 12050018a यद्धि भूतं भविष्यच्च भवच्च पुरुषर्षभ 12050018c सर्वं तज्ज्ञानवृद्धस्य तव पाणाविवाहितम् 12050019a संसारश्चैव भूतानां धर्मस्य च फलोदयः 12050019c विदितस्ते महाप्राज्ञ त्वं हि ब्रह्ममयो निधिः 12050020a त्वां हि राज्ये स्थितं स्फीते समग्राङ्गमरोगिणम् 12050020c स्त्रीसहस्रैः परिवृतं पश्यामीहोर्ध्वरेतसम् 12050021a ऋते शांतनवाद्भीष्मात्त्रिषु लोकेषु पार्थिव 12050021c सत्यसंधान्महावीर्याच्छूराद्धर्मैकतत्परात् 12050022a मृत्युमावार्य तरसा शरप्रस्तरशायिनः 12050022c निसर्गप्रभवं किंचिन्न च तातानुशुश्रुम 12050023a सत्ये तपसि दाने च यज्ञाधिकरणे तथा 12050023c धनुर्वेदे च वेदे च नित्यं चैवान्ववेक्षणे 12050024a अनृशंसं शुचिं दान्तं सर्वभूतहिते रतम् 12050024c महारथं त्वत्सदृशं न कंचिदनुशुश्रुम 12050025a त्वं हि देवान्सगन्धर्वान्ससुरासुरराक्षसान् 12050025c शक्त एकरथेनैव विजेतुं नात्र संशयः 12050026a त्वं हि भीष्म महाबाहो वसूनां वासवोपमः 12050026c नित्यं विप्रैः समाख्यातो नवमोऽनवमो गुणैः 12050027a अहं हि त्वाभिजानामि यस्त्वं पुरुषसत्तम 12050027c त्रिदशेष्वपि विख्यातः स्वशक्त्या सुमहाबलः 12050028a मनुष्येषु मनुष्येन्द्र न दृष्टो न च मे श्रुतः 12050028c भवतो यो गुणैस्तुल्यः पृथिव्यां पुरुषः क्वचित् 12050029a त्वं हि सर्वैर्गुणै राजन्देवानप्यतिरिच्यसे 12050029c तपसा हि भवाञ्शक्तः स्रष्टुं लोकांश्चराचरान् 12050030a तदस्य तप्यमानस्य ज्ञातीनां संक्षयेण वै 12050030c ज्येष्ठस्य पाण्डुपुत्रस्य शोकं भीष्म व्यपानुद 12050031a ये हि धर्माः समाख्याताश्चातुर्वर्ण्यस्य भारत 12050031c चातुराश्रम्यसंसृष्टास्ते सर्वे विदितास्तव 12050032a चातुर्वेद्ये च ये प्रोक्ताश्चातुर्होत्रे च भारत 12050032c सांख्ये योगे च नियता ये च धर्माः सनातनाः 12050033a चातुर्वर्ण्येन यश्चैको धर्मो न स्म विरुध्यते 12050033c सेव्यमानः स चैवाद्यो गाङ्गेय विदितस्तव 12050034a इतिहासपुराणं च कार्त्स्न्येन विदितं तव 12050034c धर्मशास्त्रं च सकलं नित्यं मनसि ते स्थितम् 12050035a ये च केचन लोकेऽस्मिन्नर्थाः संशयकारकाः 12050035c तेषां छेत्ता नास्ति लोके त्वदन्यः पुरुषर्षभ 12050036a स पाण्डवेयस्य मनःसमुत्थितं; नरेन्द्र शोकं व्यपकर्ष मेधया 12050036c भवद्विधा ह्युत्तमबुद्धिविस्तरा; विमुह्यमानस्य जनस्य शान्तये 12051001 वैशंपायन उवाच 12051001a श्रुत्वा तु वचनं भीष्मो वासुदेवस्य धीमतः 12051001c किंचिदुन्नाम्य वदनं प्राञ्जलिर्वाक्यमब्रवीत् 12051002a नमस्ते भगवन्विष्णो लोकानां निधनोद्भव 12051002c त्वं हि कर्ता हृषीकेश संहर्ता चापराजितः 12051003a विश्वकर्मन्नमस्तेऽस्तु विश्वात्मन्विश्वसंभव 12051003c अपवर्गोऽसि भूतानां पञ्चानां परतः स्थितः 12051004a नमस्ते त्रिषु लोकेषु नमस्ते परतस्त्रिषु 12051004c योगेश्वर नमस्तेऽस्तु त्वं हि सर्वपरायणम् 12051005a मत्संश्रितं यदात्थ त्वं वचः पुरुषसत्तम 12051005c तेन पश्यामि ते दिव्यान्भावान्हि त्रिषु वर्त्मसु 12051006a तच्च पश्यामि तत्त्वेन यत्ते रूपं सनातनम् 12051006c सप्त मार्गा निरुद्धास्ते वायोरमिततेजसः 12051007a दिवं ते शिरसा व्याप्तं पद्भ्यां देवी वसुंधरा 12051007c दिशो भुजौ रविश्चक्षुर्वीर्ये शक्रः प्रतिष्ठितः 12051008a अतसीपुष्पसंकाशं पीतवाससमच्युतम् 12051008c वपुर्ह्यनुमिमीमस्ते मेघस्येव सविद्युतः 12051009a त्वत्प्रपन्नाय भक्ताय गतिमिष्टां जिगीषवे 12051009c यच्छ्रेयः पुण्डरीकाक्ष तद्ध्यायस्व सुरोत्तम 12051010 वासुदेव उवाच 12051010a यतः खलु परा भक्तिर्मयि ते पुरुषर्षभ 12051010c ततो वपुर्मया दिव्यं तव राजन्प्रदर्शितम् 12051011a न ह्यभक्ताय राजेन्द्र भक्तायानृजवे न च 12051011c दर्शयाम्यहमात्मानं न चादान्ताय भारत 12051012a भवांस्तु मम भक्तश्च नित्यं चार्जवमास्थितः 12051012c दमे तपसि सत्ये च दाने च निरतः शुचिः 12051013a अर्हस्त्वं भीष्म मां द्रष्टुं तपसा स्वेन पार्थिव 12051013c तव ह्युपस्थिता लोका येभ्यो नावर्तते पुनः 12051014a पञ्चाशतं षट्च कुरुप्रवीर; शेषं दिनानां तव जीवितस्य 12051014c ततः शुभैः कर्मफलोदयैस्त्वं; समेष्यसे भीष्म विमुच्य देहम् 12051015a एते हि देवा वसवो विमाना;न्यास्थाय सर्वे ज्वलिताग्निकल्पाः 12051015c अन्तर्हितास्त्वां प्रतिपालयन्ति; काष्ठां प्रपद्यन्तमुदक्पतंगम् 12051016a व्यावृत्तमात्रे भगवत्युदीचीं; सूर्ये दिशं कालवशात्प्रपन्ने 12051016c गन्तासि लोकान्पुरुषप्रवीर; नावर्तते यानुपलभ्य विद्वान् 12051017a अमुं च लोकं त्वयि भीष्म याते; ज्ञानानि नङ्क्ष्यन्त्यखिलेन वीर 12051017c अतः स्म सर्वे त्वयि संनिकर्षं; समागता धर्मविवेचनाय 12051018a तज्ज्ञातिशोकोपहतश्रुताय; सत्याभिसंधाय युधिष्ठिराय 12051018c प्रब्रूहि धर्मार्थसमाधियुक्त;मर्थ्यं वचोऽस्यापनुदास्य शोकम् 12052001 वैशंपायन उवाच 12052001a ततः कृष्णस्य तद्वाक्यं धर्मार्थसहितं हितम् 12052001c श्रुत्वा शांतनवो भीष्मः प्रत्युवाच कृताञ्जलिः 12052002a लोकनाथ महाबाहो शिव नारायणाच्युत 12052002c तव वाक्यमभिश्रुत्य हर्षेणास्मि परिप्लुतः 12052003a किं चाहमभिधास्यामि वाक्पते तव संनिधौ 12052003c यदा वाचोगतं सर्वं तव वाचि समाहितम् 12052004a यद्धि किंचित्कृतं लोके कर्तव्यं क्रियते च यत् 12052004c त्वत्तस्तन्निःसृतं देव लोका बुद्धिमया हि ते 12052005a कथयेद्देवलोकं यो देवराजसमीपतः 12052005c धर्मकामार्थशास्त्राणां सोऽर्थान्ब्रूयात्तवाग्रतः 12052006a शराभिघाताद्व्यथितं मनो मे मधुसूदन 12052006c गात्राणि चावसीदन्ति न च बुद्धिः प्रसीदति 12052007a न च मे प्रतिभा काचिदस्ति किंचित्प्रभाषितुम् 12052007c पीड्यमानस्य गोविन्द विषानलसमैः शरैः 12052008a बलं मेधाः प्रजरति प्राणाः संत्वरयन्ति च 12052008c मर्माणि परितप्यन्ते भ्रान्तं चेतस्तथैव च 12052009a दौर्बल्यात्सज्जते वाङ्मे स कथं वक्तुमुत्सहे 12052009c साधु मे त्वं प्रसीदस्व दाशार्हकुलनन्दन 12052010a तत्क्षमस्व महाबाहो न ब्रूयां किंचिदच्युत 12052010c त्वत्संनिधौ च सीदेत वाचस्पतिरपि ब्रुवन् 12052011a न दिशः संप्रजानामि नाकाशं न च मेदिनीम् 12052011c केवलं तव वीर्येण तिष्ठामि मधुसूदन 12052012a स्वयमेव प्रभो तस्माद्धर्मराजस्य यद्धितम् 12052012c तद्ब्रवीह्याशु सर्वेषामागमानां त्वमागमः 12052013a कथं त्वयि स्थिते लोके शाश्वते लोककर्तरि 12052013c प्रब्रूयान्मद्विधः कश्चिद्गुरौ शिष्य इव स्थिते 12052014 वासुदेव उवाच 12052014a उपपन्नमिदं वाक्यं कौरवाणां धुरंधरे 12052014c महावीर्ये महासत्त्वे स्थिते सर्वार्थदर्शिनि 12052015a यच्च मामात्थ गाङ्गेय बाणघातरुजं प्रति 12052015c गृहाणात्र वरं भीष्म मत्प्रसादकृतं विभो 12052016a न ते ग्लानिर्न ते मूर्छा न दाहो न च ते रुजा 12052016c प्रभविष्यन्ति गाङ्गेय क्षुत्पिपासे न चाप्युत 12052017a ज्ञानानि च समग्राणि प्रतिभास्यन्ति तेऽनघ 12052017c न च ते क्वचिदासक्तिर्बुद्धेः प्रादुर्भविष्यति 12052018a सत्त्वस्थं च मनो नित्यं तव भीष्म भविष्यति 12052018c रजस्तमोभ्यां रहितं घनैर्मुक्त इवोडुराट् 12052019a यद्यच्च धर्मसंयुक्तमर्थयुक्तमथापि वा 12052019c चिन्तयिष्यसि तत्राग्र्या बुद्धिस्तव भविष्यति 12052020a इमं च राजशार्दूल भूतग्रामं चतुर्विधम् 12052020c चक्षुर्दिव्यं समाश्रित्य द्रक्ष्यस्यमितविक्रम 12052021a चतुर्विधं प्रजाजालं संयुक्तो ज्ञानचक्षुषा 12052021c भीष्म द्रक्ष्यसि तत्त्वेन जले मीन इवामले 12052022 वैशंपायन उवाच 12052022a ततस्ते व्याससहिताः सर्व एव महर्षयः 12052022c ऋग्यजुःसामसंयुक्तैर्वचोभिः कृष्णमर्चयन् 12052023a ततः सर्वार्तवं दिव्यं पुष्पवर्षं नभस्तलात् 12052023c पपात यत्र वार्ष्णेयः सगाङ्गेयः सपाण्डवः 12052024a वादित्राणि च दिव्यानि जगुश्चाप्सरसां गणाः 12052024c न चाहितमनिष्टं वा किंचित्तत्र व्यदृश्यत 12052025a ववौ शिवः सुखो वायुः सर्वगन्धवहः शुचिः 12052025c शान्तायां दिशि शान्ताश्च प्रावदन्मृगपक्षिणः 12052026a ततो मुहूर्ताद्भगवान्सहस्रांशुर्दिवाकरः 12052026c दहन्वनमिवैकान्ते प्रतीच्यां प्रत्यदृश्यत 12052027a ततो महर्षयः सर्वे समुत्थाय जनार्दनम् 12052027c भीष्ममामन्त्रयां चक्रू राजानं च युधिष्ठिरम् 12052028a ततः प्रणाममकरोत्केशवः पाण्डवस्तथा 12052028c सात्यकिः संजयश्चैव स च शारद्वतः कृपः 12052029a ततस्ते धर्मनिरताः सम्यक्तैरभिपूजिताः 12052029c श्वः समेष्याम इत्युक्त्वा यथेष्टं त्वरिता ययुः 12052030a तथैवामन्त्र्य गाङ्गेयं केशवस्ते च पाण्डवाः 12052030c प्रदक्षिणमुपावृत्य रथानारुरुहुः शुभान् 12052031a ततो रथैः काञ्चनदन्तकूबरै;र्महीधराभैः समदैश्च दन्तिभिः 12052031c हयैः सुपर्णैरिव चाशुगामिभिः; पदातिभिश्चात्तशरासनादिभिः 12052032a ययौ रथानां पुरतो हि सा चमू;स्तथैव पश्चादतिमात्रसारिणी 12052032c पुरश्च पश्चाच्च यथा महानदी; पुरर्क्षवन्तं गिरिमेत्य नर्मदा 12052033a ततः पुरस्ताद्भगवान्निशाकरः; समुत्थितस्तामभिहर्षयंश्चमूम् 12052033c दिवाकरापीतरसास्तथौषधीः; पुनः स्वकेनैव गुणेन योजयन् 12052034a ततः पुरं सुरपुरसंनिभद्युति; प्रविश्य ते यदुवृषपाण्डवास्तदा 12052034c यथोचितान्भवनवरान्समाविश;ञ्श्रमान्विता मृगपतयो गुहा इव 12053001 वैशंपायन उवाच 12053001a ततः प्रविश्य भवनं प्रसुप्तो मधुसूदनः 12053001c याममात्रावशेषायां यामिन्यां प्रत्यबुध्यत 12053002a स ध्यानपथमाश्रित्य सर्वज्ञानानि माधवः 12053002c अवलोक्य ततः पश्चाद्दध्यौ ब्रह्म सनातनम् 12053003a ततः श्रुतिपुराणज्ञाः शिक्षिता रक्तकण्ठिनः 12053003c अस्तुवन्विश्वकर्माणं वासुदेवं प्रजापतिम् 12053004a पठन्ति पाणिस्वनिकास्तथा गायन्ति गायनाः 12053004c शङ्खानकमृदङ्गांश्च प्रवाद्यन्त सहस्रशः 12053005a वीणापणववेणूनां स्वनश्चातिमनोरमः 12053005c प्रहास इव विस्तीर्णः शुश्रुवे तस्य वेश्मनः 12053006a तथा युधिष्ठिरस्यापि राज्ञो मङ्गलसंहिताः 12053006c उच्चेरुर्मधुरा वाचो गीतवादित्रसंहिताः 12053007a तत उत्थाय दाशार्हः स्नातः प्राञ्जलिरच्युतः 12053007c जप्त्वा गुह्यं महाबाहुरग्नीनाश्रित्य तस्थिवान् 12053008a ततः सहस्रं विप्राणां चतुर्वेदविदां तथा 12053008c गवां सहस्रेणैकैकं वाचयामास माधवः 12053009a मङ्गलालम्भनं कृत्वा आत्मानमवलोक्य च 12053009c आदर्शे विमले कृष्णस्ततः सात्यकिमब्रवीत् 12053010a गच्छ शैनेय जानीहि गत्वा राजनिवेशनम् 12053010c अपि सज्जो महातेजा भीष्मं द्रष्टुं युथिष्ठिरः 12053011a ततः कृष्णस्य वचनात्सात्यकिस्त्वरितो ययौ 12053011c उपगम्य च राजानं युधिष्ठिरमुवाच ह 12053012a युक्तो रथवरो राजन्वासुदेवस्य धीमतः 12053012c समीपमापगेयस्य प्रयास्यति जनार्दनः 12053013a भवत्प्रतीक्षः कृष्णोऽसौ धर्मराज महाद्युते 12053013c यदत्रानन्तरं कृत्यं तद्भवान्कर्तुमर्हति 12053014 युधिष्ठिर उवाच 12053014a युज्यतां मे रथवरः फल्गुनाप्रतिमद्युते 12053014c न सैनिकैश्च यातव्यं यास्यामो वयमेव हि 12053015a न च पीडयितव्यो मे भीष्मो धर्मभृतां वरः 12053015c अतः पुरःसराश्चापि निवर्तन्तु धनंजय 12053016a अद्यप्रभृति गाङ्गेयः परं गुह्यं प्रवक्ष्यति 12053016c ततो नेच्छामि कौन्तेय पृथग्जनसमागमम् 12053017 वैशंपायन उवाच 12053017a तद्वाक्यमाकर्ण्य तथा कुन्तीपुत्रो धनंजयः 12053017c युक्तं रथवरं तस्मा आचचक्षे नरर्षभ 12053018a ततो युधिष्ठिरो राजा यमौ भीमार्जुनावपि 12053018c भूतानीव समस्तानि ययुः कृष्णनिवेशनम् 12053019a आगच्छत्स्वथ कृष्णोऽपि पाण्डवेषु महात्मसु 12053019c शैनेयसहितो धीमान्रथमेवान्वपद्यत 12053020a रथस्थाः संविदं कृत्वा सुखां पृष्ट्वा च शर्वरीम् 12053020c मेघघोषै रथवरैः प्रययुस्ते महारथाः 12053021a मेघपुष्पं बलाहं च सैन्यं सुग्रीवमेव च 12053021c दारुकश्चोदयामास वासुदेवस्य वाजिनः 12053022a ते हया वासुदेवस्य दारुकेण प्रचोदिताः 12053022c गां खुराग्रैस्तथा राजँल्लिखन्तः प्रययुस्तदा 12053023a ते ग्रसन्त इवाकाशं वेगवन्तो महाबलाः 12053023c क्षेत्रं धर्मस्य कृत्स्नस्य कुरुक्षेत्रमवातरन् 12053024a ततो ययुर्यत्र भीष्मः शरतल्पगतः प्रभुः 12053024c आस्ते ब्रह्मर्षिभिः सार्धं ब्रह्मा देवगणैर्यथा 12053025a ततोऽवतीर्य गोविन्दो रथात्स च युधिष्ठिरः 12053025c भीमो गाण्डीवधन्वा च यमौ सात्यकिरेव च 12053025e ऋषीनभ्यर्चयामासुः करानुद्यम्य दक्षिणान् 12053026a स तैः परिवृतो राजा नक्षत्रैरिव चन्द्रमाः 12053026c अभ्याजगाम गाङ्गेयं ब्रह्माणमिव वासवः 12053027a शरतल्पे शयानं तमादित्यं पतितं यथा 12053027c ददर्श स महाबाहुर्भयादागतसाध्वसः 12054001 जनमेजय उवाच 12054001a धर्मात्मनि महासत्त्वे सत्यसंधे जितात्मनि 12054001c देवव्रते महाभागे शरतल्पगतेऽच्युते 12054002a शयाने वीरशयने भीष्मे शंतनुनन्दने 12054002c गाङ्गेये पुरुषव्याघ्रे पाण्डवैः पर्युपस्थिते 12054003a काः कथाः समवर्तन्त तस्मिन्वीरसमागमे 12054003c हतेषु सर्वसैन्येषु तन्मे शंस महामुने 12054004 वैशंपायन उवाच 12054004a शरतल्पगते भीष्मे कौरवाणां धुरंधरे 12054004c आजग्मुरृषयः सिद्धा नारदप्रमुखा नृप 12054005a हतशिष्टाश्च राजानो युधिष्ठिरपुरोगमाः 12054005c धृतराष्ट्रश्च कृष्णश्च भीमार्जुनयमास्तथा 12054006a तेऽभिगम्य महात्मानो भरतानां पितामहम् 12054006c अन्वशोचन्त गाङ्गेयमादित्यं पतितं यथा 12054007a मुहूर्तमिव च ध्यात्वा नारदो देवदर्शनः 12054007c उवाच पाण्डवान्सर्वान्हतशिष्टांश्च पार्थिवान् 12054008a प्राप्तकालं च आचक्षे भीष्मोऽयमनुयुज्यताम् 12054008c अस्तमेति हि गाङ्गेयो भानुमानिव भारत 12054009a अयं प्राणानुत्सिसृक्षुस्तं सर्वेऽभ्येत्य पृच्छत 12054009c कृत्स्नान्हि विविधान्धर्मांश्चातुर्वर्ण्यस्य वेत्त्ययम् 12054010a एष वृद्धः पुरा लोकान्संप्राप्नोति तनुत्यजाम् 12054010c तं शीघ्रमनुयुञ्जध्वं संशयान्मनसि स्थितान् 12054011a एवमुक्ता नारदेन भीष्ममीयुर्नराधिपाः 12054011c प्रष्टुं चाशक्नुवन्तस्ते वीक्षां चक्रुः परस्परम् 12054012a अथोवाच हृषीकेशं पाण्डुपुत्रो युधिष्ठिरः 12054012c नान्यस्त्वद्देवकीपुत्र शक्तः प्रष्टुं पितामहम् 12054013a प्रव्याहारय दुर्धर्ष त्वमग्रे मधुसूदन 12054013c त्वं हि नस्तात सर्वेषां सर्वधर्मविदुत्तमः 12054014a एवमुक्तः पाण्डवेन भगवान्केशवस्तदा 12054014c अभिगम्य दुराधर्षं प्रव्याहारयदच्युतः 12054015 वासुदेव उवाच 12054015a कच्चित्सुखेन रजनी व्युष्टा ते राजसत्तम 12054015c विस्पष्टलक्षणा बुद्धिः कच्चिच्चोपस्थिता तव 12054016a कच्चिज्ज्ञानानि सर्वाणि प्रतिभान्ति च तेऽनघ 12054016c न ग्लायते च हृदयं न च ते व्याकुलं मनः 12054017 भीष्म उवाच 12054017a दाहो मोहः श्रमश्चैव क्लमो ग्लानिस्तथा रुजा 12054017c तव प्रसादाद्गोविन्द सद्यो व्यपगतानघ 12054018a यच्च भूतं भविष्यच्च भवच्च परमद्युते 12054018c तत्सर्वमनुपश्यामि पाणौ फलमिवाहितम् 12054019a वेदोक्ताश्चैव ये धर्मा वेदान्तनिहिताश्च ये 12054019c तान्सर्वान्संप्रपश्यामि वरदानात्तवाच्युत 12054020a शिष्टैश्च धर्मो यः प्रोक्तः स च मे हृदि वर्तते 12054020c देशजातिकुलानां च धर्मज्ञोऽस्मि जनार्दन 12054021a चतुर्ष्वाश्रमधर्मेषु योऽर्थः स च हृदि स्थितः 12054021c राजधर्मांश्च सकलानवगच्छामि केशव 12054022a यत्र यत्र च वक्तव्यं तद्वक्ष्यामि जनार्दन 12054022c तव प्रसादाद्धि शुभा मनो मे बुद्धिराविशत् 12054023a युवेव चास्मि संवृत्तस्त्वदनुध्यानबृंहितः 12054023c वक्तुं श्रेयः समर्थोऽस्मि त्वत्प्रसादाज्जनार्दन 12054024a स्वयं किमर्थं तु भवाञ्श्रेयो न प्राह पाण्डवम् 12054024c किं ते विवक्षितं चात्र तदाशु वद माधव 12054025 वासुदेव उवाच 12054025a यशसः श्रेयसश्चैव मूलं मां विद्धि कौरव 12054025c मत्तः सर्वेऽभिनिर्वृत्ता भावाः सदसदात्मकाः 12054026a शीतांशुश्चन्द्र इत्युक्ते को लोके विस्मयिष्यति 12054026c तथैव यशसा पूर्णे मयि को विस्मयिष्यति 12054027a आधेयं तु मया भूयो यशस्तव महाद्युते 12054027c ततो मे विपुला बुद्धिस्त्वयि भीष्म समाहिता 12054028a यावद्धि पृथिवीपाल पृथिवी स्थास्यते ध्रुवा 12054028c तावत्तवाक्षया कीर्तिर्लोकाननु चरिष्यति 12054029a यच्च त्वं वक्ष्यसे भीष्म पाण्डवायानुपृच्छते 12054029c वेदप्रवादा इव ते स्थास्यन्ति वसुधातले 12054030a यश्चैतेन प्रमाणेन योक्ष्यत्यात्मानमात्मना 12054030c स फलं सर्वपुण्यानां प्रेत्य चानुभविष्यति 12054031a एतस्मात्कारणाद्भीष्म मतिर्दिव्या मया हि ते 12054031c दत्ता यशो विप्रथेत कथं भूयस्तवेति ह 12054032a यावद्धि प्रथते लोके पुरुषस्य यशो भुवि 12054032c तावत्तस्याक्षयं स्थानं भवतीति विनिश्चितम् 12054033a राजानो हतशिष्टास्त्वां राजन्नभित आसते 12054033c धर्माननुयुयुक्षन्तस्तेभ्यः प्रब्रूहि भारत 12054034a भवान्हि वयसा वृद्धः श्रुताचारसमन्वितः 12054034c कुशलो राजधर्माणां पूर्वेषामपराश्च ये 12054035a जन्मप्रभृति ते कश्चिद्वृजिनं न ददर्श ह 12054035c ज्ञातारमनुधर्माणां त्वां विदुः सर्वपार्थिवाः 12054036a तेभ्यः पितेव पुत्रेभ्यो राजन्ब्रूहि परं नयम् 12054036c ऋषयश्च हि देवाश्च त्वया नित्यमुपासिताः 12054037a तस्माद्वक्तव्यमेवेह त्वया पश्याम्यशेषतः 12054037c धर्माञ्शुश्रूषमाणेभ्यः पृष्टेन च सता पुनः 12054038a वक्तव्यं विदुषा चेति धर्ममाहुर्मनीषिणः 12054038c अप्रतिब्रुवतः कष्टो दोषो हि भवति प्रभो 12054039a तस्मात्पुत्रैश्च पौत्रैश्च धर्मान्पृष्टः सनातनान् 12054039c विद्वाञ्जिज्ञासमानैस्त्वं प्रब्रूहि भरतर्षभ 12055001 वैशंपायन उवाच 12055001a अथाब्रवीन्महातेजा वाक्यं कौरवनन्दनः 12055001c हन्त धर्मान्प्रवक्ष्यामि दृढे वाङ्मनसी मम 12055001e तव प्रसादाद्गोविन्द भूतात्मा ह्यसि शाश्वतः 12055002a युधिष्ठिरस्तु मां राजा धर्मान्समनुपृच्छतु 12055002c एवं प्रीतो भविष्यामि धर्मान्वक्ष्यामि चानघ 12055003a यस्मिन्राजर्षभे जाते धर्मात्मनि महात्मनि 12055003c अहृष्यन्नृषयः सर्वे स मां पृच्छतु पाण्डवः 12055004a सर्वेषां दीप्तयशसां कुरूणां धर्मचारिणाम् 12055004c यस्य नास्ति समः कश्चित्स मां पृच्छतु पाण्डवः 12055005a धृतिर्दमो ब्रह्मचर्यं क्षमा धर्मश्च नित्यदा 12055005c यस्मिन्नोजश्च तेजश्च स मां पृच्छतु पाण्डवः 12055006a सत्यं दानं तपः शौचं शान्तिर्दाक्ष्यमसंभ्रमः 12055006c यस्मिन्नेतानि सर्वाणि स मां पृच्छतु पाण्डवः 12055007a यो न कामान्न संरम्भान्न भयान्नार्थकारणात् 12055007c कुर्यादधर्मं धर्मात्मा स मां पृच्छतु पाण्डवः 12055008a संबन्धिनोऽतिथीन्भृत्यान्संश्रितोपाश्रितांश्च यः 12055008c संमानयति सत्कृत्य स मां पृच्छतु पाण्डवः 12055009a सत्यनित्यः क्षमानित्यो ज्ञाननित्योऽतिथिप्रियः 12055009c यो ददाति सतां नित्यं स मां पृच्छतु पाण्डवः 12055010a इज्याध्ययननित्यश्च धर्मे च निरतः सदा 12055010c शान्तः श्रुतरहस्यश्च स मां पृच्छतु पाण्डवः 12055011 वासुदेव उवाच 12055011a लज्जया परयोपेतो धर्मात्मा स युधिष्ठिरः 12055011c अभिशापभयाद्भीतो भवन्तं नोपसर्पति 12055012a लोकस्य कदनं कृत्वा लोकनाथो विशां पते 12055012c अभिशापभयाद्भीतो भवन्तं नोपसर्पति 12055013a पूज्यान्मान्यांश्च भक्तांश्च गुरून्संबन्धिबान्धवान् 12055013c अर्घ्यार्हानिषुभिर्हत्वा भवन्तं नोपसर्पति 12055014 भीष्म उवाच 12055014a ब्राह्मणानां यथा धर्मो दानमध्ययनं तपः 12055014c क्षत्रियाणां तथा कृष्ण समरे देहपातनम् 12055015a पितॄन्पितामहान्पुत्रान्गुरून्संबन्धिबान्धवान् 12055015c मिथ्याप्रवृत्तान्यः संख्ये निहन्याद्धर्म एव सः 12055016a समयत्यागिनो लुब्धान्गुरूनपि च केशव 12055016c निहन्ति समरे पापान्क्षत्रियो यः स धर्मवित् 12055017a आहूतेन रणे नित्यं योद्धव्यं क्षत्रबन्धुना 12055017c धर्म्यं स्वर्ग्यं च लोक्यं च युद्धं हि मनुरब्रवीत् 12055018 वैशंपायन उवाच 12055018a एवमुक्तस्तु भीष्मेण धर्मराजो युधिष्ठिरः 12055018c विनीतवदुपागम्य तस्थौ संदर्शनेऽग्रतः 12055019a अथास्य पादौ जग्राह भीष्मश्चाभिननन्द तम् 12055019c मूर्ध्नि चैनमुपाघ्राय निषीदेत्यब्रवीत्तदा 12055020a तमुवाचाथ गाङ्गेय ऋषभः सर्वधन्विनाम् 12055020c पृच्छ मां तात विस्रब्धं मा भैस्त्वं कुरुसत्तम 12056001 वैशंपायन उवाच 12056001a प्रणिपत्य हृषीकेशमभिवाद्य पितामहम् 12056001c अनुमान्य गुरून्सर्वान्पर्यपृच्छद्युधिष्ठिरः 12056002a राज्यं वै परमो धर्म इति धर्मविदो विदुः 12056002c महान्तमेतं भारं च मन्ये तद्ब्रूहि पार्थिव 12056003a राजधर्मान्विशेषेण कथयस्व पितामह 12056003c सर्वस्य जीवलोकस्य राजधर्माः परायणम् 12056004a त्रिवर्गोऽत्र समासक्तो राजधर्मेषु कौरव 12056004c मोक्षधर्मश्च विस्पष्टः सकलोऽत्र समाहितः 12056005a यथा हि रश्मयोऽश्वस्य द्विरदस्याङ्कुशो यथा 12056005c नरेन्द्रधर्मो लोकस्य तथा प्रग्रहणं स्मृतम् 12056006a अत्र वै संप्रमूढे तु धर्मे राजर्षिसेविते 12056006c लोकस्य संस्था न भवेत्सर्वं च व्याकुलं भवेत् 12056007a उदयन्हि यथा सूर्यो नाशयत्यासुरं तमः 12056007c राजधर्मास्तथालोक्यामाक्षिपन्त्यशुभां गतिम् 12056008a तदग्रे राजधर्माणामर्थतत्त्वं पितामह 12056008c प्रब्रूहि भरतश्रेष्ठ त्वं हि बुद्धिमतां वरः 12056009a आगमश्च परस्त्वत्तः सर्वेषां नः परंतप 12056009c भवन्तं हि परं बुद्धौ वासुदेवोऽभिमन्यते 12056010 भीष्म उवाच 12056010a नमो धर्माय महते नमः कृष्णाय वेधसे 12056010c ब्राह्मणेभ्यो नमस्कृत्य धर्मान्वक्ष्यामि शाश्वतान् 12056011a शृणु कार्त्स्न्येन मत्तस्त्वं राजधर्मान्युधिष्ठिर 12056011c निरुच्यमानान्नियतो यच्चान्यदभिवाञ्छसि 12056012a आदावेव कुरुश्रेष्ठ राज्ञा रञ्जनकाम्यया 12056012c देवतानां द्विजानां च वर्तितव्यं यथाविधि 12056013a दैवतान्यर्चयित्वा हि ब्राह्मणांश्च कुरूद्वह 12056013c आनृण्यं याति धर्मस्य लोकेन च स मान्यते 12056014a उत्थाने च सदा पुत्र प्रयतेथा युधिष्ठिर 12056014c न ह्युत्थानमृते दैवं राज्ञामर्थप्रसिद्धये 12056015a साधारणं द्वयं ह्येतद्दैवमुत्थानमेव च 12056015c पौरुषं हि परं मन्ये दैवं निश्चित्यमुच्यते 12056016a विपन्ने च समारम्भे संतापं मा स्म वै कृथाः 12056016c घटते विनयस्तात राज्ञामेष नयः परः 12056017a न हि सत्यादृते किंचिद्राज्ञां वै सिद्धिकारणम् 12056017c सत्ये हि राजा निरतः प्रेत्य चेह च नन्दति 12056018a ऋषीणामपि राजेन्द्र सत्यमेव परं धनम् 12056018c तथा राज्ञः परं सत्यान्नान्यद्विश्वासकारणम् 12056019a गुणवाञ्शीलवान्दान्तो मृदुर्धर्म्यो जितेन्द्रियः 12056019c सुदर्शः स्थूललक्ष्यश्च न भ्रश्येत सदा श्रियः 12056020a आर्जवं सर्वकार्येषु श्रयेथाः कुरुनन्दन 12056020c पुनर्नयविचारेण त्रयीसंवरणेन च 12056021a मृदुर्हि राजा सततं लङ्घ्यो भवति सर्वशः 12056021c तीक्ष्णाच्चोद्विजते लोकस्तस्मादुभयमाचर 12056022a अदण्ड्याश्चैव ते नित्यं विप्राः स्युर्ददतां वर 12056022c भूतमेतत्परं लोके ब्राह्मणा नाम भारत 12056023a मनुना चापि राजेन्द्र गीतौ श्लोकौ महात्मना 12056023c धर्मेषु स्वेषु कौरव्य हृदि तौ कर्तुमर्हसि 12056024a अद्भ्योऽग्निर्ब्रह्मतः क्षत्रमश्मनो लोहमुत्थितम् 12056024c तेषां सर्वत्रगं तेजः स्वासु योनिषु शाम्यति 12056025a अयो हन्ति यदाश्मानमग्निश्चापोऽभिपद्यते 12056025c ब्रह्म च क्षत्रियो द्वेष्टि तदा सीदन्ति ते त्रयः 12056026a एतज्ज्ञात्वा महाराज नमस्या एव ते द्विजाः 12056026c भौमं ब्रह्म द्विजश्रेष्ठा धारयन्ति शमान्विताः 12056027a एवं चैव नरव्याघ्र लोकतन्त्रविघातकाः 12056027c निग्राह्या एव सततं बाहुभ्यां ये स्युरीदृशाः 12056028a श्लोकौ चोशनसा गीतौ पुरा तात महर्षिणा 12056028c तौ निबोध महाप्राज्ञ त्वमेकाग्रमना नृप 12056029a उद्यम्य शस्त्रमायान्तमपि वेदान्तगं रणे 12056029c निगृह्णीयात्स्वधर्मेण धर्मापेक्षी नरेश्वरः 12056030a विनश्यमानं धर्मं हि यो रक्षति स धर्मवित् 12056030c न तेन भ्रूणहा स स्यान्मन्युस्तं मनुमृच्छति 12056031a एवं चैव नरश्रेष्ठ रक्ष्या एव द्विजातयः 12056031c स्वपराद्धानपि हि तान्विषयान्ते समुत्सृजेत् 12056032a अभिशस्तमपि ह्येषां कृपायीत विशां पते 12056032c ब्रह्मघ्ने गुरुतल्पे च भ्रूणहत्ये तथैव च 12056033a राजद्विष्टे च विप्रस्य विषयान्ते विसर्जनम् 12056033c विधीयते न शारीरं भयमेषां कदाचन 12056034a दयिताश्च नरास्ते स्युर्नित्यं पुरुषसत्तम 12056034c न कोशः परमो ह्यन्यो राज्ञां पुरुषसंचयात् 12056035a दुर्गेषु च महाराज षट्सु ये शास्त्रनिश्चिताः 12056035c सर्वेषु तेषु मन्यन्ते नरदुर्गं सुदुस्तरम् 12056036a तस्मान्नित्यं दया कार्या चातुर्वर्ण्ये विपश्चिता 12056036c धर्मात्मा सत्यवाक्चैव राजा रञ्जयति प्रजाः 12056037a न च क्षान्तेन ते भाव्यं नित्यं पुरुषसत्तम 12056037c अधर्म्यो हि मृदू राजा क्षमावानिव कुञ्जरः 12056038a बार्हस्पत्ये च शास्त्रे वै श्लोका विनियताः पुरा 12056038c अस्मिन्नर्थे महाराज तन्मे निगदतः शृणु 12056039a क्षममाणं नृपं नित्यं नीचः परिभवेज्जनः 12056039c हस्तियन्ता गजस्येव शिर एवारुरुक्षति 12056040a तस्मान्नैव मृदुर्नित्यं तीक्ष्णो वापि भवेन्नृपः 12056040c वसन्तेऽर्क इव श्रीमान्न शीतो न च घर्मदः 12056041a प्रत्यक्षेणानुमानेन तथौपम्योपदेशतः 12056041c परीक्ष्यास्ते महाराज स्वे परे चैव सर्वदा 12056042a व्यसनानि च सर्वाणि त्यजेथा भूरिदक्षिण 12056042c न चैव न प्रयुञ्जीत सङ्गं तु परिवर्जयेत् 12056043a नित्यं हि व्यसनी लोके परिभूतो भवत्युत 12056043c उद्वेजयति लोकं चाप्यतिद्वेषी महीपतिः 12056044a भवितव्यं सदा राज्ञा गर्भिणीसहधर्मिणा 12056044c कारणं च महाराज शृणु येनेदमिष्यते 12056045a यथा हि गर्भिणी हित्वा स्वं प्रियं मनसोऽनुगम् 12056045c गर्भस्य हितमाधत्ते तथा राज्ञाप्यसंशयम् 12056046a वर्तितव्यं कुरुश्रेष्ठ नित्यं धर्मानुवर्तिना 12056046c स्वं प्रियं समभित्यज्य यद्यल्लोकहितं भवेत् 12056047a न संत्याज्यं च ते धैर्यं कदाचिदपि पाण्डव 12056047c धीरस्य स्पष्टदण्डस्य न ह्याज्ञा प्रतिहन्यते 12056048a परिहासश्च भृत्यैस्ते न नित्यं वदतां वर 12056048c कर्तव्यो राजशार्दूल दोषमत्र हि मे शृणु 12056049a अवमन्यन्ति भर्तारं संहर्षादुपजीविनः 12056049c स्वे स्थाने न च तिष्ठन्ति लङ्घयन्ति हि तद्वचः 12056050a प्रेष्यमाणा विकल्पन्ते गुह्यं चाप्यनुयुञ्जते 12056050c अयाच्यं चैव याचन्तेऽभोज्यान्याहारयन्ति च 12056051a क्रुध्यन्ति परिदीप्यन्ति भूमिमध्यासतेऽस्य च 12056051c उत्कोचैर्वञ्चनाभिश्च कार्याण्यनुविहन्ति च 12056052a जर्जरं चास्य विषयं कुर्वन्ति प्रतिरूपकैः 12056052c स्त्रीरक्षिभिश्च सज्जन्ते तुल्यवेषा भवन्ति च 12056053a वातं च ष्ठीवनं चैव कुर्वते चास्य संनिधौ 12056053c निर्लज्जा नरशार्दूल व्याहरन्ति च तद्वचः 12056054a हयं वा दन्तिनं वापि रथं नृपतिसंमतम् 12056054c अधिरोहन्त्यनादृत्य हर्षुले पार्थिवे मृदौ 12056055a इदं ते दुष्करं राजन्निदं ते दुर्विचेष्टितम् 12056055c इत्येवं सुहृदो नाम ब्रुवन्ति परिषद्गताः 12056056a क्रुद्धे चास्मिन्हसन्त्येव न च हृष्यन्ति पूजिताः 12056056c संघर्षशीलाश्च सदा भवन्त्यन्योन्यकारणात् 12056057a विस्रंसयन्ति मन्त्रं च विवृण्वन्ति च दुष्कृतम् 12056057c लीलया चैव कुर्वन्ति सावज्ञास्तस्य शासनम् 12056057e अलंकरणभोज्यं च तथा स्नानानुलेपनम् 12056058a हेलमाना नरव्याघ्र स्वस्थास्तस्योपशृण्वते 12056058c निन्दन्ति स्वानधीकारान्संत्यजन्ति च भारत 12056059a न वृत्त्या परितुष्यन्ति राजदेयं हरन्ति च 12056059c क्रीडितुं तेन चेच्छन्ति ससूत्रेणेव पक्षिणा 12056059e अस्मत्प्रणेयो राजेति लोके चैव वदन्त्युत 12056060a एते चैवापरे चैव दोषाः प्रादुर्भवन्त्युत 12056060c नृपतौ मार्दवोपेते हर्षुले च युधिष्ठिर 12057001 भीष्म उवाच 12057001a नित्योद्युक्तेन वै राज्ञा भवितव्यं युधिष्ठिर 12057001c प्रशाम्यते च राजा हि नारीवोद्यमवर्जितः 12057002a भगवानुशना चाह श्लोकमत्र विशां पते 12057002c तमिहैकमना राजन्गदतस्त्वं निबोध मे 12057003a द्वावेतौ ग्रसते भूमिः सर्पो बिलशयानिव 12057003c राजानं चाविरोद्धारं ब्राह्मणं चाप्रवासिनम् 12057004a तदेतन्नरशार्दूल हृदि त्वं कर्तुमर्हसि 12057004c संधेयानपि संधत्स्व विरोध्यांश्च विरोधय 12057005a सप्ताङ्गे यश्च ते राज्ये वैपरीत्यं समाचरेत् 12057005c गुरुर्वा यदि वा मित्रं प्रतिहन्तव्य एव सः 12057006a मरुत्तेन हि राज्ञायं गीतः श्लोकः पुरातनः 12057006c राज्याधिकारे राजेन्द्र बृहस्पतिमतः पुरा 12057007a गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्याकार्यमजानतः 12057007c उत्पथप्रतिपन्नस्य परित्यागो विधीयते 12057008a बाहोः पुत्रेण राज्ञा च सगरेणेह धीमता 12057008c असमञ्जाः सुतो ज्येष्ठस्त्यक्तः पौरहितैषिणा 12057009a असमञ्जाः सरय्वां प्राक्पौराणां बालकान्नृप 12057009c न्यमज्जयदतः पित्रा निर्भर्त्स्य स विवासितः 12057010a ऋषिणोद्दालकेनापि श्वेतकेतुर्महातपाः 12057010c मिथ्या विप्रानुपचरन्संत्यक्तो दयितः सुतः 12057011a लोकरञ्जनमेवात्र राज्ञां धर्मः सनातनः 12057011c सत्यस्य रक्षणं चैव व्यवहारस्य चार्जवम् 12057012a न हिंस्यात्परवित्तानि देयं काले च दापयेत् 12057012c विक्रान्तः सत्यवाक्क्षान्तो नृपो न चलते पथः 12057013a गुप्तमन्त्रो जितक्रोधो शास्त्रार्थगतनिश्चयः 12057013c धर्मे चार्थे च कामे च मोक्षे च सततं रतः 12057014a त्रय्या संवृतरन्ध्रश्च राजा भवितुमर्हति 12057014c वृजिनस्य नरेन्द्राणां नान्यत्संवरणात्परम् 12057015a चातुर्वर्ण्यस्य धर्माश्च रक्षितव्या महीक्षिता 12057015c धर्मसंकररक्षा हि राज्ञां धर्मः सनातनः 12057016a न विश्वसेच्च नृपतिर्न चात्यर्थं न विश्वसेत् 12057016c षाड्गुण्यगुणदोषांश्च नित्यं बुद्ध्यावलोकयेत् 12057017a द्विट्छिद्रदर्शी नृपतिर्नित्यमेव प्रशस्यते 12057017c त्रिवर्गविदितार्थश्च युक्तचारोपधिश्च यः 12057018a कोशस्योपार्जनरतिर्यमवैश्रवणोपमः 12057018c वेत्ता च दशवर्गस्य स्थानवृद्धिक्षयात्मनः 12057019a अभृतानां भवेद्भर्ता भृतानां चान्ववेक्षकः 12057019c नृपतिः सुमुखश्च स्यात्स्मितपूर्वाभिभाषिता 12057020a उपासिता च वृद्धानां जिततन्द्रीरलोलुपः 12057020c सतां वृत्ते स्थितमतिः सन्तो ह्याचारदर्शिनः 12057021a न चाददीत वित्तानि सतां हस्तात्कदाचन 12057021c असद्भ्यस्तु समादद्यात्सद्भ्यः संप्रतिपादयेत् 12057022a स्वयं प्रहर्तादाता च वश्यात्मा वश्यसाधनः 12057022c काले दाता च भोक्ता च शुद्धाचारस्तथैव च 12057023a शूरान्भक्तानसंहार्यान्कुले जातानरोगिणः 12057023c शिष्टाञ्शिष्टाभिसंबन्धान्मानिनो नावमानिनः 12057024a विद्याविदो लोकविदः परलोकान्ववेक्षकान् 12057024c धर्मेषु निरतान्साधूनचलानचलानिव 12057025a सहायान्सततं कुर्याद्राजा भूतिपुरस्कृतः 12057025c तैस्तुल्यश्च भवेद्भोगैश्छत्रमात्राज्ञयाधिकः 12057026a प्रत्यक्षा च परोक्षा च वृत्तिश्चास्य भवेत्सदा 12057026c एवं कृत्वा नरेन्द्रो हि न खेदमिह विन्दति 12057027a सर्वातिशङ्की नृपतिर्यश्च सर्वहरो भवेत् 12057027c स क्षिप्रमनृजुर्लुब्धः स्वजनेनैव बाध्यते 12057028a शुचिस्तु पृथिवीपालो लोकचित्तग्रहे रतः 12057028c न पतत्यरिभिर्ग्रस्तः पतितश्चावतिष्ठते 12057029a अक्रोधनोऽथाव्यसनी मृदुदण्डो जितेन्द्रियः 12057029c राजा भवति भूतानां विश्वास्यो हिमवानिव 12057030a प्राज्ञो न्यायगुणोपेतः पररन्ध्रेषु तत्परः 12057030c सुदर्शः सर्ववर्णानां नयापनयवित्तथा 12057031a क्षिप्रकारी जितक्रोधः सुप्रसादो महामनाः 12057031c अरोगप्रकृतिर्युक्तः क्रियावानविकत्थनः 12057032a आरब्धान्येव कार्याणि न पर्यवसितानि च 12057032c यस्य राज्ञः प्रदृश्यन्ते स राजा राजसत्तमः 12057033a पुत्रा इव पितुर्गेहे विषये यस्य मानवाः 12057033c निर्भया विचरिष्यन्ति स राजा राजसत्तमः 12057034a अगूढविभवा यस्य पौरा राष्ट्रनिवासिनः 12057034c नयापनयवेत्तारः स राजा राजसत्तमः 12057035a स्वकर्मनिरता यस्य जना विषयवासिनः 12057035c असंघातरता दान्ताः पाल्यमाना यथाविधि 12057036a वश्या नेया विनीताश्च न च संघर्षशीलिनः 12057036c विषये दानरुचयो नरा यस्य स पार्थिवः 12057037a न यस्य कूटकपटं न माया न च मत्सरः 12057037c विषये भूमिपालस्य तस्य धर्मः सनातनः 12057038a यः सत्करोति ज्ञानानि नेयः पौरहिते रतः 12057038c सतां धर्मानुगस्त्यागी स राजा राज्यमर्हति 12057039a यस्य चारश्च मन्त्रश्च नित्यं चैव कृताकृते 12057039c न ज्ञायते हि रिपुभिः स राजा राज्यमर्हति 12057040a श्लोकश्चायं पुरा गीतो भार्गवेण महात्मना 12057040c आख्याते रामचरिते नृपतिं प्रति भारत 12057041a राजानं प्रथमं विन्देत्ततो भार्यां ततो धनम् 12057041c राजन्यसति लोकस्य कुतो भार्या कुतो धनम् 12057042a तद्राजन्राजसिंहानां नान्यो धर्मः सनातनः 12057042c ऋते रक्षां सुविस्पष्टां रक्षा लोकस्य धारणम् 12057043a प्राचेतसेन मनुना श्लोकौ चेमावुदाहृतौ 12057043c राजधर्मेषु राजेन्द्र ताविहैकमनाः शृणु 12057044a षडेतान्पुरुषो जह्याद्भिन्नां नावमिवार्णवे 12057044c अप्रवक्तारमाचार्यमनधीयानमृत्विजम् 12057045a अरक्षितारं राजानं भार्यां चाप्रियवादिनीम् 12057045c ग्रामकामं च गोपालं वनकामं च नापितम् 12058001 भीष्म उवाच 12058001a एतत्ते राजधर्माणां नवनीतं युधिष्ठिर 12058001c बृहस्पतिर्हि भगवान्नान्यं धर्मं प्रशंसति 12058002a विशालाक्षश्च भगवान्काव्यश्चैव महातपाः 12058002c सहस्राक्षो महेन्द्रश्च तथा प्राचेतसो मनुः 12058003a भरद्वाजश्च भगवांस्तथा गौरशिरा मुनिः 12058003c राजशास्त्रप्रणेतारो ब्रह्मण्या ब्रह्मवादिनः 12058004a रक्षामेव प्रशंसन्ति धर्मं धर्मभृतां वर 12058004c राज्ञां राजीवताम्राक्ष साधनं चात्र वै शृणु 12058005a चारश्च प्रणिधिश्चैव काले दानममत्सरः 12058005c युक्त्यादानं न चादानमयोगेन युधिष्ठिर 12058006a सतां संग्रहणं शौर्यं दाक्ष्यं सत्यं प्रजाहितम् 12058006c अनार्जवैरार्जवैश्च शत्रुपक्षस्य भेदनम् 12058007a साधूनामपरित्यागः कुलीनानां च धारणम् 12058007c निचयश्च निचेयानां सेवा बुद्धिमतामपि 12058008a बलानां हर्षणं नित्यं प्रजानामन्ववेक्षणम् 12058008c कार्येष्वखेदः कोशस्य तथैव च विवर्धनम् 12058009a पुरगुप्तिरविश्वासः पौरसंघातभेदनम् 12058009c केतनानां च जीर्णानामवेक्षा चैव सीदताम् 12058010a द्विविधस्य च दण्डस्य प्रयोगः कालचोदितः 12058010c अरिमध्यस्थमित्राणां यथावच्चान्ववेक्षणम् 12058011a उपजापश्च भृत्यानामात्मनः परदर्शनात् 12058011c अविश्वासः स्वयं चैव परस्याश्वासनं तथा 12058012a नीतिधर्मानुसरणं नित्यमुत्थानमेव च 12058012c रिपूणामनवज्ञानं नित्यं चानार्यवर्जनम् 12058013a उत्थानं हि नरेन्द्राणां बृहस्पतिरभाषत 12058013c राजधर्मस्य यन्मूलं श्लोकांश्चात्र निबोध मे 12058014a उत्थानेनामृतं लब्धमुत्थानेनासुरा हताः 12058014c उत्थानेन महेन्द्रेण श्रैष्ठ्यं प्राप्तं दिवीह च 12058015a उत्थानधीरः पुरुषो वाग्धीरानधितिष्ठति 12058015c उत्थानधीरं वाग्धीरा रमयन्त उपासते 12058016a उत्थानहीनो राजा हि बुद्धिमानपि नित्यशः 12058016c धर्षणीयो रिपूणां स्याद्भुजंग इव निर्विषः 12058017a न च शत्रुरवज्ञेयो दुर्बलोऽपि बलीयसा 12058017c अल्पोऽपि हि दहत्यग्निर्विषमल्पं हिनस्ति च 12058018a एकाश्वेनापि संभूतः शत्रुर्दुर्गसमाश्रितः 12058018c तं तं तापयते देशमपि राज्ञः समृद्धिनः 12058019a राज्ञो रहस्यं यद्वाक्यं जयार्थं लोकसंग्रहः 12058019c हृदि यच्चास्य जिह्मं स्यात्कारणार्थं च यद्भवेत् 12058020a यच्चास्य कार्यं वृजिनमार्जवेनैव धार्यते 12058020c दम्भनार्थाय लोकस्य धर्मिष्ठामाचरेत्क्रियाम् 12058021a राज्यं हि सुमहत्तन्त्रं दुर्धार्यमकृतात्मभिः 12058021c न शक्यं मृदुना वोढुमाघातस्थानमुत्तमम् 12058022a राज्यं सर्वामिषं नित्यमार्जवेनेह धार्यते 12058022c तस्मान्मिश्रेण सततं वर्तितव्यं युधिष्ठिर 12058023a यद्यप्यस्य विपत्तिः स्याद्रक्षमाणस्य वै प्रजाः 12058023c सोऽप्यस्य विपुलो धर्म एवंवृत्ता हि भूमिपाः 12058024a एष ते राजधर्माणां लेशः समनुवर्णितः 12058024c भूयस्ते यत्र संदेहस्तद्ब्रूहि वदतां वर 12058025 वैशंपायन उवाच 12058025a ततो व्यासश्च भगवान्देवस्थानोऽश्मना सह 12058025c वासुदेवः कृपश्चैव सात्यकिः संजयस्तथा 12058026a साधु साध्विति संहृष्टाः पुष्यमाणैरिवाननैः 12058026c अस्तुवंस्ते नरव्याघ्रं भीष्मं धर्मभृतां वरम् 12058027a ततो दीनमना भीष्ममुवाच कुरुसत्तमः 12058027c नेत्राभ्यामश्रुपूर्णाभ्यां पादौ तस्य शनैः स्पृशन् 12058028a श्व इदानीं स्वसंदेहं प्रक्ष्यामि त्वा पितामह 12058028c उपैति सविताप्यस्तं रसमापीय पार्थिवम् 12058029a ततो द्विजातीनभिवाद्य केशवः; कृपश्च ते चैव युधिष्ठिरादयः 12058029c प्रदक्षिणीकृत्य महानदीसुतं; ततो रथानारुरुहुर्मुदा युताः 12058030a दृषद्वतीं चाप्यवगाह्य सुव्रताः; कृतोदकार्याः कृतजप्यमङ्गलाः 12058030c उपास्य संध्यां विधिवत्परंतपा;स्ततः पुरं ते विविशुर्गजाह्वयम् 12059001 वैशंपायन उवाच 12059001a ततः काल्यं समुत्थाय कृतपौर्वाह्णिकक्रियाः 12059001c ययुस्ते नगराकारै रथैः पाण्डवयादवाः 12059002a प्रपद्य च कुरुक्षेत्रं भीष्ममासाद्य चानघम् 12059002c सुखां च रजनीं पृष्ट्वा गाङ्गेयं रथिनां वरम् 12059003a व्यासादीनभिवाद्यर्षीन्सर्वैस्तैश्चाभिनन्दिताः 12059003c निषेदुरभितो भीष्मं परिवार्य समन्ततः 12059004a ततो राजा महातेजा धर्मराजो युधिष्ठिरः 12059004c अब्रवीत्प्राञ्जलिर्भीष्मं प्रतिपूज्याभिवाद्य च 12059005a य एष राजा-राजेति शब्दश्चरति भारत 12059005c कथमेष समुत्पन्नस्तन्मे ब्रूहि पितामह 12059006a तुल्यपाणिशिरोग्रीवस्तुल्यबुद्धीन्द्रियात्मकः 12059006c तुल्यदुःखसुखात्मा च तुल्यपृष्ठभुजोदरः 12059007a तुल्यशुक्रास्थिमज्जश्च तुल्यमांसासृगेव च 12059007c निःश्वासोच्छ्वासतुल्यश्च तुल्यप्राणशरीरवान् 12059008a समानजन्ममरणः समः सर्वगुणैर्नृणाम् 12059008c विशिष्टबुद्धीञ्शूरांश्च कथमेकोऽधितिष्ठति 12059009a कथमेको महीं कृत्स्नां वीरशूरार्यसंकुलाम् 12059009c रक्षत्यपि च लोकोऽस्य प्रसादमभिवाञ्छति 12059010a एकस्य च प्रसादेन कृत्स्नो लोकः प्रसीदति 12059010c व्याकुलेनाकुलः सर्वो भवतीति विनिश्चयः 12059011a एतदिच्छाम्यहं सर्वं तत्त्वेन भरतर्षभ 12059011c श्रोतुं तन्मे यथातत्त्वं प्रब्रूहि वदतां वर 12059012a नैतत्कारणमल्पं हि भविष्यति विशां पते 12059012c यदेकस्मिञ्जगत्सर्वं देववद्याति संनतिम् 12059013 भीष्म उवाच 12059013a नियतस्त्वं नरश्रेष्ठ शृणु सर्वमशेषतः 12059013c यथा राज्यं समुत्पन्नमादौ कृतयुगेऽभवत् 12059014a नैव राज्यं न राजासीन्न दण्डो न च दाण्डिकः 12059014c धर्मेणैव प्रजाः सर्वा रक्षन्ति च परस्परम् 12059015a पालयानास्तथान्योन्यं नरा धर्मेण भारत 12059015c खेदं परममाजग्मुस्ततस्तान्मोह आविशत् 12059016a ते मोहवशमापन्ना मानवा मनुजर्षभ 12059016c प्रतिपत्तिविमोहाच्च धर्मस्तेषामनीनशत् 12059017a नष्टायां प्रतिपत्तौ तु मोहवश्या नरास्तदा 12059017c लोभस्य वशमापन्नाः सर्वे भारतसत्तम 12059018a अप्राप्तस्याभिमर्शं तु कुर्वन्तो मनुजास्ततः 12059018c कामो नामापरस्तत्र समपद्यत वै प्रभो 12059019a तांस्तु कामवशं प्राप्तान्रागो नाम समस्पृशत् 12059019c रक्ताश्च नाभ्यजानन्त कार्याकार्यं युधिष्ठिर 12059020a अगम्यागमनं चैव वाच्यावाच्यं तथैव च 12059020c भक्ष्याभक्ष्यं च राजेन्द्र दोषादोषं च नात्यजन् 12059021a विप्लुते नरलोकेऽस्मिंस्ततो ब्रह्म ननाश ह 12059021c नाशाच्च ब्रह्मणो राजन्धर्मो नाशमथागमत् 12059022a नष्टे ब्रह्मणि धर्मे च देवास्त्रासमथागमन् 12059022c ते त्रस्ता नरशार्दूल ब्रह्माणं शरणं ययुः 12059023a प्रपद्य भगवन्तं ते देवा लोकपितामहम् 12059023c ऊचुः प्राञ्जलयः सर्वे दुःखशोकभयार्दिताः 12059024a भगवन्नरलोकस्थं नष्टं ब्रह्म सनातनम् 12059024c लोभमोहादिभिर्भावैस्ततो नो भयमाविशत् 12059025a ब्रह्मणश्च प्रणाशेन धर्मोऽप्यनशदीश्वर 12059025c ततः स्म समतां याता मर्त्यैस्त्रिभुवनेश्वर 12059026a अधो हि वर्षमस्माकं मर्त्यास्तूर्ध्वप्रवर्षिणः 12059026c क्रियाव्युपरमात्तेषां ततोऽगच्छाम संशयम् 12059027a अत्र निःश्रेयसं यन्नस्तद्ध्यायस्व पितामह 12059027c त्वत्प्रभावसमुत्थोऽसौ प्रभावो नो विनश्यति 12059028a तानुवाच सुरान्सर्वान्स्वयंभूर्भगवांस्ततः 12059028c श्रेयोऽहं चिन्तयिष्यामि व्येतु वो भीः सुरर्षभाः 12059029a ततोऽध्यायसहस्राणां शतं चक्रे स्वबुद्धिजम् 12059029c यत्र धर्मस्तथैवार्थः कामश्चैवानुवर्णितः 12059030a त्रिवर्ग इति विख्यातो गण एष स्वयंभुवा 12059030c चतुर्थो मोक्ष इत्येव पृथगर्थः पृथग्गणः 12059031a मोक्षस्यापि त्रिवर्गोऽन्यः प्रोक्तः सत्त्वं रजस्तमः 12059031c स्थानं वृद्धिः क्षयश्चैव त्रिवर्गश्चैव दण्डजः 12059032a आत्मा देशश्च कालश्चाप्युपायाः कृत्यमेव च 12059032c सहायाः कारणं चैव षड्वर्गो नीतिजः स्मृतः 12059033a त्रयी चान्वीक्षिकी चैव वार्ता च भरतर्षभ 12059033c दण्डनीतिश्च विपुला विद्यास्तत्र निदर्शिताः 12059034a अमात्यरक्षाप्रणिधी राजपुत्रस्य रक्षणम् 12059034c चारश्च विविधोपायः प्रणिधिश्च पृथग्विधः 12059035a साम चोपप्रदानं च भेदो दण्डश्च पाण्डव 12059035c उपेक्षा पञ्चमी चात्र कार्त्स्न्येन समुदाहृता 12059036a मन्त्रश्च वर्णितः कृत्स्नस्तथा भेदार्थ एव च 12059036c विभ्रंशश्चैव मन्त्रस्य सिद्ध्यसिद्ध्योश्च यत्फलम् 12059037a संधिश्च विविधाभिख्यो हीनो मध्यस्तथोत्तमः 12059037c भयसत्कारवित्ताख्यः कार्त्स्न्येन परिवर्णितः 12059038a यात्राकालाश्च चत्वारस्त्रिवर्गस्य च विस्तरः 12059038c विजयो धर्मयुक्तश्च तथार्थविजयश्च ह 12059039a आसुरश्चैव विजयस्तथा कार्त्स्न्येन वर्णितः 12059039c लक्षणं पञ्चवर्गस्य त्रिविधं चात्र वर्णितम् 12059040a प्रकाशश्चाप्रकाशश्च दण्डोऽथ परिशब्दितः 12059040c प्रकाशोऽष्टविधस्तत्र गुह्यस्तु बहुविस्तरः 12059041a रथा नागा हयाश्चैव पादाताश्चैव पाण्डव 12059041c विष्टिर्नावश्चराश्चैव देशिकाः पथि चाष्टकम् 12059042a अङ्गान्येतानि कौरव्य प्रकाशानि बलस्य तु 12059042c जङ्गमाजङ्गमाश्चोक्ताश्चूर्णयोगा विषादयः 12059043a स्पर्शे चाभ्यवहार्ये चाप्युपांशुर्विविधः स्मृतः 12059043c अरिर्मित्रमुदासीन इत्येतेऽप्यनुवर्णिताः 12059044a कृत्स्ना मार्गगुणाश्चैव तथा भूमिगुणाश्च ह 12059044c आत्मरक्षणमाश्वासः स्पशानां चान्ववेक्षणम् 12059045a कल्पना विविधाश्चापि नृनागरथवाजिनाम् 12059045c व्यूहाश्च विविधाभिख्या विचित्रं युद्धकौशलम् 12059046a उत्पाताश्च निपाताश्च सुयुद्धं सुपलायनम् 12059046c शस्त्राणां पायनज्ञानं तथैव भरतर्षभ 12059047a बलव्यसनमुक्तं च तथैव बलहर्षणम् 12059047c पीडनास्कन्दकालश्च भयकालश्च पाण्डव 12059048a तथा खातविधानं च योगसंचार एव च 12059048c चौराटव्यबलैश्चोग्रैः परराष्ट्रस्य पीडनम् 12059049a अग्निदैर्गरदैश्चैव प्रतिरूपकचारकैः 12059049c श्रेणिमुख्योपजापेन वीरुधश्छेदनेन च 12059050a दूषणेन च नागानामाशङ्काजननेन च 12059050c आरोधनेन भक्तस्य पथश्चोपार्जनेन च 12059051a सप्ताङ्गस्य च राज्यस्य ह्रासवृद्धिसमञ्जसम् 12059051c दूतसामर्थ्ययोगश्च राष्ट्रस्य च विवर्धनम् 12059052a अरिमध्यस्थमित्राणां सम्यक्चोक्तं प्रपञ्चनम् 12059052c अवमर्दः प्रतीघातस्तथैव च बलीयसाम् 12059053a व्यवहारः सुसूक्ष्मश्च तथा कण्टकशोधनम् 12059053c शमो व्यायामयोगश्च योगो द्रव्यस्य संचयः 12059054a अभृतानां च भरणं भृतानां चान्ववेक्षणम् 12059054c अर्थकाले प्रदानं च व्यसनेष्वप्रसङ्गिता 12059055a तथा राजगुणाश्चैव सेनापतिगुणाश्च ये 12059055c कारणस्य च कर्तुश्च गुणदोषास्तथैव च 12059056a दुष्टेङ्गितं च विविधं वृत्तिश्चैवानुजीविनाम् 12059056c शङ्कितत्वं च सर्वस्य प्रमादस्य च वर्जनम् 12059057a अलब्धलिप्सा लब्धस्य तथैव च विवर्धनम् 12059057c प्रदानं च विवृद्धस्य पात्रेभ्यो विधिवत्तथा 12059058a विसर्गोऽर्थस्य धर्मार्थमर्थार्थं कामहेतुना 12059058c चतुर्थो व्यसनाघाते तथैवात्रानुवर्णितः 12059059a क्रोधजानि तथोग्राणि कामजानि तथैव च 12059059c दशोक्तानि कुरुश्रेष्ठ व्यसनान्यत्र चैव ह 12059060a मृगयाक्षास्तथा पानं स्त्रियश्च भरतर्षभ 12059060c कामजान्याहुराचार्याः प्रोक्तानीह स्वयंभुवा 12059061a वाक्पारुष्यं तथोग्रत्वं दण्डपारुष्यमेव च 12059061c आत्मनो निग्रहस्त्यागोऽथार्थदूषणमेव च 12059062a यन्त्राणि विविधान्येव क्रियास्तेषां च वर्णिताः 12059062c अवमर्दः प्रतीघातः केतनानां च भञ्जनम् 12059063a चैत्यद्रुमाणामामर्दो रोधःकर्मान्तनाशनम् 12059063c अपस्करोऽथ गमनं तथोपास्या च वर्णिता 12059064a पणवानकशङ्खानां भेरीणां च युधां वर 12059064c उपार्जनं च द्रव्याणां परमर्म च तानि षट् 12059065a लब्धस्य च प्रशमनं सतां चैव हि पूजनम् 12059065c विद्वद्भिरेकीभावश्च प्रातर्होमविधिज्ञता 12059066a मङ्गलालम्भनं चैव शरीरस्य प्रतिक्रिया 12059066c आहारयोजनं चैव नित्यमास्तिक्यमेव च 12059067a एकेन च यथोत्थेयं सत्यत्वं मधुरा गिरः 12059067c उत्सवानां समाजानां क्रियाः केतनजास्तथा 12059068a प्रत्यक्षा च परोक्षा च सर्वाधिकरणेषु च 12059068c वृत्तिर्भरतशार्दूल नित्यं चैवान्ववेक्षणम् 12059069a अदण्ड्यत्वं च विप्राणां युक्त्या दण्डनिपातनम् 12059069c अनुजीविस्वजातिभ्यो गुणेषु परिरक्षणम् 12059070a रक्षणं चैव पौराणां स्वराष्ट्रस्य विवर्धनम् 12059070c मण्डलस्था च या चिन्ता राजन्द्वादशराजिका 12059071a द्वासप्ततिमतिश्चैव प्रोक्ता या च स्वयंभुवा 12059071c देशजातिकुलानां च धर्माः समनुवर्णिताः 12059072a धर्मश्चार्थश्च कामश्च मोक्षश्चात्रानुवर्णितः 12059072c उपायश्चार्थलिप्सा च विविधा भूरिदक्षिणाः 12059073a मूलकर्मक्रिया चात्र माया योगश्च वर्णितः 12059073c दूषणं स्रोतसामत्र वर्णितं च स्थिराम्भसाम् 12059074a यैर्यैरुपायैर्लोकश्च न चलेदार्यवर्त्मनः 12059074c तत्सर्वं राजशार्दूल नीतिशास्त्रेऽनुवर्णितम् 12059075a एतत्कृत्वा शुभं शास्त्रं ततः स भगवान्प्रभुः 12059075c देवानुवाच संहृष्टः सर्वाञ्शक्रपुरोगमान् 12059076a उपकाराय लोकस्य त्रिवर्गस्थापनाय च 12059076c नवनीतं सरस्वत्या बुद्धिरेषा प्रभाविता 12059077a दण्डेन सहिता ह्येषा लोकरक्षणकारिका 12059077c निग्रहानुग्रहरता लोकाननु चरिष्यति 12059078a दण्डेन नीयते चेयं दण्डं नयति चाप्युत 12059078c दण्डनीतिरिति प्रोक्ता त्रीँल्लोकाननुवर्तते 12059079a षाड्गुण्यगुणसारैषा स्थास्यत्यग्रे महात्मसु 12059079c महत्त्वात्तस्य दण्डस्य नीतिर्विस्पष्टलक्षणा 12059080a नयचारश्च विपुलो येन सर्वमिदं ततम् 12059080c आगमश्च पुराणानां महर्षीणां च संभवः 12059081a तीर्थवंशश्च वंशश्च नक्षत्राणां युधिष्ठिर 12059081c सकलं चातुराश्रम्यं चातुर्होत्रं तथैव च 12059082a चातुर्वर्ण्यं तथैवात्र चातुर्वेद्यं च वर्णितम् 12059082c इतिहासोपवेदाश्च न्यायः कृत्स्नश्च वर्णितः 12059083a तपो ज्ञानमहिंसा च सत्यासत्ये नयः परः 12059083c वृद्धोपसेवा दानं च शौचमुत्थानमेव च 12059084a सर्वभूतानुकम्पा च सर्वमत्रोपवर्णितम् 12059084c भुवि वाचोगतं यच्च तच्च सर्वं समर्पितम् 12059085a तस्मिन्पैतामहे शास्त्रे पाण्डवैतदसंशयम् 12059085c धर्मार्थकाममोक्षाश्च सकला ह्यत्र शब्दिताः 12059086a ततस्तां भगवान्नीतिं पूर्वं जग्राह शंकरः 12059086c बहुरूपो विशालाक्षः शिवः स्थाणुरुमापतिः 12059087a युगानामायुषो ह्रासं विज्ञाय भगवाञ्शिवः 12059087c संचिक्षेप ततः शास्त्रं महार्थं ब्रह्मणा कृतम् 12059088a वैशालाक्षमिति प्रोक्तं तदिन्द्रः प्रत्यपद्यत 12059088c दशाध्यायसहस्राणि सुब्रह्मण्यो महातपाः 12059089a भगवानपि तच्छास्त्रं संचिक्षेप पुरंदरः 12059089c सहस्रैः पञ्चभिस्तात यदुक्तं बाहुदन्तकम् 12059090a अध्यायानां सहस्रैस्तु त्रिभिरेव बृहस्पतिः 12059090c संचिक्षेपेश्वरो बुद्ध्या बार्हस्पत्यं तदुच्यते 12059091a अध्यायानां सहस्रेण काव्यः संक्षेपमब्रवीत् 12059091c तच्छास्त्रममितप्रज्ञो योगाचार्यो महातपाः 12059092a एवं लोकानुरोधेन शास्त्रमेतन्महर्षिभिः 12059092c संक्षिप्तमायुर्विज्ञाय मर्त्यानां ह्रासि पाण्डव 12059093a अथ देवाः समागम्य विष्णुमूचुः प्रजापतिम् 12059093c एको योऽर्हति मर्त्येभ्यः श्रैष्ठ्यं तं वै समादिश 12059094a ततः संचिन्त्य भगवान्देवो नारायणः प्रभुः 12059094c तैजसं वै विरजसं सोऽसृजन्मानसं सुतम् 12059095a विरजास्तु महाभाग विभुत्वं भुवि नैच्छत 12059095c न्यासायैवाभवद्बुद्धिः प्रणीता तस्य पाण्डव 12059096a कीर्तिमांस्तस्य पुत्रोऽभूत्सोऽपि पञ्चातिगोऽभवत् 12059096c कर्दमस्तस्य च सुतः सोऽप्यतप्यन्महत्तपः 12059097a प्रजापतेः कर्दमस्य अनङ्गो नाम वै सुतः 12059097c प्रजानां रक्षिता साधुर्दण्डनीतिविशारदः 12059098a अनङ्गपुत्रोऽतिबलो नीतिमानधिगम्य वै 12059098c अभिपेदे महीराज्यमथेन्द्रियवशोऽभवत् 12059099a मृत्योस्तु दुहिता राजन्सुनीथा नाम मानसी 12059099c प्रख्याता त्रिषु लोकेषु या सा वेनमजीजनत् 12059100a तं प्रजासु विधर्माणं रागद्वेषवशानुगम् 12059100c मन्त्रपूतैः कुशैर्जघ्नुरृषयो ब्रह्मवादिनः 12059101a ममन्थुर्दक्षिणं चोरुमृषयस्तस्य मन्त्रतः 12059101c ततोऽस्य विकृतो जज्ञे ह्रस्वाङ्गः पुरुषो भुवि 12059102a दग्धस्थाणुप्रतीकाशो रक्ताक्षः कृष्णमूर्धजः 12059102c निषीदेत्येवमूचुस्तमृषयो ब्रह्मवादिनः 12059103a तस्मान्निषादाः संभूताः क्रूराः शैलवनाश्रयाः 12059103c ये चान्ये विन्ध्यनिलया म्लेच्छाः शतसहस्रशः 12059104a भूयोऽस्य दक्षिणं पाणिं ममन्थुस्ते महर्षयः 12059104c ततः पुरुष उत्पन्नो रूपेणेन्द्र इवापरः 12059105a कवची बद्धनिस्त्रिंशः सशरः सशरासनः 12059105c वेदवेदाङ्गविच्चैव धनुर्वेदे च पारगः 12059106a तं दण्डनीतिः सकला श्रिता राजन्नरोत्तमम् 12059106c ततः स प्राञ्जलिर्वैन्यो महर्षींस्तानुवाच ह 12059107a सुसूक्ष्मा मे समुत्पन्ना बुद्धिर्धर्मार्थदर्शिनी 12059107c अनया किं मया कार्यं तन्मे तत्त्वेन शंसत 12059108a यन्मां भवन्तो वक्ष्यन्ति कार्यमर्थसमन्वितम् 12059108c तदहं वै करिष्यामि नात्र कार्या विचारणा 12059109a तमूचुरथ देवास्ते ते चैव परमर्षयः 12059109c नियतो यत्र धर्मो वै तमशङ्कः समाचर 12059110a प्रियाप्रिये परित्यज्य समः सर्वेषु जन्तुषु 12059110c कामक्रोधौ च लोभं च मानं चोत्सृज्य दूरतः 12059111a यश्च धर्मात्प्रविचलेल्लोके कश्चन मानवः 12059111c निग्राह्यस्ते स बाहुभ्यां शश्वद्धर्ममवेक्षतः 12059112a प्रतिज्ञां चाधिरोहस्व मनसा कर्मणा गिरा 12059112c पालयिष्याम्यहं भौमं ब्रह्म इत्येव चासकृत् 12059113a यश्चात्र धर्मनीत्युक्तो दण्डनीतिव्यपाश्रयः 12059113c तमशङ्कः करिष्यामि स्ववशो न कदाचन 12059114a अदण्ड्या मे द्विजाश्चेति प्रतिजानीष्व चाभिभो 12059114c लोकं च संकरात्कृत्स्नात्त्रातास्मीति परंतप 12059115a वैन्यस्ततस्तानुवाच देवानृषिपुरोगमान् 12059115c ब्राह्मणा मे सहायाश्चेदेवमस्तु सुरर्षभाः 12059116a एवमस्त्विति वैन्यस्तु तैरुक्तो ब्रह्मवादिभिः 12059116c पुरोधाश्चाभवत्तस्य शुक्रो ब्रह्ममयो निधिः 12059117a मन्त्रिणो वालखिल्यास्तु सारस्वत्यो गणो ह्यभूत् 12059117c महर्षिर्भगवान्गर्गस्तस्य सांवत्सरोऽभवत् 12059118a आत्मनाष्टम इत्येव श्रुतिरेषा परा नृषु 12059118c उत्पन्नौ बन्दिनौ चास्य तत्पूर्वौ सूतमागधौ 12059119a समतां वसुधायाश्च स सम्यगुपपादयत् 12059119c वैषम्यं हि परं भूमेरासीदिति ह नः श्रुतम् 12059120a स विष्णुना च देवेन शक्रेण विबुधैः सह 12059120c ऋषिभिश्च प्रजापाल्ये ब्रह्मणा चाभिषेचितः 12059121a तं साक्षात्पृथिवी भेजे रत्नान्यादाय पाण्डव 12059121c सागरः सरितां भर्ता हिमवांश्चाचलोत्तमः 12059122a शक्रश्च धनमक्षय्यं प्रादात्तस्य युधिष्ठिर 12059122c रुक्मं चापि महामेरुः स्वयं कनकपर्वतः 12059123a यक्षराक्षसभर्ता च भगवान्नरवाहनः 12059123c धर्मे चार्थे च कामे च समर्थं प्रददौ धनम् 12059124a हया रथाश्च नागाश्च कोटिशः पुरुषास्तथा 12059124c प्रादुर्बभूवुर्वैन्यस्य चिन्तनादेव पाण्डव 12059124e न जरा न च दुर्भिक्षं नाधयो व्याधयस्तथा 12059125a सरीसृपेभ्यः स्तेनेभ्यो न चान्योन्यात्कदाचन 12059125c भयमुत्पद्यते तत्र तस्य राज्ञोऽभिरक्षणात् 12059126a तेनेयं पृथिवी दुग्धा सस्यानि दश सप्त च 12059126c यक्षराक्षसनागैश्चापीप्सितं यस्य यस्य यत् 12059127a तेन धर्मोत्तरश्चायं कृतो लोको महात्मना 12059127c रञ्जिताश्च प्रजाः सर्वास्तेन राजेति शब्द्यते 12059128a ब्राह्मणानां क्षतत्राणात्ततः क्षत्रिय उच्यते 12059128c प्रथिता धनतश्चेयं पृथिवी साधुभिः स्मृता 12059129a स्थापनं चाकरोद्विष्णुः स्वयमेव सनातनः 12059129c नातिवर्तिष्यते कश्चिद्राजंस्त्वामिति पार्थिव 12059130a तपसा भगवान्विष्णुराविवेश च भूमिपम् 12059130c देववन्नरदेवानां नमते यज्जगन्नृप 12059131a दण्डनीत्या च सततं रक्षितं तं नरेश्वर 12059131c नाधर्षयत्ततः कश्चिच्चारनित्याच्च दर्शनात् 12059132a आत्मना करणैश्चैव समस्येह महीक्षितः 12059132c को हेतुर्यद्वशे तिष्ठेल्लोको दैवादृते गुणात् 12059133a विष्णोर्ललाटात्कमलं सौवर्णमभवत्तदा 12059133c श्रीः संभूता यतो देवी पत्नी धर्मस्य धीमतः 12059134a श्रियः सकाशादर्थश्च जातो धर्मेण पाण्डव 12059134c अथ धर्मस्तथैवार्थः श्रीश्च राज्ये प्रतिष्ठिता 12059135a सुकृतस्य क्षयाच्चैव स्वर्लोकादेत्य मेदिनीम् 12059135c पार्थिवो जायते तात दण्डनीतिवशानुगः 12059136a महत्त्वेन च संयुक्तो वैष्णवेन नरो भुवि 12059136c बुद्ध्या भवति संयुक्तो माहात्म्यं चाधिगच्छति 12059137a स्थापनामथ देवानां न कश्चिदतिवर्तते 12059137c तिष्ठत्येकस्य च वशे तं चेदनुविधीयते 12059138a शुभं हि कर्म राजेन्द्र शुभत्वायोपकल्पते 12059138c तुल्यस्यैकस्य यस्यायं लोको वचसि तिष्ठति 12059139a यो ह्यस्य मुखमद्राक्षीत्सोम्य सोऽस्य वशानुगः 12059139c सुभगं चार्थवन्तं च रूपवन्तं च पश्यति 12059140a ततो जगति राजेन्द्र सततं शब्दितं बुधैः 12059140c देवाश्च नरदेवाश्च तुल्या इति विशां पते 12059141a एतत्ते सर्वमाख्यातं महत्त्वं प्रति राजसु 12059141c कार्त्स्न्येन भरतश्रेष्ठ किमन्यदिह वर्तताम् 12060001 वैशंपायन उवाच 12060001a ततः पुनः स गाङ्गेयमभिवाद्य पितामहम् 12060001c प्राञ्जलिर्नियतो भूत्वा पर्यपृच्छद्युधिष्ठिरः 12060002a के धर्माः सर्ववर्णानां चातुर्वर्ण्यस्य के पृथक् 12060002c चतुर्णामाश्रमाणां च राजधर्माश्च के मताः 12060003a केन स्विद्वर्धते राष्ट्रं राजा केन विवर्धते 12060003c केन पौराश्च भृत्याश्च वर्धन्ते भरतर्षभ 12060004a कोशं दण्डं च दुर्गं च सहायान्मन्त्रिणस्तथा 12060004c ऋत्विक्पुरोहिताचार्यान्कीदृशान्वर्जयेन्नृपः 12060005a केषु विश्वसितव्यं स्याद्राज्ञां कस्यांचिदापदि 12060005c कुतो वात्मा दृढो रक्ष्यस्तन्मे ब्रूहि पितामह 12060006 भीष्म उवाच 12060006a नमो धर्माय महते नमः कृष्णाय वेधसे 12060006c ब्राह्मणेभ्यो नमस्कृत्वा धर्मान्वक्ष्यामि शाश्वतान् 12060007a अक्रोधः सत्यवचनं संविभागः क्षमा तथा 12060007c प्रजनः स्वेषु दारेषु शौचमद्रोह एव च 12060008a आर्जवं भृत्यभरणं नवैते सार्ववर्णिकाः 12060008c ब्राह्मणस्य तु यो धर्मस्तं ते वक्ष्यामि केवलम् 12060009a दममेव महाराज धर्ममाहुः पुरातनम् 12060009c स्वाध्यायोऽध्यापनं चैव तत्र कर्म समाप्यते 12060010a तं चेद्वित्तमुपागच्छेद्वर्तमानं स्वकर्मणि 12060010c अकुर्वाणं विकर्माणि शान्तं प्रज्ञानतर्पितम् 12060011a कुर्वीतापत्यसंतानमथो दद्याद्यजेत च 12060011c संविभज्य हि भोक्तव्यं धनं सद्भिरितीष्यते 12060012a परिनिष्ठितकार्यस्तु स्वाध्यायेनैव ब्राह्मणः 12060012c कुर्यादन्यन्न वा कुर्यान्मैत्रो ब्राह्मण उच्यते 12060013a क्षत्रियस्यापि यो धर्मस्तं ते वक्ष्यामि भारत 12060013c दद्याद्राजा न याचेत यजेत न तु याजयेत् 12060014a नाध्यापयेदधीयीत प्रजाश्च परिपालयेत् 12060014c नित्योद्युक्तो दस्युवधे रणे कुर्यात्पराक्रमम् 12060015a ये च क्रतुभिरीजानाः श्रुतवन्तश्च भूमिपाः 12060015c य एवाहवजेतारस्त एषां लोकजित्तमाः 12060016a अविक्षतेन देहेन समराद्यो निवर्तते 12060016c क्षत्रियो नास्य तत्कर्म प्रशंसन्ति पुराविदः 12060017a वधं हि क्षत्रबन्धूनां धर्ममाहुः प्रधानतः 12060017c नास्य कृत्यतमं किंचिदन्यद्दस्युनिबर्हणात् 12060018a दानमध्ययनं यज्ञो योगः क्षेमो विधीयते 12060018c तस्माद्राज्ञा विशेषेण योद्धव्यं धर्ममीप्सता 12060019a स्वेषु धर्मेष्ववस्थाप्य प्रजाः सर्वा महीपतिः 12060019c धर्मेण सर्वकृत्यानि समनिष्ठानि कारयेत् 12060020a परिनिष्ठितकार्यः स्यान्नृपतिः परिपालनात् 12060020c कुर्यादन्यन्न वा कुर्यादैन्द्रो राजन्य उच्यते 12060021a वैश्यस्यापीह यो धर्मस्तं ते वक्ष्यामि भारत 12060021c दानमध्ययनं यज्ञः शौचेन धनसंचयः 12060022a पितृवत्पालयेद्वैश्यो युक्तः सर्वपशूनिह 12060022c विकर्म तद्भवेदन्यत्कर्म यद्यत्समाचरेत् 12060022e रक्षया स हि तेषां वै महत्सुखमवाप्नुयात् 12060023a प्रजापतिर्हि वैश्याय सृष्ट्वा परिददे पशून् 12060023c ब्राह्मणाय च राज्ञे च सर्वाः परिददे प्रजाः 12060024a तस्य वृत्तिं प्रवक्ष्यामि यच्च तस्योपजीवनम् 12060024c षण्णामेकां पिबेद्धेनुं शताच्च मिथुनं हरेत् 12060025a लये च सप्तमो भागस्तथा शृङ्गे कला खुरे 12060025c सस्यस्य सर्वबीजानामेषा सांवत्सरी भृतिः 12060026a न च वैश्यस्य कामः स्यान्न रक्षेयं पशूनिति 12060026c वैश्ये चेच्छति नान्येन रक्षितव्याः कथंचन 12060027a शूद्रस्यापि हि यो धर्मस्तं ते वक्ष्यामि भारत 12060027c प्रजापतिर्हि वर्णानां दासं शूद्रमकल्पयत् 12060028a तस्माच्छूद्रस्य वर्णानां परिचर्या विधीयते 12060028c तेषां शुश्रूषणाच्चैव महत्सुखमवाप्नुयात् 12060029a शूद्र एतान्परिचरेत्त्रीन्वर्णाननसूयकः 12060029c संचयांश्च न कुर्वीत जातु शूद्रः कथंचन 12060030a पापीयान्हि धनं लब्ध्वा वशे कुर्याद्गरीयसः 12060030c राज्ञा वा समनुज्ञातः कामं कुर्वीत धार्मिकः 12060031a तस्य वृत्तिं प्रवक्ष्यामि यच्च तस्योपजीवनम् 12060031c अवश्यभरणीयो हि वर्णानां शूद्र उच्यते 12060032a छत्रं वेष्टनमौशीरमुपानद्व्यजनानि च 12060032c यातयामानि देयानि शूद्राय परिचारिणे 12060033a अधार्याणि विशीर्णानि वसनानि द्विजातिभिः 12060033c शूद्रायैव विधेयानि तस्य धर्मधनं हि तत् 12060034a यश्च कश्चिद्द्विजातीनां शूद्रः शुश्रूषुराव्रजेत् 12060034c कल्प्यां तस्य तु तेनाहुर्वृत्तिं धर्मविदो जनाः 12060034e देयः पिण्डोऽनपेताय भर्तव्यौ वृद्धदुर्बलौ 12060035a शूद्रेण च न हातव्यो भर्ता कस्यांचिदापदि 12060035c अतिरेकेण भर्तव्यो भर्ता द्रव्यपरिक्षये 12060035e न हि स्वमस्ति शूद्रस्य भर्तृहार्यधनो ह्यसौ 12060036a उक्तस्त्रयाणां वर्णानां यज्ञस्त्रय्यैव भारत 12060036c स्वाहाकारनमस्कारौ मन्त्रः शूद्रे विधीयते 12060037a ताभ्यां शूद्रः पाकयज्ञैर्यजेत व्रतवान्स्वयम् 12060037c पूर्णपात्रमयीमाहुः पाकयज्ञस्य दक्षिणाम् 12060038a शूद्रः पैजवनो नाम सहस्राणां शतं ददौ 12060038c ऐन्द्राग्नेन विधानेन दक्षिणामिति नः श्रुतम् 12060039a अतो हि सर्ववर्णानां श्रद्धायज्ञो विधीयते 12060039c दैवतं हि महच्छ्रद्धा पवित्रं यजतां च यत् 12060040a दैवतं परमं विप्राः स्वेन स्वेन परस्परम् 12060040c अयजन्निह सत्रैस्ते तैस्तैः कामैः सनातनैः 12060041a संसृष्टा ब्राह्मणैरेव त्रिषु वर्णेषु सृष्टयः 12060041c देवानामपि ये देवा यद्ब्रूयुस्ते परं हि तत् 12060041e तस्माद्वर्णैः सर्वयज्ञाः संसृज्यन्ते न काम्यया 12060042a ऋग्यजुःसामवित्पूज्यो नित्यं स्याद्देववद्द्विजः 12060042c अनृग्यजुरसामा तु प्राजापत्य उपद्रवः 12060043a यज्ञो मनीषया तात सर्ववर्णेषु भारत 12060043c नास्य यज्ञहनो देवा ईहन्ते नेतरे जनाः 12060043e तस्मात्सर्वेषु वर्णेषु श्रद्धायज्ञो विधीयते 12060044a स्वं दैवतं ब्राह्मणाः स्वेन नित्यं; परान्वर्णानयजन्नेवमासीत् 12060044c आरोचिता नः सुमहान्स धर्मः; सृष्टो ब्रह्मणा त्रिषु वर्णेषु दृष्टः 12060045a तस्माद्वर्णा ऋजवो जातिधर्माः; संसृज्यन्ते तस्य विपाक एषः 12060045c एकं साम यजुरेकमृगेका; विप्रश्चैकोऽनिश्चयस्तेषु दृष्टः 12060046a अत्र गाथा यज्ञगीताः कीर्तयन्ति पुराविदः 12060046c वैखानसानां राजेन्द्र मुनीनां यष्टुमिच्छताम् 12060047a उदितेऽनुदिते वापि श्रद्दधानो जितेन्द्रियः 12060047c वह्निं जुहोति धर्मेण श्रद्धा वै कारणं महत् 12060048a यत्स्कन्नमस्य तत्पूर्वं यदस्कन्नं तदुत्तरम् 12060048c बहूनि यज्ञरूपाणि नानाकर्मफलानि च 12060049a तानि यः संविजानाति ज्ञाननिश्चयनिश्चितः 12060049c द्विजातिः श्रद्धयोपेतः स यष्टुं पुरुषोऽर्हति 12060050a स्तेनो वा यदि वा पापो यदि वा पापकृत्तमः 12060050c यष्टुमिच्छति यज्ञं यः साधुमेव वदन्ति तम् 12060051a ऋषयस्तं प्रशंसन्ति साधु चैतदसंशयम् 12060051c सर्वथा सर्ववर्णैर्हि यष्टव्यमिति निश्चयः 12060051e न हि यज्ञसमं किंचित्त्रिषु लोकेषु विद्यते 12060052a तस्माद्यष्टव्यमित्याहुः पुरुषेणानसूयता 12060052c श्रद्धापवित्रमाश्रित्य यथाशक्ति प्रयच्छता 12061001 भीष्म उवाच 12061001a आश्रमाणां महाबाहो शृणु सत्यपराक्रम 12061001c चतुर्णामिह वर्णानां कर्माणि च युधिष्ठिर 12061002a वानप्रस्थं भैक्षचर्यां गार्हस्थ्यं च महाश्रमम् 12061002c ब्रह्मचर्याश्रमं प्राहुश्चतुर्थं ब्राह्मणैर्वृतम् 12061003a जटाकरणसंस्कारं द्विजातित्वमवाप्य च 12061003c आधानादीनि कर्माणि प्राप्य वेदमधीत्य च 12061004a सदारो वाप्यदारो वा आत्मवान्संयतेन्द्रियः 12061004c वानप्रस्थाश्रमं गच्छेत्कृतकृत्यो गृहाश्रमात् 12061005a तत्रारण्यकशास्त्राणि समधीत्य स धर्मवित् 12061005c ऊर्ध्वरेताः प्रजायित्वा गच्छत्यक्षरसात्मताम् 12061006a एतान्येव निमित्तानि मुनीनामूर्ध्वरेतसाम् 12061006c कर्तव्यानीह विप्रेण राजन्नादौ विपश्चिता 12061007a चरितब्रह्मचर्यस्य ब्राह्मणस्य विशां पते 12061007c भैक्षचर्यास्वधीकारः प्रशस्त इह मोक्षिणः 12061008a यत्रास्तमितशायी स्यान्निरग्निरनिकेतनः 12061008c यथोपलब्धजीवी स्यान्मुनिर्दान्तो जितेन्द्रियः 12061009a निराशीः स्यात्सर्वसमो निर्भोगो निर्विकारवान् 12061009c विप्रः क्षेमाश्रमं प्राप्तो गच्छत्यक्षरसात्मताम् 12061010a अधीत्य वेदान्कृतसर्वकृत्यः; संतानमुत्पाद्य सुखानि भुक्त्वा 12061010c समाहितः प्रचरेद्दुश्चरं तं; गार्हस्थ्यधर्मं मुनिधर्मदृष्टम् 12061011a स्वदारतुष्ट ऋतुकालगामी; नियोगसेवी नशठो नजिह्मः 12061011c मिताशनो देवपरः कृतज्ञः; सत्यो मृदुश्चानृशंसः क्षमावान् 12061012a दान्तो विधेयो हव्यकव्येऽप्रमत्तो; अन्नस्य दाता सततं द्विजेभ्यः 12061012c अमत्सरी सर्वलिङ्गिप्रदाता; वैताननित्यश्च गृहाश्रमी स्यात् 12061013a अथात्र नारायणगीतमाहु;र्महर्षयस्तात महानुभावाः 12061013c महार्थमत्यर्थतपःप्रयुक्तं; तदुच्यमानं हि मया निबोध 12061014a सत्यार्जवं चातिथिपूजनं च; धर्मस्तथार्थश्च रतिश्च दारे 12061014c निषेवितव्यानि सुखानि लोके; ह्यस्मिन्परे चैव मतं ममैतत् 12061015a भरणं पुत्रदाराणां वेदानां पारणं तथा 12061015c सतां तमाश्रमं श्रेष्ठं वदन्ति परमर्षयः 12061016a एवं हि यो ब्राह्मणो यज्ञशीलो; गार्हस्थ्यमध्यावसते यथावत् 12061016c गृहस्थवृत्तिं प्रविशोध्य सम्य;क्स्वर्गे विशुद्धं फलमाप्नुते सः 12061017a तस्य देहपरित्यागादिष्टाः कामाक्षया मताः 12061017c आनन्त्यायोपतिष्ठन्ति सर्वतोक्षिशिरोमुखाः 12061018a खादन्नेको जपन्नेकः सर्पन्नेको युधिष्ठिर 12061018c एकस्मिन्नेव आचार्ये शुश्रूषुर्मलपङ्कवान् 12061019a ब्रह्मचारी व्रती नित्यं नित्यं दीक्षापरो वशी 12061019c अविचार्य तथा वेदं कृत्यं कुर्वन्वसेत्सदा 12061020a शुश्रूषां सततं कुर्वन्गुरोः संप्रणमेत च 12061020c षट्कर्मस्वनिवृत्तश्च नप्रवृत्तश्च सर्वशः 12061021a न चरत्यधिकारेण सेवितं द्विषतो न च 12061021c एषोऽऽश्रमपदस्तात ब्रह्मचारिण इष्यते 12062001 युधिष्ठिर उवाच 12062001a शिवान्सुखान्महोदर्कानहिंस्राँल्लोकसंमतान् 12062001c ब्रूहि धर्मान्सुखोपायान्मद्विधानां सुखावहान् 12062002 भीष्म उवाच 12062002a ब्राह्मणस्येह चत्वार आश्रमा विहिताः प्रभो 12062002c वर्णास्ताननुवर्तन्ते त्रयो भरतसत्तम 12062003a उक्तानि कर्माणि बहूनि राज;न्स्वर्ग्याणि राजन्यपरायणानि 12062003c नेमानि दृष्टान्तविधौ स्मृतानि; क्षात्रे हि सर्वं विहितं यथावत् 12062004a क्षात्राणि वैश्यानि च सेवमानः; शौद्राणि कर्माणि च ब्राह्मणः सन् 12062004c अस्मिँल्लोके निन्दितो मन्दचेताः; परे च लोके निरयं प्रयाति 12062005a या संज्ञा विहिता लोके दासे शुनि वृके पशौ 12062005c विकर्मणि स्थिते विप्रे तां संज्ञां कुरु पाण्डव 12062006a षट्कर्मसंप्रवृत्तस्य आश्रमेषु चतुर्ष्वपि 12062006c सर्वधर्मोपपन्नस्य संभूतस्य कृतात्मनः 12062007a ब्राह्मणस्य विशुद्धस्य तपस्यभिरतस्य च 12062007c निराशिषो वदान्यस्य लोका ह्यक्षरसंज्ञिताः 12062008a यो यस्मिन्कुरुते कर्म यादृशं येन यत्र च 12062008c तादृशं तादृशेनैव स गुणं प्रतिपद्यते 12062009a वृद्ध्या कृषिवणिक्त्वेन जीवसंजीवनेन च 12062009c वेत्तुमर्हसि राजेन्द्र स्वाध्यायगणितं महत् 12062010a कालसंचोदितः कालः कालपर्यायनिश्चितः 12062010c उत्तमाधममध्यानि कर्माणि कुरुतेऽवशः 12062011a अन्तवन्ति प्रदानानि पुरा श्रेयस्कराणि च 12062011c स्वकर्मनिरतो लोको ह्यक्षरः सर्वतोमुखः 12063001 भीष्म उवाच 12063001a ज्याकर्षणं शत्रुनिबर्हणं च; कृषिर्वणिज्या पशुपालनं च 12063001c शुश्रूषणं चापि तथार्थहेतो;रकार्यमेतत्परमं द्विजस्य 12063002a सेव्यं तु ब्रह्मषट्कर्म गृहस्थेन मनीषिणा 12063002c कृतकृत्यस्य चारण्ये वासो विप्रस्य शस्यते 12063003a राजप्रैष्यं कृषिधनं जीवनं च वणिज्यया 12063003c कौटिल्यं कौलटेयं च कुसीदं च विवर्जयेत् 12063004a शूद्रो राजन्भवति ब्रह्मबन्धु;र्दुश्चारित्र्यो यश्च धर्मादपेतः 12063004c वृषलीपतिः पिशुनो नर्तकश्च; ग्रामप्रैष्यो यश्च भवेद्विकर्मा 12063005a जपन्वेदानजपंश्चापि राज;न्समः शूद्रैर्दासवच्चापि भोज्यः 12063005c एते सर्वे शूद्रसमा भवन्ति; राजन्नेतान्वर्जयेद्देवकृत्ये 12063006a निर्मर्यादे चाशने क्रूरवृत्तौ; हिंसात्मके त्यक्तधर्मस्ववृत्ते 12063006c हव्यं कव्यं यानि चान्यानि राज;न्देयान्यदेयानि भवन्ति तस्मिन् 12063007a तस्माद्धर्मो विहितो ब्राह्मणस्य; दमः शौचं चार्जवं चापि राजन् 12063007c तथा विप्रस्याश्रमाः सर्व एव; पुरा राजन्ब्रह्मणा वै निसृष्टाः 12063008a यः स्याद्दान्तः सोमप आर्यशीलः; सानुक्रोशः सर्वसहो निराशीः 12063008c ऋजुर्मृदुरनृशंसः क्षमावा;न्स वै विप्रो नेतरः पापकर्मा 12063009a शूद्रं वैश्यं राजपुत्रं च राजँ;ल्लोकाः सर्वे संश्रिता धर्मकामाः 12063009c तस्माद्वर्णाञ्जातिधर्मेषु सक्ता;न्मत्वा विष्णुर्नेच्छति पाण्डुपुत्र 12063010a लोके चेदं सर्वलोकस्य न स्या;च्चातुर्वर्ण्यं वेदवादाश्च न स्युः 12063010c सर्वाश्चेज्याः सर्वलोकक्रियाश्च; सद्यः सर्वे चाश्रमस्था न वै स्युः 12063011a यश्च त्रयाणां वर्णानामिच्छेदाश्रमसेवनम् 12063011c कर्तुमाश्रमदृष्टांश्च धर्मांस्ताञ्शृणु पाण्डव 12063012a शुश्रूषाकृतकृत्यस्य कृतसंतानकर्मणः 12063012c अभ्यनुज्ञाप्य राजानं शूद्रस्य जगतीपते 12063013a अल्पान्तरगतस्यापि दशधर्मगतस्य वा 12063013c आश्रमा विहिताः सर्वे वर्जयित्वा निराशिषम् 12063014a भैक्षचर्यां न तु प्राहुस्तस्य तद्धर्मचारिणः 12063014c तथा वैश्यस्य राजेन्द्र राजपुत्रस्य चैव हि 12063015a कृतकृत्यो वयोतीतो राज्ञः कृतपरिश्रमः 12063015c वैश्यो गच्छेदनुज्ञातो नृपेणाश्रममण्डलम् 12063016a वेदानधीत्य धर्मेण राजशास्त्राणि चानघ 12063016c संतानादीनि कर्माणि कृत्वा सोमं निषेव्य च 12063017a पालयित्वा प्रजाः सर्वा धर्मेण वदतां वर 12063017c राजसूयाश्वमेधादीन्मखानन्यांस्तथैव च 12063018a समानीय यथापाठं विप्रेभ्यो दत्तदक्षिणः 12063018c संग्रामे विजयं प्राप्य तथाल्पं यदि वा बहु 12063019a स्थापयित्वा प्रजापालं पुत्रं राज्ये च पाण्डव 12063019c अन्यगोत्रं प्रशस्तं वा क्षत्रियं क्षत्रियर्षभ 12063020a अर्चयित्वा पितॄन्सम्यक्पितृयज्ञैर्यथाविधि 12063020c देवान्यज्ञैरृषीन्वेदैरर्चित्वा चैव यत्नतः 12063021a अन्तकाले च संप्राप्ते य इच्छेदाश्रमान्तरम् 12063021c आनुपूर्व्याश्रमान्राजन्गत्वा सिद्धिमवाप्नुयात् 12063022a राजर्षित्वेन राजेन्द्र भैक्षचर्याध्वसेवया 12063022c अपेतगृहधर्मोऽपि चरेज्जीवितकाम्यया 12063023a न चैतन्नैष्ठिकं कर्म त्रयाणां भरतर्षभ 12063023c चतुर्णां राजशार्दूल प्राहुराश्रमवासिनाम् 12063024a बह्वायत्तं क्षत्रियैर्मानवानां; लोकश्रेष्ठं धर्ममासेवमानैः 12063024c सर्वे धर्माः सोपधर्मास्त्रयाणां; राज्ञो धर्मादिति वेदाच्छृणोमि 12063025a यथा राजन्हस्तिपदे पदानि; संलीयन्ते सर्वसत्त्वोद्भवानि 12063025c एवं धर्मान्राजधर्मेषु सर्वा;न्सर्वावस्थं संप्रलीनान्निबोध 12063026a अल्पाश्रयानल्पफलान्वदन्ति; धर्मानन्यान्धर्मविदो मनुष्याः 12063026c महाश्रयं बहुकल्याणरूपं; क्षात्रं धर्मं नेतरं प्राहुरार्याः 12063027a सर्वे धर्मा राजधर्मप्रधानाः; सर्वे धर्माः पाल्यमाना भवन्ति 12063027c सर्वत्यागो राजधर्मेषु राजं;स्त्यागे चाहुर्धर्ममग्र्यं पुराणम् 12063028a मज्जेत्त्रयी दण्डनीतौ हतायां; सर्वे धर्मा न भवेयुर्विरुद्धाः 12063028c सर्वे धर्माश्चाश्रमाणां गताः स्युः; क्षात्रे त्यक्ते राजधर्मे पुराणे 12063029a सर्वे त्यागा राजधर्मेषु दृष्टाः; सर्वा दीक्षा राजधर्मेषु चोक्ताः 12063029c सर्वे योगा राजधर्मेषु चोक्ताः; सर्वे लोका राजधर्मान्प्रविष्टाः 12063030a यथा जीवाः प्रकृतौ वध्यमाना; धर्माश्रितानामुपपीडनाय 12063030c एवं धर्मा राजधर्मैर्वियुक्ताः; सर्वावस्थं नाद्रियन्ते स्वधर्मम् 12064001 भीष्म उवाच 12064001a चातुराश्रम्यधर्माश्च जातिधर्माश्च पाण्डव 12064001c लोकपालोत्तराश्चैव क्षात्रे धर्मे व्यवस्थिताः 12064002a सर्वाण्येतानि धर्माणि क्षात्रे भरतसत्तम 12064002c निराशिषो जीवलोके क्षात्रे धर्मे व्यवस्थिताः 12064003a अप्रत्यक्षं बहुद्वारं धर्ममाश्रमवासिनाम् 12064003c प्ररूपयन्ति तद्भावमागमैरेव शाश्वतम् 12064004a अपरे वचनैः पुण्यैर्वादिनो लोकनिश्चयम् 12064004c अनिश्चयज्ञा धर्माणामदृष्टान्ते परे रताः 12064005a प्रत्यक्षसुखभूयिष्ठमात्मसाक्षिकमच्छलम् 12064005c सर्वलोकहितं धर्मं क्षत्रियेषु प्रतिष्ठितम् 12064006a धर्माश्रमव्यवसिनां ब्राह्मणानां युधिष्ठिर 12064006c यथा त्रयाणां वर्णानां संख्यातोपश्रुतिः पुरा 12064006e राजधर्मेष्वनुपमा लोक्या सुचरितैरिह 12064007a उदाहृतं ते राजेन्द्र यथा विष्णुं महौजसम् 12064007c सर्वभूतेश्वरं देवं प्रभुं नारायणं पुरा 12064007e जग्मुः सुबहवः शूरा राजानो दण्डनीतये 12064008a एकैकमात्मनः कर्म तुलयित्वाश्रमे पुरा 12064008c राजानः पर्युपातिष्ठन्दृष्टान्तवचने स्थिताः 12064009a साध्या देवा वसवश्चाश्विनौ च; रुद्राश्च विश्वे मरुतां गणाश्च 12064009c सृष्टाः पुरा आदिदेवेन देवा; क्षात्रे धर्मे वर्तयन्ते च सिद्धाः 12064010a अत्र ते वर्तयिष्यामि धर्ममर्थविनिश्चयम् 12064010c निर्मर्यादे वर्तमाने दानवैकायने कृते 12064010e बभूव राजा राजेन्द्र मान्धाता नाम वीर्यवान् 12064011a पुरा वसुमतीपालो यज्ञं चक्रे दिदृक्षया 12064011c अनादिमध्यनिधनं देवं नारायणं प्रति 12064012a स राजा राजशार्दूल मान्धाता परमेष्ठिनः 12064012c जग्राह शिरसा पादौ यज्ञे विष्णोर्महात्मनः 12064013a दर्शयामास तं विष्णू रूपमास्थाय वासवम् 12064013c स पार्थिवैर्वृतः सद्भिरर्चयामास तं प्रभुम् 12064014a तस्य पार्थिवसंघस्य तस्य चैव महात्मनः 12064014c संवादोऽयं महानासीद्विष्णुं प्रति महाद्युते 12064015 इन्द्र उवाच 12064015a किमिष्यते धर्मभृतां वरिष्ठ; यद्द्रष्टुकामोऽसि तमप्रमेयम् 12064015c अनन्तमायामितसत्त्ववीर्यं; नारायणं ह्यादिदेवं पुराणम् 12064016a नासौ देवो विश्वरूपो मयापि; शक्यो द्रष्टुं ब्रह्मणा वापि साक्षात् 12064016c येऽन्ये कामास्तव राजन्हृदिस्था; दास्यामि तांस्त्वं हि मर्त्येषु राजा 12064017a सत्ये स्थितो धर्मपरो जितेन्द्रियः; शूरो दृढं प्रीतिरतः सुराणाम् 12064017c बुद्ध्या भक्त्या चोत्तमश्रद्धया च; ततस्तेऽहं दद्मि वरं यथेष्टम् 12064018 मान्धातोवाच 12064018a असंशयं भगवन्नादिदेवं; द्रक्ष्याम्यहं शिरसाहं प्रसाद्य 12064018c त्यक्त्वा भोगान्धर्मकामो ह्यरण्य;मिच्छे गन्तुं सत्पथं लोकजुष्टम् 12064019a क्षात्राद्धर्माद्विपुलादप्रमेया;ल्लोकाः प्राप्ताः स्थापितं स्वं यशश्च 12064019c धर्मो योऽसावादिदेवात्प्रवृत्तो; लोकज्येष्ठस्तं न जानामि कर्तुम् 12064020 इन्द्र उवाच 12064020a असैनिकोऽधर्मपरश्चरेथाः; परां गतिं लप्स्यसे चाप्रमत्तः 12064020c क्षात्रो धर्मो ह्यादिदेवात्प्रवृत्तः; पश्चादन्ये शेषभूताश्च धर्माः 12064021a शेषाः सृष्टा ह्यन्तवन्तो ह्यनन्ताः; सुप्रस्थानाः क्षत्रधर्माविशिष्टाः 12064021c अस्मिन्धर्मे सर्वधर्माः प्रविष्टा;स्तस्माद्धर्मं श्रेष्ठमिमं वदन्ति 12064022a कर्मणा वै पुरा देवा ऋषयश्चामितौजसः 12064022c त्राताः सर्वे प्रमथ्यारीन्क्षत्रधर्मेण विष्णुना 12064023a यदि ह्यसौ भगवान्नाहनिष्य;द्रिपून्सर्वान्वसुमानप्रमेयः 12064023c न ब्राह्मणा न च लोकादिकर्ता; न सद्धर्मा नादिधर्मा भवेयुः 12064024a इमामुर्वीं न जयेद्विक्रमेण; देवश्रेष्ठोऽसौ पुरा चेदमेयः 12064024c चातुर्वर्ण्यं चातुराश्रम्यधर्माः; सर्वे न स्युर्ब्रह्मणो वै विनाशात् 12064025a दृष्टा धर्माः शतधा शाश्वतेन; क्षात्रेण धर्मेण पुनः प्रवृत्ताः 12064025c युगे युगे ह्यादिधर्माः प्रवृत्ता; लोकज्येष्ठं क्षत्रधर्मं वदन्ति 12064026a आत्मत्यागः सर्वभूतानुकम्पा; लोकज्ञानं मोक्षणं पालनं च 12064026c विषण्णानां मोक्षणं पीडितानां; क्षात्रे धर्मे विद्यते पार्थिवानाम् 12064027a निर्मर्यादाः काममन्युप्रवृत्ता; भीता राज्ञो नाधिगच्छन्ति पापम् 12064027c शिष्टाश्चान्ये सर्वधर्मोपपन्नाः; साध्वाचाराः साधु धर्मं चरन्ति 12064028a पुत्रवत्परिपाल्यानि लिङ्गधर्मेण पार्थिवैः 12064028c लोके भूतानि सर्वाणि विचरन्ति न संशयः 12064029a सर्वधर्मपरं क्षत्रं लोकज्येष्ठं सनातनम् 12064029c शश्वदक्षरपर्यन्तमक्षरं सर्वतोमुखम् 12065001 इन्द्र उवाच 12065001a एवंवीर्यः सर्वधर्मोपपन्नः; क्षात्रः श्रेष्ठः सर्वधर्मेषु धर्मः 12065001c पाल्यो युष्माभिर्लोकसिंहैरुदारै;र्विपर्यये स्यादभावः प्रजानाम् 12065002a भुवः संस्कारं राजसंस्कारयोग;मभैक्षचर्यां पालनं च प्रजानाम् 12065002c विद्याद्राजा सर्वभूतानुकम्पां; देहत्यागं चाहवे धर्ममग्र्यम् 12065003a त्यागं श्रेष्ठं मुनयो वै वदन्ति; सर्वश्रेष्ठो यः शरीरं त्यजेत 12065003c नित्यं त्यक्तं राजधर्मेषु सर्वं; प्रत्यक्षं ते भूमिपालाः सदैते 12065004a बहुश्रुत्या गुरुशुश्रूषया वा; परस्य वा संहननाद्वदन्ति 12065004c नित्यं धर्मं क्षत्रियो ब्रह्मचारी; चरेदेको ह्याश्रमं धर्मकामः 12065005a सामान्यार्थे व्यवहारे प्रवृत्ते; प्रियाप्रिये वर्जयन्नेव यत्नात् 12065005c चातुर्वर्ण्यस्थापनात्पालनाच्च; तैस्तैर्योगैर्नियमैरौरसैश्च 12065006a सर्वोद्योगैराश्रमं धर्ममाहुः; क्षात्रं ज्येष्ठं सर्वधर्मोपपन्नम् 12065006c स्वं स्वं धर्मं ये न चरन्ति वर्णा;स्तांस्तान्धर्मानयथावद्वदन्ति 12065007a निर्मर्यादे नित्यमर्थे विनष्टा;नाहुस्तान्वै पशुभूतान्मनुष्यान् 12065007c यथा नीतिं गमयत्यर्थलोभा;च्छ्रेयांस्तस्मादाश्रमः क्षत्रधर्मः 12065008a त्रैविद्यानां या गतिर्ब्राह्मणानां; यश्चैवोक्तोऽथाश्रमो ब्राह्मणानाम् 12065008c एतत्कर्म ब्राह्मणस्याहुरग्र्य;मन्यत्कुर्वञ्शूद्रवच्छस्त्रवध्यः 12065009a चातुराश्रम्यधर्माश्च वेदधर्माश्च पार्थिव 12065009c ब्राह्मणेनानुगन्तव्या नान्यो विद्यात्कथंचन 12065010a अन्यथा वर्तमानस्य न सा वृत्तिः प्रकल्प्यते 12065010c कर्मणा व्यज्यते धर्मो यथैव श्वा तथैव सः 12065011a यो विकर्मस्थितो विप्रो न स सन्मानमर्हति 12065011c कर्मस्वनुपयुञ्जानमविश्वास्यं हि तं विदुः 12065012a एते धर्माः सर्ववर्णाश्च वीरै;रुत्क्रष्टव्याः क्षत्रियैरेष धर्मः 12065012c तस्माज्ज्येष्ठा राजधर्मा न चान्ये; वीर्यज्येष्ठा वीरधर्मा मता मे 12065013 मान्धातोवाच 12065013a यवनाः किराता गान्धाराश्चीनाः शबरबर्बराः 12065013c शकास्तुषाराः कह्वाश्च पह्लवाश्चान्ध्रमद्रकाः 12065014a ओड्राः पुलिन्दा रमठाः काचा म्लेच्छाश्च सर्वशः 12065014c ब्रह्मक्षत्रप्रसूताश्च वैश्याः शूद्राश्च मानवाः 12065015a कथं धर्मं चरेयुस्ते सर्वे विषयवासिनः 12065015c मद्विधैश्च कथं स्थाप्याः सर्वे ते दस्युजीविनः 12065016a एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं भगवंस्तद्ब्रवीहि मे 12065016c त्वं बन्धुभूतो ह्यस्माकं क्षत्रियाणां सुरेश्वर 12065017 इन्द्र उवाच 12065017a मातापित्रोर्हि कर्तव्या शुश्रूषा सर्वदस्युभिः 12065017c आचार्यगुरुशुश्रूषा तथैवाश्रमवासिनाम् 12065018a भूमिपालानां च शुश्रूषा कर्तव्या सर्वदस्युभिः 12065018c वेदधर्मक्रियाश्चैव तेषां धर्मो विधीयते 12065019a पितृयज्ञास्तथा कूपाः प्रपाश्च शयनानि च 12065019c दानानि च यथाकालं द्विजेषु दद्युरेव ते 12065020a अहिंसा सत्यमक्रोधो वृत्तिदायानुपालनम् 12065020c भरणं पुत्रदाराणां शौचमद्रोह एव च 12065021a दक्षिणा सर्वयज्ञानां दातव्या भूतिमिच्छता 12065021c पाकयज्ञा महार्हाश्च कर्तव्याः सर्वदस्युभिः 12065022a एतान्येवंप्रकाराणि विहितानि पुरानघ 12065022c सर्वलोकस्य कर्माणि कर्तव्यानीह पार्थिव 12065023 मान्धातोवाच 12065023a दृश्यन्ते मानवा लोके सर्ववर्णेषु दस्यवः 12065023c लिङ्गान्तरे वर्तमाना आश्रमेषु चतुर्ष्वपि 12065024 इन्द्र उवाच 12065024a विनष्टायां दण्डनीतौ राजधर्मे निराकृते 12065024c संप्रमुह्यन्ति भूतानि राजदौरात्म्यतो नृप 12065025a असंख्याता भविष्यन्ति भिक्षवो लिङ्गिनस्तथा 12065025c आश्रमाणां विकल्पाश्च निवृत्तेऽस्मिन्कृते युगे 12065026a अशृण्वानाः पुराणानां धर्माणां प्रवरा गतीः 12065026c उत्पथं प्रतिपत्स्यन्ते काममन्युसमीरिताः 12065027a यदा निवर्त्यते पापो दण्डनीत्या महात्मभिः 12065027c तदा धर्मो न चलते सद्भूतः शाश्वतः परः 12065028a परलोकगुरुं चैव राजानं योऽवमन्यते 12065028c न तस्य दत्तं न हुतं न श्राद्धं फलति क्वचित् 12065029a मानुषाणामधिपतिं देवभूतं सनातनम् 12065029c देवाश्च बहु मन्यन्ते धर्मकामं नरेश्वरम् 12065030a प्रजापतिर्हि भगवान्यः सर्वमसृजज्जगत् 12065030c स प्रवृत्तिनिवृत्त्यर्थं धर्माणां क्षत्रमिच्छति 12065031a प्रवृत्तस्य हि धर्मस्य बुद्ध्या यः स्मरते गतिम् 12065031c स मे मान्यश्च पूज्यश्च तत्र क्षत्रं प्रतिष्ठितम् 12065032 भीष्म उवाच 12065032a एवमुक्त्वा स भगवान्मरुद्गणवृतः प्रभुः 12065032c जगाम भवनं विष्णुरक्षरं परमं पदम् 12065033a एवं प्रवर्तिते धर्मे पुरा सुचरितेऽनघ 12065033c कः क्षत्रमवमन्येत चेतनावान्बहुश्रुतः 12065034a अन्यायेन प्रवृत्तानि निवृत्तानि तथैव च 12065034c अन्तरा विलयं यान्ति यथा पथि विचक्षुषः 12065035a आदौ प्रवर्तिते चक्रे तथैवादिपरायणे 12065035c वर्तस्व पुरुषव्याघ्र संविजानामि तेऽनघ 12066001 युधिष्ठिर उवाच 12066001a श्रुता मे कथिताः पूर्वैश्चत्वारो मानवाश्रमाः 12066001c व्याख्यानमेषामाचक्ष्व पृच्छतो मे पितामह 12066002 भीष्म उवाच 12066002a विदिताः सर्व एवेह धर्मास्तव युधिष्ठिर 12066002c यथा मम महाबाहो विदिताः साधुसंमताः 12066003a यत्तु लिङ्गान्तरगतं पृच्छसे मां युधिष्ठिर 12066003c धर्मं धर्मभृतां श्रेष्ठ तन्निबोध नराधिप 12066004a सर्वाण्येतानि कौन्तेय विद्यन्ते मनुजर्षभ 12066004c साध्वाचारप्रवृत्तानां चातुराश्रम्यकर्मणाम् 12066005a अकामद्वेषयुक्तस्य दण्डनीत्या युधिष्ठिर 12066005c समेक्षिणश्च भूतेषु भैक्षाश्रमपदं भवेत् 12066006a वेत्त्यादानविसर्गं यो निग्रहानुग्रहौ तथा 12066006c यथोक्तवृत्तेर्वीरस्य क्षेमाश्रमपदं भवेत् 12066007a ज्ञातिसंबन्धिमित्राणि व्यापन्नानि युधिष्ठिर 12066007c समभ्युद्धरमाणस्य दीक्षाश्रमपदं भवेत् 12066008a आह्निकं भूतयज्ञांश्च पितृयज्ञांश्च मानुषान् 12066008c कुर्वतः पार्थ विपुलान्वन्याश्रमपदं भवेत् 12066009a पालनात्सर्वभूतानां स्वराष्ट्रपरिपालनात् 12066009c दीक्षा बहुविधा राज्ञो वन्याश्रमपदं भवेत् 12066010a वेदाध्ययननित्यत्वं क्षमाथाचार्यपूजनम् 12066010c तथोपाध्यायशुश्रूषा ब्रह्माश्रमपदं भवेत् 12066011a अजिह्ममशठं मार्गं सेवमानस्य भारत 12066011c सर्वदा सर्वभूतेषु ब्रह्माश्रमपदं भवेत् 12066012a वानप्रस्थेषु विप्रेषु त्रैविद्येषु च भारत 12066012c प्रयच्छतोऽर्थान्विपुलान्वन्याश्रमपदं भवेत् 12066013a सर्वभूतेष्वनुक्रोशं कुर्वतस्तस्य भारत 12066013c आनृशंस्यप्रवृत्तस्य सर्वावस्थं पदं भवेत् 12066014a बालवृद्धेषु कौरव्य सर्वावस्थं युधिष्ठिर 12066014c अनुक्रोशं विदधतः सर्वावस्थं पदं भवेत् 12066015a बलात्कृतेषु भूतेषु परित्राणं कुरूद्वह 12066015c शरणागतेषु कौरव्य कुर्वन्गार्हस्थ्यमावसेत् 12066016a चराचराणां भूतानां रक्षामपि च सर्वशः 12066016c यथार्हपूजां च सदा कुर्वन्गार्हस्थ्यमावसेत् 12066017a ज्येष्ठानुज्येष्ठपत्नीनां भ्रातॄणां पुत्रनप्तृणाम् 12066017c निग्रहानुग्रहौ पार्थ गार्हस्थ्यमिति तत्तपः 12066018a साधूनामर्चनीयानां प्रजासु विदितात्मनाम् 12066018c पालनं पुरुषव्याघ्र गृहाश्रमपदं भवेत् 12066019a आश्रमस्थानि सर्वाणि यस्तु वेश्मनि भारत 12066019c आददीतेह भोज्येन तद्गार्हस्थ्यं युधिष्ठिर 12066020a यः स्थितः पुरुषो धर्मे धात्रा सृष्टे यथार्थवत् 12066020c आश्रमाणां स सर्वेषां फलं प्राप्नोत्यनुत्तमम् 12066021a यस्मिन्न नश्यन्ति गुणाः कौन्तेय पुरुषे सदा 12066021c आश्रमस्थं तमप्याहुर्नरश्रेष्ठं युधिष्ठिर 12066022a स्थानमानं वयोमानं कुलमानं तथैव च 12066022c कुर्वन्वसति सर्वेषु ह्याश्रमेषु युधिष्ठिर 12066023a देशधर्मांश्च कौन्तेय कुलधर्मांस्तथैव च 12066023c पालयन्पुरुषव्याघ्र राजा सर्वाश्रमी भवेत् 12066024a काले विभूतिं भूतानामुपहारांस्तथैव च 12066024c अर्हयन्पुरुषव्याघ्र साधूनामाश्रमे वसेत् 12066025a दशधर्मगतश्चापि यो धर्मं प्रत्यवेक्षते 12066025c सर्वलोकस्य कौन्तेय राजा भवति सोऽऽश्रमी 12066026a ये धर्मकुशला लोके धर्मं कुर्वन्ति साधवः 12066026c पालिता यस्य विषये पादोंऽशस्तस्य भूपतेः 12066027a धर्मारामान्धर्मपरान्ये न रक्षन्ति मानवान् 12066027c पार्थिवाः पुरुषव्याघ्र तेषां पापं हरन्ति ते 12066028a ये च रक्षासहायाः स्युः पार्थिवानां युधिष्ठिर 12066028c ते चैवांशहराः सर्वे धर्मे परकृतेऽनघ 12066029a सर्वाश्रमपदे ह्याहुर्गार्हस्थ्यं दीप्तनिर्णयम् 12066029c पावनं पुरुषव्याघ्र यं वयं पर्युपास्महे 12066030a आत्मोपमस्तु भूतेषु यो वै भवति मानवः 12066030c न्यस्तदण्डो जितक्रोधः स प्रेत्य लभते सुखम् 12066031a धर्मोत्थिता सत्त्ववीर्या धर्मसेतुवटाकरा 12066031c त्यागवाताध्वगा शीघ्रा नौस्त्वा संतारयिष्यति 12066032a यदा निवृत्तः सर्वस्मात्कामो योऽस्य हृदि स्थितः 12066032c तदा भवति सत्त्वस्थस्ततो ब्रह्म समश्नुते 12066033a सुप्रसन्नस्तु भावेन योगेन च नराधिप 12066033c धर्मं पुरुषशार्दूल प्राप्स्यसे पालने रतः 12066034a वेदाध्ययनशीलानां विप्राणां साधुकर्मणाम् 12066034c पालने यत्नमातिष्ठ सर्वलोकस्य चानघ 12066035a वने चरति यो धर्ममाश्रमेषु च भारत 12066035c रक्षया तच्छतगुणं धर्मं प्राप्नोति पार्थिवः 12066036a एष ते विविधो धर्मः पाण्डवश्रेष्ठ कीर्तितः 12066036c अनुतिष्ठ त्वमेनं वै पूर्वैर्दृष्टं सनातनम् 12066037a चातुराश्रम्यमेकाग्रः चातुर्वर्ण्यं च पाण्डव 12066037c धर्मं पुरुषशार्दूल प्राप्स्यसे पालने रतः 12067001 युधिष्ठिर उवाच 12067001a चातुराश्रम्य उक्तोऽत्र चातुर्वर्ण्यस्तथैव च 12067001c राष्ट्रस्य यत्कृत्यतमं तन्मे ब्रूहि पितामह 12067002 भीष्म उवाच 12067002a राष्ट्रस्यैतत्कृत्यतमं राज्ञ एवाभिषेचनम् 12067002c अनिन्द्रमबलं राष्ट्रं दस्यवोऽभिभवन्ति च 12067003a अराजकेषु राष्ट्रेषु धर्मो न व्यवतिष्ठते 12067003c परस्परं च खादन्ति सर्वथा धिगराजकम् 12067004a इन्द्रमेनं प्रवृणुते यद्राजानमिति श्रुतिः 12067004c यथैवेन्द्रस्तथा राजा संपूज्यो भूतिमिच्छता 12067005a नाराजकेषु राष्ट्रेषु वस्तव्यमिति वैदिकम् 12067005c नाराजकेषु राष्ट्रेषु हव्यमग्निर्वहत्यपि 12067006a अथ चेदभिवर्तेत राज्यार्थी बलवत्तरः 12067006c अराजकानि राष्ट्राणि हतराजानि वा पुनः 12067007a प्रत्युद्गम्याभिपूज्यः स्यादेतदत्र सुमन्त्रितम् 12067007c न हि पापात्पापतरमस्ति किंचिदराजकात् 12067008a स चेत्समनुपश्येत समग्रं कुशलं भवेत् 12067008c बलवान्हि प्रकुपितः कुर्यान्निःशेषतामपि 12067009a भूयांसं लभते क्लेशं या गौर्भवति दुर्दुहा 12067009c सुदुहा या तु भवति नैव तां क्लेशयन्त्युत 12067010a यदतप्तं प्रणमति न तत्संतापयन्त्युत 12067010c यच्च स्वयं नतं दारु न तत्संनामयन्त्यपि 12067011a एतयोपमया धीरः संनमेत बलीयसे 12067011c इन्द्राय स प्रणमते नमते यो बलीयसे 12067012a तस्माद्राजैव कर्तव्यः सततं भूतिमिच्छता 12067012c न धनार्थो न दारार्थस्तेषां येषामराजकम् 12067013a प्रीयते हि हरन्पापः परवित्तमराजके 12067013c यदास्य उद्धरन्त्यन्ये तदा राजानमिच्छति 12067014a पापा अपि तदा क्षेमं न लभन्ते कदाचन 12067014c एकस्य हि द्वौ हरतो द्वयोश्च बहवोऽपरे 12067015a अदासः क्रियते दासो ह्रियन्ते च बलात्स्त्रियः 12067015c एतस्मात्कारणाद्देवाः प्रजापालान्प्रचक्रिरे 12067016a राजा चेन्न भवेल्लोके पृथिव्यां दण्डधारकः 12067016c शूले मत्स्यानिवापक्ष्यन्दुर्बलान्बलवत्तराः 12067017a अराजकाः प्रजाः पूर्वं विनेशुरिति नः श्रुतम् 12067017c परस्परं भक्षयन्तो मत्स्या इव जले कृशान् 12067018a ताः समेत्य ततश्चक्रुः समयानिति नः श्रुतम् 12067018c वाक्क्रूरो दण्डपुरुषो यश्च स्यात्पारदारिकः 12067018e यश्च न स्वमथादद्यात्त्याज्या नस्तादृशा इति 12067019a विश्वासनार्थं वर्णानां सर्वेषामविशेषतः 12067019c तास्तथा समयं कृत्वा समये नावतस्थिरे 12067020a सहितास्तास्तदा जग्मुरसुखार्ताः पितामहम् 12067020c अनीश्वरा विनश्यामो भगवन्नीश्वरं दिश 12067021a यं पूजयेम संभूय यश्च नः परिपालयेत् 12067021c ताभ्यो मनुं व्यादिदेश मनुर्नाभिननन्द ताः 12067022 मनुरुवाच 12067022a बिभेमि कर्मणः क्रूराद्राज्यं हि भृशदुष्करम् 12067022c विशेषतो मनुष्येषु मिथ्यावृत्तिषु नित्यदा 12067023 भीष्म उवाच 12067023a तमब्रुवन्प्रजा मा भैः कर्मणैनो गमिष्यति 12067023c पशूनामधिपञ्चाशद्धिरण्यस्य तथैव च 12067023e धान्यस्य दशमं भागं दास्यामः कोशवर्धनम् 12067024a मुख्येन शस्त्रपत्रेण ये मनुष्याः प्रधानतः 12067024c भवन्तं तेऽनुयास्यन्ति महेन्द्रमिव देवताः 12067025a स त्वं जातबलो राजन्दुष्प्रधर्षः प्रतापवान् 12067025c सुखे धास्यसि नः सर्वान्कुबेर इव नैरृतान् 12067026a यं च धर्मं चरिष्यन्ति प्रजा राज्ञा सुरक्षिताः 12067026c चतुर्थं तस्य धर्मस्य त्वत्संस्थं नो भविष्यति 12067027a तेन धर्मेण महता सुखलब्धेन भावितः 12067027c पाह्यस्मान्सर्वतो राजन्देवानिव शतक्रतुः 12067028a विजयायाशु निर्याहि प्रतपन्रश्मिमानिव 12067028c मानं विधम शत्रूणां धर्मो जयतु नः सदा 12067029a स निर्ययौ महातेजा बलेन महता वृतः 12067029c महाभिजनसंपन्नस्तेजसा प्रज्वलन्निव 12067030a तस्य तां महिमां दृष्ट्वा महेन्द्रस्येव देवताः 12067030c अपतत्रसिरे सर्वे स्वधर्मे च दधुर्मनः 12067031a ततो महीं परिययौ पर्जन्य इव वृष्टिमान् 12067031c शमयन्सर्वतः पापान्स्वकर्मसु च योजयन् 12067032a एवं ये भूतिमिच्छेयुः पृथिव्यां मानवाः क्वचित् 12067032c कुर्यू राजानमेवाग्रे प्रजानुग्रहकारणात् 12067033a नमस्येयुश्च तं भक्त्या शिष्या इव गुरुं सदा 12067033c देवा इव सहस्राक्षं प्रजा राजानमन्तिके 12067034a सत्कृतं स्वजनेनेह परोऽपि बहु मन्यते 12067034c स्वजनेन त्ववज्ञातं परे परिभवन्त्युत 12067035a राज्ञः परैः परिभवः सर्वेषामसुखावहः 12067035c तस्माच्छत्रं च पत्रं च वासांस्याभरणानि च 12067036a भोजनान्यथ पानानि राज्ञे दद्युर्गृहाणि च 12067036c आसनानि च शय्याश्च सर्वोपकरणानि च 12067037a गुप्तात्मा स्याद्दुराधर्षः स्मितपूर्वाभिभाषिता 12067037c आभाषितश्च मधुरं प्रतिभाषेत मानवान् 12067038a कृतज्ञो दृढभक्तिः स्यात्संविभागी जितेन्द्रियः 12067038c ईक्षितः प्रतिवीक्षेत मृदु चर्जु च वल्गु च 12068001 युधिष्ठिर उवाच 12068001a किमाहुर्दैवतं विप्रा राजानं भरतर्षभ 12068001c मनुष्याणामधिपतिं तन्मे ब्रूहि पितामह 12068002 भीष्म उवाच 12068002a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12068002c बृहस्पतिं वसुमना यथा पप्रच्छ भारत 12068003a राजा वसुमना नाम कौसल्यो धीमतां वरः 12068003c महर्षिं परिपप्रच्छ कृतप्रज्ञो बृहस्पतिम् 12068004a सर्वं वैनयिकं कृत्वा विनयज्ञो बृहस्पतेः 12068004c दक्षिणानन्तरो भूत्वा प्रणम्य विधिपूर्वकम् 12068005a विधिं पप्रच्छ राज्यस्य सर्वभूतहिते रतः 12068005c प्रजानां हितमन्विच्छन्धर्ममूलं विशां पते 12068006a केन भूतानि वर्धन्ते क्षयं गच्छन्ति केन च 12068006c कमर्चन्तो महाप्राज्ञ सुखमत्यन्तमाप्नुयुः 12068007a इति पृष्टो महाराज्ञा कौसल्येनामितौजसा 12068007c राजसत्कारमव्यग्रः शशंसास्मै बृहस्पतिः 12068008a राजमूलो महाराज धर्मो लोकस्य लक्ष्यते 12068008c प्रजा राजभयादेव न खादन्ति परस्परम् 12068009a राजा ह्येवाखिलं लोकं समुदीर्णं समुत्सुकम् 12068009c प्रसादयति धर्मेण प्रसाद्य च विराजते 12068010a यथा ह्यनुदये राजन्भूतानि शशिसूर्ययोः 12068010c अन्धे तमसि मज्जेयुरपश्यन्तः परस्परम् 12068011a यथा ह्यनुदके मत्स्या निराक्रन्दे विहंगमाः 12068011c विहरेयुर्यथाकाममभिसृत्य पुनः पुनः 12068012a विमथ्यातिक्रमेरंश्च विषह्यापि परस्परम् 12068012c अभावमचिरेणैव गच्छेयुर्नात्र संशयः 12068013a एवमेव विना राज्ञा विनश्येयुरिमाः प्रजाः 12068013c अन्धे तमसि मज्जेयुरगोपाः पशवो यथा 12068014a हरेयुर्बलवन्तो हि दुर्बलानां परिग्रहान् 12068014c हन्युर्व्यायच्छमानांश्च यदि राजा न पालयेत् 12068015a यानं वस्त्रमलंकारान्रत्नानि विविधानि च 12068015c हरेयुः सहसा पापा यदि राजा न पालयेत् 12068016a ममेदमिति लोकेऽस्मिन्न भवेत्संपरिग्रहः 12068016c विश्वलोपः प्रवर्तेत यदि राजा न पालयेत् 12068017a मातरं पितरं वृद्धमाचार्यमतिथिं गुरुम् 12068017c क्लिश्नीयुरपि हिंस्युर्वा यदि राजा न पालयेत् 12068018a पतेद्बहुविधं शस्त्रं बहुधा धर्मचारिषु 12068018c अधर्मः प्रगृहीतः स्याद्यदि राजा न पालयेत् 12068019a वधबन्धपरिक्लेशो नित्यमर्थवतां भवेत् 12068019c ममत्वं च न विन्देयुर्यदि राजा न पालयेत् 12068020a अन्तश्चाकाशमेव स्याल्लोकोऽयं दस्युसाद्भवेत् 12068020c पतेच्च नरकं घोरं यदि राजा न पालयेत् 12068021a न योनिपोषो वर्तेत न कृषिर्न वणिक्पथः 12068021c मज्जेद्धर्मस्त्रयी न स्याद्यदि राजा न पालयेत् 12068022a न यज्ञाः संप्रवर्तेरन्विधिवत्स्वाप्तदक्षिणाः 12068022c न विवाहाः समाजा वा यदि राजा न पालयेत् 12068023a न वृषाः संप्रवर्तेरन्न मथ्येरंश्च गर्गराः 12068023c घोषाः प्रणाशं गच्छेयुर्यदि राजा न पालयेत् 12068024a त्रस्तमुद्विग्नहृदयं हाहाभूतमचेतनम् 12068024c क्षणेन विनशेत्सर्वं यदि राजा न पालयेत् 12068025a न संवत्सरसत्राणि तिष्ठेयुरकुतोभयाः 12068025c विधिवद्दक्षिणावन्ति यदि राजा न पालयेत् 12068026a ब्राह्मणाश्चतुरो वेदान्नाधीयेरंस्तपस्विनः 12068026c विद्यास्नातास्तपःस्नाता यदि राजा न पालयेत् 12068027a हस्तो हस्तं स मुष्णीयाद्भिद्येरन्सर्वसेतवः 12068027c भयार्तं विद्रवेत्सर्वं यदि राजा न पालयेत् 12068028a न लभेद्धर्मसंश्लेषं हतविप्रहतो जनः 12068028c कर्ता स्वेच्छेन्द्रियो गच्छेद्यदि राजा न पालयेत् 12068029a अनयाः संप्रवर्तेरन्भवेद्वै वर्णसंकरः 12068029c दुर्भिक्षमाविशेद्राष्ट्रं यदि राजा न पालयेत् 12068030a विवृत्य हि यथाकामं गृहद्वाराणि शेरते 12068030c मनुष्या रक्षिता राज्ञा समन्तादकुतोभयाः 12068031a नाक्रुष्टं सहते कश्चित्कुतो हस्तस्य लङ्घनम् 12068031c यदि राजा मनुष्येषु त्राता भवति धार्मिकः 12068032a स्त्रियश्चापुरुषा मार्गं सर्वालंकारभूषिताः 12068032c निर्भयाः प्रतिपद्यन्ते यदा रक्षति भूमिपः 12068033a धर्ममेव प्रपद्यन्ते न हिंसन्ति परस्परम् 12068033c अनुगृह्णन्ति चान्योन्यं यदा रक्षति भूमिपः 12068034a यजन्ते च त्रयो वर्णा महायज्ञैः पृथग्विधैः 12068034c युक्ताश्चाधीयते शास्त्रं यदा रक्षति भूमिपः 12068035a वार्तामूलो ह्ययं लोकस्त्रय्या वै धार्यते सदा 12068035c तत्सर्वं वर्तते सम्यग्यदा रक्षति भूमिपः 12068036a यदा राजा धुरं श्रेष्ठामादाय वहति प्रजाः 12068036c महता बलयोगेन तदा लोकः प्रसीदति 12068037a यस्याभावे च भूतानामभावः स्यात्समन्ततः 12068037c भावे च भावो नित्यः स्यात्कस्तं न प्रतिपूजयेत् 12068038a तस्य यो वहते भारं सर्वलोकसुखावहम् 12068038c तिष्ठेत्प्रियहिते राज्ञ उभौ लोकौ हि यो जयेत् 12068039a यस्तस्य पुरुषः पापं मनसाप्यनुचिन्तयेत् 12068039c असंशयमिह क्लिष्टः प्रेत्यापि नरकं पतेत् 12068040a न हि जात्ववमन्तव्यो मनुष्य इति भूमिपः 12068040c महती देवता ह्येषा नररूपेण तिष्ठति 12068041a कुरुते पञ्च रूपाणि कालयुक्तानि यः सदा 12068041c भवत्यग्निस्तथादित्यो मृत्युर्वैश्रवणो यमः 12068042a यदा ह्यासीदतः पापान्दहत्युग्रेण तेजसा 12068042c मिथ्योपचरितो राजा तदा भवति पावकः 12068043a यदा पश्यति चारेण सर्वभूतानि भूमिपः 12068043c क्षेमं च कृत्वा व्रजति तदा भवति भास्करः 12068044a अशुचींश्च यदा क्रुद्धः क्षिणोति शतशो नरान् 12068044c सपुत्रपौत्रान्सामात्यांस्तदा भवति सोऽन्तकः 12068045a यदा त्वधार्मिकान्सर्वांस्तीक्ष्णैर्दण्डैर्नियच्छति 12068045c धार्मिकांश्चानुगृह्णाति भवत्यथ यमस्तदा 12068046a यदा तु धनधाराभिस्तर्पयत्युपकारिणः 12068046c आच्छिनत्ति च रत्नानि विविधान्यपकारिणाम् 12068047a श्रियं ददाति कस्मैचित्कस्माच्चिदपकर्षति 12068047c तदा वैश्रवणो राजँल्लोके भवति भूमिपः 12068048a नास्यापवादे स्थातव्यं दक्षेणाक्लिष्टकर्मणा 12068048c धर्म्यमाकाङ्क्षता लाभमीश्वरस्यानसूयता 12068049a न हि राज्ञः प्रतीपानि कुर्वन्सुखमवाप्नुयात् 12068049c पुत्रो भ्राता वयस्यो वा यद्यप्यात्मसमो भवेत् 12068050a कुर्यात्कृष्णगतिः शेषं ज्वलितोऽनिलसारथिः 12068050c न तु राज्ञाभिपन्नस्य शेषं क्वचन विद्यते 12068051a तस्य सर्वाणि रक्ष्याणि दूरतः परिवर्जयेत् 12068051c मृत्योरिव जुगुप्सेत राजस्वहरणान्नरः 12068052a नश्येदभिमृशन्सद्यो मृगः कूटमिव स्पृशन् 12068052c आत्मस्वमिव संरक्षेद्राजस्वमिह बुद्धिमान् 12068053a महान्तं नरकं घोरमप्रतिष्ठमचेतसः 12068053c पतन्ति चिररात्राय राजवित्तापहारिणः 12068054a राजा भोजो विराट्सम्राट्क्षत्रियो भूपतिर्नृपः 12068054c य एवं स्तूयते शब्दैः कस्तं नार्चितुमिच्छति 12068055a तस्माद्बुभूषुर्नियतो जितात्मा संयतेन्द्रियः 12068055c मेधावी स्मृतिमान्दक्षः संश्रयेत महीपतिम् 12068056a कृतज्ञं प्राज्ञमक्षुद्रं दृढभक्तिं जितेन्द्रियम् 12068056c धर्मनित्यं स्थितं स्थित्यां मन्त्रिणं पूजयेन्नृपः 12068057a दृढभक्तिं कृतप्रज्ञं धर्मज्ञं संयतेन्द्रियम् 12068057c शूरमक्षुद्रकर्माणं निषिद्धजनमाश्रयेत् 12068058a राजा प्रगल्भं पुरुषं करोति; राजा कृशं बृंहयते मनुष्यम् 12068058c राजाभिपन्नस्य कुतः सुखानि; राजाभ्युपेतं सुखिनं करोति 12068059a राजा प्रजानां हृदयं गरीयो; गतिः प्रतिष्ठा सुखमुत्तमं च 12068059c यमाश्रिता लोकमिमं परं च; जयन्ति सम्यक्पुरुषा नरेन्द्रम् 12068060a नराधिपश्चाप्यनुशिष्य मेदिनीं; दमेन सत्येन च सौहृदेन 12068060c महद्भिरिष्ट्वा क्रतुभिर्महायशा;स्त्रिविष्टपे स्थानमुपैति सत्कृतम् 12068061a स एवमुक्तो गुरुणा कौसल्यो राजसत्तमः 12068061c प्रयत्नात्कृतवान्वीरः प्रजानां परिपालनम् 12069001 युधिष्ठिर उवाच 12069001a पार्थिवेन विशेषेण किं कार्यमवशिष्यते 12069001c कथं रक्ष्यो जनपदः कथं रक्ष्याश्च शत्रवः 12069002a कथं चारं प्रयुञ्जीत वर्णान्विश्वासयेत्कथम् 12069002c कथं भृत्यान्कथं दारान्कथं पुत्रांश्च भारत 12069003 भीष्म उवाच 12069003a राजवृत्तं महाराज शृणुष्वावहितोऽखिलम् 12069003c यत्कार्यं पार्थिवेनादौ पार्थिवप्रकृतेन वा 12069004a आत्मा जेयः सदा राज्ञा ततो जेयाश्च शत्रवः 12069004c अजितात्मा नरपतिर्विजयेत कथं रिपून् 12069005a एतावानात्मविजयः पञ्चवर्गविनिग्रहः 12069005c जितेन्द्रियो नरपतिर्बाधितुं शक्नुयादरीन् 12069006a न्यसेत गुल्मान्दुर्गेषु संधौ च कुरुनन्दन 12069006c नगरोपवने चैव पुरोद्यानेषु चैव ह 12069007a संस्थानेषु च सर्वेषु पुरेषु नगरस्य च 12069007c मध्ये च नरशार्दूल तथा राजनिवेशने 12069008a प्रणिधींश्च ततः कुर्याज्जडान्धबधिराकृतीन् 12069008c पुंसः परीक्षितान्प्राज्ञान्क्षुत्पिपासातपक्षमान् 12069009a अमात्येषु च सर्वेषु मित्रेषु त्रिविधेषु च 12069009c पुत्रेषु च महाराज प्रणिदध्यात्समाहितः 12069010a पुरे जनपदे चैव तथा सामन्तराजसु 12069010c यथा न विद्युरन्योन्यं प्रणिधेयास्तथा हि ते 12069011a चारांश्च विद्यात्प्रहितान्परेण भरतर्षभ 12069011c आपणेषु विहारेषु समवायेषु भिक्षुषु 12069012a आरामेषु तथोद्याने पण्डितानां समागमे 12069012c वेशेषु चत्वरे चैव सभास्वावसथेषु च 12069013a एवं विहन्याच्चारेण परचारं विचक्षणः 12069013c चारेण विहतं सर्वं हतं भवति पाण्डव 12069014a यदा तु हीनं नृपतिर्विद्यादात्मानमात्मना 12069014c अमात्यैः सह संमन्त्र्य कुर्यात्संधिं बलीयसा 12069015a अज्ञायमानो हीनत्वे कुर्यात्संधिं परेण वै 12069015c लिप्सुर्वा कंचिदेवार्थं त्वरमाणो विचक्षणः 12069016a गुणवन्तो महोत्साहा धर्मज्ञाः साधवश्च ये 12069016c संदधीत नृपस्तैश्च राष्ट्रं धर्मेण पालयन् 12069017a उच्छिद्यमानमात्मानं ज्ञात्वा राजा महामतिः 12069017c पूर्वापकारिणो हन्याल्लोकद्विष्टांश्च सर्वशः 12069018a यो नोपकर्तुं शक्नोति नापकर्तुं महीपतिः 12069018c अशक्यरूपश्चोद्धर्तुमुपेक्ष्यस्तादृशो भवेत् 12069019a यात्रां यायादविज्ञातमनाक्रन्दमनन्तरम् 12069019c व्यासक्तं च प्रमत्तं च दुर्बलं च विचक्षणः 12069020a यात्रामाज्ञापयेद्वीरः कल्यपुष्टबलः सुखी 12069020c पूर्वं कृत्वा विधानं च यात्रायां नगरे तथा 12069021a न च वश्यो भवेदस्य नृपो यद्यपि वीर्यवान् 12069021c हीनश्च बलवीर्याभ्यां कर्शयंस्तं परावसेत् 12069022a राष्ट्रं च पीडयेत्तस्य शस्त्राग्निविषमूर्छनैः 12069022c अमात्यवल्लभानां च विवादांस्तस्य कारयेत् 12069022e वर्जनीयं सदा युद्धं राज्यकामेन धीमता 12069023a उपायैस्त्रिभिरादानमर्थस्याह बृहस्पतिः 12069023c सान्त्वेनानुप्रदानेन भेदेन च नराधिप 12069023e यमर्थं शक्नुयात्प्राप्तुं तेन तुष्येद्धि पण्डितः 12069024a आददीत बलिं चैव प्रजाभ्यः कुरुनन्दन 12069024c षड्भागममितप्रज्ञस्तासामेवाभिगुप्तये 12069025a दशधर्मगतेभ्यो यद्वसु बह्वल्पमेव च 12069025c तन्नाददीत सहसा पौराणां रक्षणाय वै 12069026a यथा पुत्रास्तथा पौरा द्रष्टव्यास्ते न संशयः 12069026c भक्तिश्चैषां प्रकर्तव्या व्यवहारे प्रदर्शिते 12069027a सुतं च स्थापयेद्राजा प्राज्ञं सर्वार्थदर्शिनम् 12069027c व्यवहारेषु सततं तत्र राज्यं व्यवस्थितम् 12069028a आकरे लवणे शुल्के तरे नागवने तथा 12069028c न्यसेदमात्यान्नृपतिः स्वाप्तान्वा पुरुषान्हितान् 12069029a सम्यग्दण्डधरो नित्यं राजा धर्ममवाप्नुयात् 12069029c नृपस्य सततं दण्डः सम्यग्धर्मे प्रशस्यते 12069030a वेदवेदाङ्गवित्प्राज्ञः सुतपस्वी नृपो भवेत् 12069030c दानशीलश्च सततं यज्ञशीलश्च भारत 12069031a एते गुणाः समस्ताः स्युर्नृपस्य सततं स्थिराः 12069031c क्रियालोपे तु नृपतेः कुतः स्वर्गः कुतो यशः 12069032a यदा तु पीडितो राजा भवेद्राज्ञा बलीयसा 12069032c त्रिधा त्वाक्रन्द्य मित्राणि विधानमुपकल्पयेत् 12069033a घोषान्न्यसेत मार्गेषु ग्रामानुत्थापयेदपि 12069033c प्रवेशयेच्च तान्सर्वाञ्शाखानगरकेष्वपि 12069034a ये गुप्ताश्चैव दुर्गाश्च देशास्तेषु प्रवेशयेत् 12069034c धनिनो बलमुख्यांश्च सान्त्वयित्वा पुनः पुनः 12069035a सस्याभिहारं कुर्याच्च स्वयमेव नराधिपः 12069035c असंभवे प्रवेशस्य दाहयेदग्निना भृशम् 12069036a क्षेत्रस्थेषु च सस्येषु शत्रोरुपजपेन्नरान् 12069036c विनाशयेद्वा सर्वस्वं बलेनाथ स्वकेन वै 12069037a नदीषु मार्गेषु सदा संक्रमानवसादयेत् 12069037c जलं निस्रावयेत्सर्वमनिस्राव्यं च दूषयेत् 12069038a तदात्वेनायतीभिश्च विवदन्भूम्यनन्तरम् 12069038c प्रतीघातः परस्याजौ मित्रकालेऽप्युपस्थिते 12069039a दुर्गाणां चाभितो राजा मूलच्छेदं प्रकारयेत् 12069039c सर्वेषां क्षुद्रवृक्षाणां चैत्यवृक्षान्विवर्जयेत् 12069040a प्रवृद्धानां च वृक्षाणां शाखाः प्रच्छेदयेत्तथा 12069040c चैत्यानां सर्वथा वर्ज्यमपि पत्रस्य पातनम् 12069041a प्रकण्ठीः कारयेत्सम्यगाकाशजननीस्तथा 12069041c आपूरयेच्च परिखाः स्थाणुनक्रझषाकुलाः 12069042a कडङ्गद्वारकाणि स्युरुच्छ्वासार्थे पुरस्य ह 12069042c तेषां च द्वारवद्गुप्तिः कार्या सर्वात्मना भवेत् 12069043a द्वारेषु च गुरूण्येव यन्त्राणि स्थापयेत्सदा 12069043c आरोपयेच्छतघ्नीश्च स्वाधीनानि च कारयेत् 12069044a काष्ठानि चाभिहार्याणि तथा कूपांश्च खानयेत् 12069044c संशोधयेत्तथा कूपान्कृतान्पूर्वं पयोर्थिभिः 12069045a तृणच्छन्नानि वेश्मानि पङ्केनापि प्रलेपयेत् 12069045c निर्हरेच्च तृणं मासे चैत्रे वह्निभयात्पुरः 12069046a नक्तमेव च भक्तानि पाचयेत नराधिपः 12069046c न दिवाग्निर्ज्वलेद्गेहे वर्जयित्वाग्निहोत्रिकम् 12069047a कर्मारारिष्टशालासु ज्वलेदग्निः समाहितः 12069047c गृहाणि च प्रविश्याथ विधेयः स्याद्धुताशनः 12069048a महादण्डश्च तस्य स्याद्यस्याग्निर्वै दिवा भवेत् 12069048c प्रघोषयेदथैवं च रक्षणार्थं पुरस्य वै 12069049a भिक्षुकांश्चाक्रिकांश्चैव क्षीबोन्मत्तान्कुशीलवान् 12069049c बाह्यान्कुर्यान्नरश्रेष्ठ दोषाय स्युर्हि तेऽन्यथा 12069050a चत्वरेषु च तीर्थेषु सभास्वावसथेषु च 12069050c यथार्हवर्णं प्रणिधिं कुर्यात्सर्वत्र पार्थिवः 12069051a विशालान्राजमार्गांश्च कारयेत नराधिपः 12069051c प्रपाश्च विपणीश्चैव यथोद्देशं समादिशेत् 12069052a भाण्डागारायुधागारान्धान्यागारांश्च सर्वशः 12069052c अश्वागारान्गजागारान्बलाधिकरणानि च 12069053a परिखाश्चैव कौरव्य प्रतोलीः संकटानि च 12069053c न जातु कश्चित्पश्येत्तु गुह्यमेतद्युधिष्ठिर 12069054a अथ संनिचयं कुर्याद्राजा परबलार्दितः 12069054c तैलं मधु घृतं सस्यमौषधानि च सर्वशः 12069055a अङ्गारकुशमुञ्जानां पलाशशरपर्णिनाम् 12069055c यवसेन्धनदिग्धानां कारयेत च संचयान् 12069056a आयुधानां च सर्वेषां शक्त्यृष्टिप्रासवर्मणाम् 12069056c संचयानेवमादीनां कारयेत नराधिपः 12069057a औषधानि च सर्वाणि मूलानि च फलानि च 12069057c चतुर्विधांश्च वैद्यान्वै संगृह्णीयाद्विशेषतः 12069058a नटाश्च नर्तकाश्चैव मल्ला मायाविनस्तथा 12069058c शोभयेयुः पुरवरं मोदयेयुश्च सर्वशः 12069059a यतः शङ्का भवेच्चापि भृत्यतो वापि मन्त्रितः 12069059c पौरेभ्यो नृपतेर्वापि स्वाधीनान्कारयेत तान् 12069060a कृते कर्मणि राजेन्द्र पूजयेद्धनसंचयैः 12069060c मानेन च यथार्हेण सान्त्वेन विविधेन च 12069061a निर्वेदयित्वा तु परं हत्वा वा कुरुनन्दन 12069061c गतानृण्यो भवेद्राजा यथा शास्त्रेषु दर्शितम् 12069062a राज्ञा सप्तैव रक्ष्याणि तानि चापि निबोध मे 12069062c आत्मामात्यश्च कोशश्च दण्डो मित्राणि चैव हि 12069063a तथा जनपदश्चैव पुरं च कुरुनन्दन 12069063c एतत्सप्तात्मकं राज्यं परिपाल्यं प्रयत्नतः 12069064a षाड्गुण्यं च त्रिवर्गं च त्रिवर्गमपरं तथा 12069064c यो वेत्ति पुरुषव्याघ्र स भुनक्ति महीमिमाम् 12069065a षाड्गुण्यमिति यत्प्रोक्तं तन्निबोध युधिष्ठिर 12069065c संधायासनमित्येव यात्रासंधानमेव च 12069066a विगृह्यासनमित्येव यात्रां संपरिगृह्य च 12069066c द्वैधीभावस्तथान्येषां संश्रयोऽथ परस्य च 12069067a त्रिवर्गश्चापि यः प्रोक्तस्तमिहैकमनाः शृणु 12069067c क्षयः स्थानं च वृद्धिश्च त्रिवर्गमपरं तथा 12069068a धर्मश्चार्थश्च कामश्च सेवितव्योऽथ कालतः 12069068c धर्मेण हि महीपालश्चिरं पालयते महीम् 12069069a अस्मिन्नर्थे च यौ श्लोकौ गीतावङ्गिरसा स्वयम् 12069069c यादवीपुत्र भद्रं ते श्रोतुमर्हसि तावपि 12069070a कृत्वा सर्वाणि कार्याणि सम्यक्संपाल्य मेदिनीम् 12069070c पालयित्वा तथा पौरान्परत्र सुखमेधते 12069071a किं तस्य तपसा राज्ञः किं च तस्याध्वरैरपि 12069071c अपालिताः प्रजा यस्य सर्वा धर्मविनाकृताः 12070001 युधिष्ठिर उवाच 12070001a दण्डनीतिश्च राजा च समस्तौ तावुभावपि 12070001c कस्य किं कुर्वतः सिद्ध्यै तन्मे ब्रूहि पितामह 12070002 भीष्म उवाच 12070002a महाभाग्यं दण्डनीत्याः सिद्धैः शब्दैः सहेतुकैः 12070002c शृणु मे शंसतो राजन्यथावदिह भारत 12070003a दण्डनीतिः स्वधर्मेभ्यश्चातुर्वर्ण्यं नियच्छति 12070003c प्रयुक्ता स्वामिना सम्यगधर्मेभ्यश्च यच्छति 12070004a चातुर्वर्ण्ये स्वधर्मस्थे मर्यादानामसंकरे 12070004c दण्डनीतिकृते क्षेमे प्रजानामकुतोभये 12070005a सोमे प्रयत्नं कुर्वन्ति त्रयो वर्णा यथाविधि 12070005c तस्माद्देवमनुष्याणां सुखं विद्धि समाहितम् 12070006a कालो वा कारणं राज्ञो राजा वा कालकारणम् 12070006c इति ते संशयो मा भूद्राजा कालस्य कारणम् 12070007a दण्डनीत्या यदा राजा सम्यक्कार्त्स्न्येन वर्तते 12070007c तदा कृतयुगं नाम कालः श्रेष्ठः प्रवर्तते 12070008a भवेत्कृतयुगे धर्मो नाधर्मो विद्यते क्वचित् 12070008c सर्वेषामेव वर्णानां नाधर्मे रमते मनः 12070009a योगक्षेमाः प्रवर्तन्ते प्रजानां नात्र संशयः 12070009c वैदिकानि च कर्माणि भवन्त्यविगुणान्युत 12070010a ऋतवश्च सुखाः सर्वे भवन्त्युत निरामयाः 12070010c प्रसीदन्ति नराणां च स्वरवर्णमनांसि च 12070011a व्याधयो न भवन्त्यत्र नाल्पायुर्दृश्यते नरः 12070011c विधवा न भवन्त्यत्र नृशंसो नाभिजायते 12070012a अकृष्टपच्या पृथिवी भवन्त्योषधयस्तथा 12070012c त्वक्पत्रफलमूलानि वीर्यवन्ति भवन्ति च 12070013a नाधर्मो विद्यते तत्र धर्म एव तु केवलः 12070013c इति कार्तयुगानेतान्गुणान्विद्धि युधिष्ठिर 12070014a दण्डनीत्या यदा राजा त्रीनंशाननुवर्तते 12070014c चतुर्थमंशमुत्सृज्य तदा त्रेता प्रवर्तते 12070015a अशुभस्य चतुर्थांशस्त्रीनंशाननुवर्तते 12070015c कृष्टपच्यैव पृथिवी भवन्त्योषधयस्तथा 12070016a अर्धं त्यक्त्वा यदा राजा नीत्यर्धमनुवर्तते 12070016c ततस्तु द्वापरं नाम स कालः संप्रवर्तते 12070017a अशुभस्य तदा अर्धं द्वावंशावनुवर्तते 12070017c कृष्टपच्यैव पृथिवी भवत्यल्पफला तथा 12070018a दण्डनीतिं परित्यज्य यदा कार्त्स्न्येन भूमिपः 12070018c प्रजाः क्लिश्नात्ययोगेन प्रविश्यति तदा कलिः 12070019a कलावधर्मो भूयिष्ठं धर्मो भवति तु क्वचित् 12070019c सर्वेषामेव वर्णानां स्वधर्माच्च्यवते मनः 12070020a शूद्रा भैक्षेण जीवन्ति ब्राह्मणाः परिचर्यया 12070020c योगक्षेमस्य नाशश्च वर्तते वर्णसंकरः 12070021a वैदिकानि च कर्माणि भवन्ति विगुणान्युत 12070021c ऋतवो नसुखाः सर्वे भवन्त्यामयिनस्तथा 12070022a ह्रसन्ति च मनुष्याणां स्वरवर्णमनांस्युत 12070022c व्याधयश्च भवन्त्यत्र म्रियन्ते चागतायुषः 12070023a विधवाश्च भवन्त्यत्र नृशंसा जायते प्रजा 12070023c क्वचिद्वर्षति पर्जन्यः क्वचित्सस्यं प्ररोहति 12070024a रसाः सर्वे क्षयं यान्ति यदा नेच्छति भूमिपः 12070024c प्रजाः संरक्षितुं सम्यग्दण्डनीतिसमाहितः 12070025a राजा कृतयुगस्रष्टा त्रेताया द्वापरस्य च 12070025c युगस्य च चतुर्थस्य राजा भवति कारणम् 12070026a कृतस्य करणाद्राजा स्वर्गमत्यन्तमश्नुते 12070026c त्रेतायाः करणाद्राजा स्वर्गं नात्यन्तमश्नुते 12070027a प्रवर्तनाद्द्वापरस्य यथाभागमुपाश्नुते 12070027c कलेः प्रवर्तनाद्राजा पापमत्यन्तमश्नुते 12070028a ततो वसति दुष्कर्मा नरके शाश्वतीः समाः 12070028c प्रजानां कल्मषे मग्नोऽकीर्तिं पापं च विन्दति 12070029a दण्डनीतिं पुरस्कृत्य विजानन्क्षत्रियः सदा 12070029c अनवाप्तं च लिप्सेत लब्धं च परिपालयेत् 12070030a लोकस्य सीमन्तकरी मर्यादा लोकभावनी 12070030c सम्यङ्नीता दण्डनीतिर्यथा माता यथा पिता 12070031a यस्यां भवन्ति भूतानि तद्विद्धि भरतर्षभ 12070031c एष एव परो धर्मो यद्राजा दण्डनीतिमान् 12070032a तस्मात्कौरव्य धर्मेण प्रजाः पालय नीतिमान् 12070032c एवंवृत्तः प्रजा रक्षन्स्वर्गं जेतासि दुर्जयम् 12071001 युधिष्ठिर उवाच 12071001a केन वृत्तेन वृत्तज्ञ वर्तमानो महीपतिः 12071001c सुखेनार्थान्सुखोदर्कानिह च प्रेत्य चाप्नुयात् 12071002 भीष्म उवाच 12071002a इयं गुणानां षट्त्रिंशत्षट्त्रिंशद्गुणसंयुता 12071002c यान्गुणांस्तु गुणोपेतः कुर्वन्गुणमवाप्नुयात् 12071003a चरेद्धर्मानकटुको मुञ्चेत्स्नेहं न नास्तिकः 12071003c अनृशंसश्चरेदर्थं चरेत्काममनुद्धतः 12071004a प्रियं ब्रूयादकृपणः शूरः स्यादविकत्थनः 12071004c दाता नापात्रवर्षी स्यात्प्रगल्भः स्यादनिष्ठुरः 12071005a संदधीत न चानार्यैर्विगृह्णीयान्न बन्धुभिः 12071005c नानाप्तैः कारयेच्चारं कुर्यात्कार्यमपीडया 12071006a अर्थान्ब्रूयान्न चासत्सु गुणान्ब्रूयान्न चात्मनः 12071006c आदद्यान्न च साधुभ्यो नासत्पुरुषमाश्रयेत् 12071007a नापरीक्ष्य नयेद्दण्डं न च मन्त्रं प्रकाशयेत् 12071007c विसृजेन्न च लुब्धेभ्यो विश्वसेन्नापकारिषु 12071008a अनीर्षुर्गुप्तदारः स्याच्चोक्षः स्यादघृणी नृपः 12071008c स्त्रियं सेवेत नात्यर्थं मृष्टं भुञ्जीत नाहितम् 12071009a अस्तब्धः पूजयेन्मान्यान्गुरून्सेवेदमायया 12071009c अर्चेद्देवान्न दम्भेन श्रियमिच्छेदकुत्सिताम् 12071010a सेवेत प्रणयं हित्वा दक्षः स्यान्न त्वकालवित् 12071010c सान्त्वयेन्न च भोगार्थमनुगृह्णन्न चाक्षिपेत् 12071011a प्रहरेन्न त्वविज्ञाय हत्वा शत्रून्न शेषयेत् 12071011c क्रोधं कुर्यान्न चाकस्मान्मृदुः स्यान्नापकारिषु 12071012a एवं चरस्व राज्यस्थो यदि श्रेय इहेच्छसि 12071012c अतोऽन्यथा नरपतिर्भयमृच्छत्यनुत्तमम् 12071013a इति सर्वान्गुणानेतान्यथोक्तान्योऽनुवर्तते 12071013c अनुभूयेह भद्राणि प्रेत्य स्वर्गे महीयते 12071014 वैशंपायन उवाच 12071014a इदं वचः शांतनवस्य शुश्रुवा;न्युधिष्ठिरः पाण्डवमुख्यसंवृतः 12071014c तदा ववन्दे च पितामहं नृपो; यथोक्तमेतच्च चकार बुद्धिमान् 12072001 युधिष्ठिर उवाच 12072001a कथं राजा प्रजा रक्षन्नाधिबन्धेन युज्यते 12072001c धर्मे च नापराध्नोति तन्मे ब्रूहि पितामह 12072002 भीष्म उवाच 12072002a समासेनैव ते तात धर्मान्वक्ष्यामि निश्चितान् 12072002c विस्तरेण हि धर्माणां न जात्वन्तमवाप्नुयात् 12072003a धर्मनिष्ठाञ्श्रुतवतो वेदव्रतसमाहितान् 12072003c अर्चितान्वासयेथास्त्वं गृहे गुणवतो द्विजान् 12072004a प्रत्युत्थायोपसंगृह्य चरणावभिवाद्य च 12072004c अथ सर्वाणि कुर्वीथाः कार्याणि सपुरोहितः 12072005a धर्मकार्याणि निर्वर्त्य मङ्गलानि प्रयुज्य च 12072005c ब्राह्मणान्वाचयेथास्त्वमर्थसिद्धिजयाशिषः 12072006a आर्जवेन च संपन्नो धृत्या बुद्ध्या च भारत 12072006c अर्थार्थं परिगृह्णीयात्कामक्रोधौ च वर्जयेत् 12072007a कामक्रोधौ पुरस्कृत्य योऽर्थं राजानुतिष्ठति 12072007c न स धर्मं न चाप्यर्थं परिगृह्णाति बालिशः 12072008a मा स्म लुब्धांश्च मूर्खांश्च कामे चार्थेषु यूयुजः 12072008c अलुब्धान्बुद्धिसंपन्नान्सर्वकर्मसु योजयेत् 12072009a मूर्खो ह्यधिकृतोऽर्थेषु कार्याणामविशारदः 12072009c प्रजाः क्लिश्नात्ययोगेन कामद्वेषसमन्वितः 12072010a बलिषष्ठेन शुल्केन दण्डेनाथापराधिनाम् 12072010c शास्त्रनीतेन लिप्सेथा वेतनेन धनागमम् 12072011a दापयित्वा करं धर्म्यं राष्ट्रं नित्यं यथाविधि 12072011c अशेषान्कल्पयेद्राजा योगक्षेमानतन्द्रितः 12072012a गोपायितारं दातारं धर्मनित्यमतन्द्रितम् 12072012c अकामद्वेषसंयुक्तमनुरज्यन्ति मानवाः 12072013a मा स्माधर्मेण लाभेन लिप्सेथास्त्वं धनागमम् 12072013c धर्मार्थावध्रुवौ तस्य योऽपशास्त्रपरो भवेत् 12072014a अपशास्त्रपरो राजा संचयान्नाधिगच्छति 12072014c अस्थाने चास्य तद्वित्तं सर्वमेव विनश्यति 12072015a अर्थमूलोऽपहिंसां च कुरुते स्वयमात्मनः 12072015c करैरशास्त्रदृष्टैर्हि मोहात्संपीडयन्प्रजाः 12072016a ऊधश्छिन्द्याद्धि यो धेन्वाः क्षीरार्थी न लभेत्पयः 12072016c एवं राष्ट्रमयोगेन पीडितं न विवर्धते 12072017a यो हि दोग्ध्रीमुपास्ते तु स नित्यं लभते पयः 12072017c एवं राष्ट्रमुपायेन भुञ्जानो लभते फलम् 12072018a अथ राष्ट्रमुपायेन भुज्यमानं सुरक्षितम् 12072018c जनयत्यतुलां नित्यं कोशवृद्धिं युधिष्ठिर 12072019a दोग्धि धान्यं हिरण्यं च प्रजा राज्ञि सुरक्षिता 12072019c नित्यं स्वेभ्यः परेभ्यश्च तृप्ता माता यथा पयः 12072020a मालाकारोपमो राजन्भव माङ्गारिकोपमः 12072020c तथा युक्तश्चिरं राष्ट्रं भोक्तुं शक्यसि पालयन् 12072021a परचक्राभियानेन यदि ते स्याद्धनक्षयः 12072021c अथ साम्नैव लिप्सेथा धनमब्राह्मणेषु यत् 12072022a मा स्म ते ब्राह्मणं दृष्ट्वा धनस्थं प्रचलेन्मनः 12072022c अन्त्यायामप्यवस्थायां किमु स्फीतस्य भारत 12072023a धनानि तेभ्यो दद्यास्त्वं यथाशक्ति यथार्हतः 12072023c सान्त्वयन्परिरक्षंश्च स्वर्गमाप्स्यसि दुर्जयम् 12072024a एवं धर्मेण वृत्तेन प्रजास्त्वं परिपालयन् 12072024c स्वन्तं पुण्यं यशोवन्तं प्राप्स्यसे कुरुनन्दन 12072025a धर्मेण व्यवहारेण प्रजाः पालय पाण्डव 12072025c युधिष्ठिर तथा युक्तो नाधिबन्धेन योक्ष्यसे 12072026a एष एव परो धर्मो यद्राजा रक्षते प्रजाः 12072026c भूतानां हि यथा धर्मे रक्षणं च परा दया 12072027a तस्मादेवं परं धर्मं मन्यन्ते धर्मकोविदाः 12072027c यद्राजा रक्षणे युक्तो भूतेषु कुरुते दयाम् 12072028a यदह्ना कुरुते पापमरक्षन्भयतः प्रजाः 12072028c राजा वर्षसहस्रेण तस्यान्तमधिगच्छति 12072029a यदह्ना कुरुते पुण्यं प्रजा धर्मेण पालयन् 12072029c दश वर्षसहस्राणि तस्य भुङ्क्ते फलं दिवि 12072030a स्विष्टिः स्वधीतिः सुतपा लोकाञ्जयति यावतः 12072030c क्षणेन तानवाप्नोति प्रजा धर्मेण पालयन् 12072031a एवं धर्मं प्रयत्नेन कौन्तेय परिपालयन् 12072031c इह पुण्यफलं लब्ध्वा नाधिबन्धेन योक्ष्यसे 12072032a स्वर्गलोके च महतीं श्रियं प्राप्स्यसि पाण्डव 12072032c असंभवश्च धर्माणामीदृशानामराजसु 12072032e तस्माद्राजैव नान्योऽस्ति यो महत्फलमाप्नुयात् 12072033a स राज्यमृद्धिमत्प्राप्य धर्मेण परिपालयन् 12072033c इन्द्रं तर्पय सोमेन कामैश्च सुहृदो जनान् 12073001 भीष्म उवाच 12073001a य एव तु सतो रक्षेदसतश्च निबर्हयेत् 12073001c स एव राज्ञा कर्तव्यो राजन्राजपुरोहितः 12073002a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12073002c पुरूरवस ऐलस्य संवादं मातरिश्वनः 12073003 ऐल उवाच 12073003a कुतः स्विद्ब्राह्मणो जातो वर्णाश्चापि कुतस्त्रयः 12073003c कस्माच्च भवति श्रेयानेतद्वायो विचक्ष्व मे 12073004 वायुरुवाच 12073004a ब्रह्मणो मुखतः सृष्टो ब्राह्मणो राजसत्तम 12073004c बाहुभ्यां क्षत्रियः सृष्ट ऊरुभ्यां वैश्य उच्यते 12073005a वर्णानां परिचर्यार्थं त्रयाणां पुरुषर्षभ 12073005c वर्णश्चतुर्थः पश्चात्तु पद्भ्यां शूद्रो विनिर्मितः 12073006a ब्राह्मणो जातमात्रस्तु पृथिवीमन्वजायत 12073006c ईश्वरः सर्वभूतानां धर्मकोशस्य गुप्तये 12073007a ततः पृथिव्या गोप्तारं क्षत्रियं दण्डधारिणम् 12073007c द्वितीयं वर्णमकरोत्प्रजानामनुगुप्तये 12073008a वैश्यस्तु धनधान्येन त्रीन्वर्णान्बिभृयादिमान् 12073008c शूद्रो ह्येनान्परिचरेदिति ब्रह्मानुशासनम् 12073009 ऐल उवाच 12073009a द्विजस्य क्षत्रबन्धोर्वा कस्येयं पृथिवी भवेत् 12073009c धर्मतः सह वित्तेन सम्यग्वायो प्रचक्ष्व मे 12073010 वायुरुवाच 12073010a विप्रस्य सर्वमेवैतद्यत्किंचिज्जगतीगतम् 12073010c ज्येष्ठेनाभिजनेनेह तद्धर्मकुशला विदुः 12073011a स्वमेव ब्राह्मणो भुङ्क्ते स्वं वस्ते स्वं ददाति च 12073011c गुरुर्हि सर्ववर्णानां ज्येष्ठः श्रेष्ठश्च वै द्विजः 12073012a पत्यभावे यथा स्त्री हि देवरं कुरुते पतिम् 12073012c आनन्तर्यात्तथा क्षत्रं पृथिवी कुरुते पतिम् 12073013a एष ते प्रथमः कल्प आपद्यन्यो भवेदतः 12073013c यदि स्वर्गे परं स्थानं धर्मतः परिमार्गसि 12073014a यः कश्चिद्विजयेद्भूमिं ब्राह्मणाय निवेदयेत् 12073014c श्रुतवृत्तोपपन्नाय धर्मज्ञाय तपस्विने 12073015a स्वधर्मपरितृप्ताय यो न वित्तपरो भवेत् 12073015c यो राजानं नयेद्बुद्ध्या सर्वतः परिपूर्णया 12073016a ब्राह्मणो हि कुले जातः कृतप्रज्ञो विनीतवाक् 12073016c श्रेयो नयति राजानं ब्रुवंश्चित्रां सरस्वतीम् 12073017a राजा चरति यं धर्मं ब्राह्मणेन निदर्शितम् 12073017c शुश्रूषुरनहंवादी क्षत्रधर्मव्रते स्थितः 12073018a तावता स कृतप्रज्ञश्चिरं यशसि तिष्ठति 12073018c तस्य धर्मस्य सर्वस्य भागी राजपुरोहितः 12073019a एवमेव प्रजाः सर्वा राजानमभिसंश्रिताः 12073019c सम्यग्वृत्ताः स्वधर्मस्था न कुतश्चिद्भयान्विताः 12073020a राष्ट्रे चरन्ति यं धर्मं राज्ञा साध्वभिरक्षिताः 12073020c चतुर्थं तस्य धर्मस्य राजा भागं स विन्दति 12073021a देवा मनुष्याः पितरो गन्धर्वोरगराक्षसाः 12073021c यज्ञमेवोपजीवन्ति नास्ति चेष्टमराजके 12073022a इतो दत्तेन जीवन्ति देवताः पितरस्तथा 12073022c राजन्येवास्य धर्मस्य योगक्षेमः प्रतिष्ठितः 12073023a छायायामप्सु वायौ च सुखमुष्णेऽधिगच्छति 12073023c अग्नौ वाससि सूर्ये च सुखं शीतेऽधिगच्छति 12073024a शब्दे स्पर्शे रसे रूपे गन्धे च रमते मनः 12073024c तेषु भोगेषु सर्वेषु नभीतो लभते सुखम् 12073025a अभयस्यैव यो दाता तस्यैव सुमहत्फलम् 12073025c न हि प्राणसमं दानं त्रिषु लोकेषु विद्यते 12073026a इन्द्रो राजा यमो राजा धर्मो राजा तथैव च 12073026c राजा बिभर्ति रूपाणि राज्ञा सर्वमिदं धृतम् 12074001 भीष्म उवाच 12074001a राज्ञा पुरोहितः कार्यो भवेद्विद्वान्बहुश्रुतः 12074001c उभौ समीक्ष्य धर्मार्थावप्रमेयावनन्तरम् 12074002a धर्मात्मा धर्मविद्येषां राज्ञां राजन्पुरोहितः 12074002c राजा चैवंगुणो येषां कुशलं तेषु सर्वशः 12074003a उभौ प्रजा वर्धयतो देवान्पूर्वान्परान्पितॄन् 12074003c यौ समेयास्थितौ धर्मे श्रद्धेयौ सुतपस्विनौ 12074004a परस्परस्य सुहृदौ संमतौ समचेतसौ 12074004c ब्रह्मक्षत्रस्य संमानात्प्रजाः सुखमवाप्नुयुः 12074005a विमाननात्तयोरेव प्रजा नश्येयुरेव ह 12074005c ब्रह्मक्षत्रं हि सर्वेषां धर्माणां मूलमुच्यते 12074006a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12074006c ऐलकश्यपसंवादं तं निबोध युधिष्ठिर 12074007 ऐल उवाच 12074007a यदा हि ब्रह्म प्रजहाति क्षत्रं; क्षत्रं यदा वा प्रजहाति ब्रह्म 12074007c अन्वग्बलं कतमेऽस्मिन्भजन्ते; तथाबल्यं कतमेऽस्मिन्वियन्ति 12074008 कश्यप उवाच 12074008a व्यृद्धं राष्ट्रं भवति क्षत्रियस्य; ब्रह्म क्षत्रं यत्र विरुध्यते ह 12074008c अन्वग्बलं दस्यवस्तद्भजन्ते;ऽबल्यं तथा तत्र वियन्ति सन्तः 12074009a नैषामुक्षा वर्धते नोत उस्रा; न गर्गरो मथ्यते नो यजन्ते 12074009c नैषां पुत्रा वेदमधीयते च; यदा ब्रह्म क्षत्रियाः संत्यजन्ति 12074010a नैषामुक्षा वर्धते जातु गेहे; नाधीयते सप्रजा नो यजन्ते 12074010c अपध्वस्ता दस्युभूता भवन्ति; ये ब्राह्मणाः क्षत्रियान्संत्यजन्ति 12074011a एतौ हि नित्यसंयुक्तावितरेतरधारणे 12074011c क्षत्रं हि ब्रह्मणो योनिर्योनिः क्षत्रस्य च द्विजाः 12074012a उभावेतौ नित्यमभिप्रपन्नौ; संप्रापतुर्महतीं श्रीप्रतिष्ठाम् 12074012c तयोः संधिर्भिद्यते चेत्पुराण;स्ततः सर्वं भवति हि संप्रमूढम् 12074013a नात्र प्लवं लभते पारगामी; महागाधे नौरिव संप्रणुन्ना 12074013c चातुर्वर्ण्यं भवति च संप्रमूढं; ततः प्रजाः क्षयसंस्था भवन्ति 12074014a ब्रह्मवृक्षो रक्ष्यमाणो मधु हेम च वर्षति 12074014c अरक्ष्यमाणः सततमश्रु पापं च वर्षति 12074015a अब्रह्मचारी चरणादपेतो; यदा ब्रह्मा ब्रह्मणि त्राणमिच्छेत् 12074015c आश्चर्यशो वर्षति तत्र देव;स्तत्राभीक्ष्णं दुःसहाश्चाविशन्ति 12074016a स्त्रियं हत्वा ब्राह्मणं वापि पापः; सभायां यत्र लभतेऽनुवादम् 12074016c राज्ञः सकाशे न बिभेति चापि; ततो भयं जायते क्षत्रियस्य 12074017a पापैः पापे क्रियमाणेऽतिवेलं; ततो रुद्रो जायते देव एषः 12074017c पापैः पापाः संजनयन्ति रुद्रं; ततः सर्वान्साध्वसाधून्हिनस्ति 12074018 ऐल उवाच 12074018a कुतो रुद्रः कीदृशो वापि रुद्रः; सत्त्वैः सत्त्वं दृश्यते वध्यमानम् 12074018c एतद्विद्वन्कश्यप मे प्रचक्ष्व; यतो रुद्रो जायते देव एषः 12074019 कश्यप उवाच 12074019a आत्मा रुद्रो हृदये मानवानां; स्वं स्वं देहं परदेहं च हन्ति 12074019c वातोत्पातैः सदृशं रुद्रमाहु;र्दावैर्जीमूतैः सदृशं रूपमस्य 12074020 ऐल उवाच 12074020a न वै वातं परिवृनोति कश्चि;न्न जीमूतो वर्षति नैव दावः 12074020c तथायुक्तो दृश्यते मानवेषु; कामद्वेषाद्बध्यते मुच्यते च 12074021 कश्यप उवाच 12074021a यथैकगेहे जातवेदाः प्रदीप्तः; कृत्स्नं ग्रामं प्रदहेत्स त्वरावान् 12074021c विमोहनं कुरुते देव एष; ततः सर्वं स्पृश्यते पुण्यपापैः 12074022 ऐल उवाच 12074022a यदि दण्डः स्पृशते पुण्यभाजं; पापैः पापे क्रियमाणेऽविशेषात् 12074022c कस्य हेतोः सुकृतं नाम कुर्या;द्दुष्कृतं वा कस्य हेतोर्न कुर्यात् 12074023 कश्यप उवाच 12074023a असंत्यागात्पापकृतामपापां;स्तुल्यो दण्डः स्पृशते मिश्रभावात् 12074023c शुष्केणार्द्रं दह्यते मिश्रभावा;न्न मिश्रः स्यात्पापकृद्भिः कथंचित् 12074024 ऐल उवाच 12074024a साध्वसाधून्धारयतीह भूमिः; साध्वसाधूंस्तापयतीह सूर्यः 12074024c साध्वसाधून्वातयतीह वायु;रापस्तथा साध्वसाधून्वहन्ति 12074025 कश्यप उवाच 12074025a एवमस्मिन्वर्तते लोक एव; नामुत्रैवं वर्तते राजपुत्र 12074025c प्रेत्यैतयोरन्तरवान्विशेषो; यो वै पुण्यं चरते यश्च पापम् 12074026a पुण्यस्य लोको मधुमान्घृतार्चि;र्हिरण्यज्योतिरमृतस्य नाभिः 12074026c तत्र प्रेत्य मोदते ब्रह्मचारी; न तत्र मृत्युर्न जरा नोत दुःखम् 12074027a पापस्य लोको निरयोऽप्रकाशो; नित्यं दुःखः शोकभूयिष्ठ एव 12074027c तत्रात्मानं शोचते पापकर्मा; बह्वीः समाः प्रपतन्नप्रतिष्ठः 12074028a मिथो भेदाद्ब्राह्मणक्षत्रियाणां; प्रजा दुःखं दुःसहं चाविशन्ति 12074028c एवं ज्ञात्वा कार्य एवेह विद्वा;न्पुरोहितो नैकविद्यो नृपेण 12074029a तं चैवान्वभिषिच्येत तथा धर्मो विधीयते 12074029c अग्र्यो हि ब्राह्मणः प्रोक्तः सर्वस्यैवेह धर्मतः 12074030a पूर्वं हि ब्राह्मणाः सृष्टा इति धर्मविदो विदुः 12074030c ज्येष्ठेनाभिजनेनास्य प्राप्तं सर्वं यदुत्तरम् 12074031a तस्मान्मान्यश्च पूज्यश्च ब्राह्मणः प्रसृताग्रभुक् 12074031c सर्वं श्रेष्ठं वरिष्ठं च निवेद्यं तस्य धर्मतः 12074032a अवश्यमेतत्कर्तव्यं राज्ञा बलवतापि हि 12074032c ब्रह्म वर्धयति क्षत्रं क्षत्रतो ब्रह्म वर्धते 12075001 भीष्म उवाच 12075001a योगक्षेमो हि राष्ट्रस्य राजन्यायत्त उच्यते 12075001c योगक्षेमश्च राज्ञोऽपि समायत्तः पुरोहिते 12075002a यतादृष्टं भयं ब्रह्म प्रजानां शमयत्युत 12075002c दृष्टं च राजा बाहुभ्यां तद्राष्ट्रं सुखमेधते 12075003a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12075003c मुचुकुन्दस्य संवादं राज्ञो वैश्रवणस्य च 12075004a मुचुकुन्दो विजित्येमां पृथिवीं पृथिवीपतिः 12075004c जिज्ञासमानः स्वबलमभ्ययादलकाधिपम् 12075005a ततो वैश्रवणो राजा रक्षांसि समवासृजत् 12075005c ते बलान्यवमृद्नन्तः प्राचरंस्तस्य नैरृताः 12075006a स हन्यमाने सैन्ये स्वे मुचुकुन्दो नराधिपः 12075006c गर्हयामास विद्वांसं पुरोहितमरिंदमः 12075007a तत उग्रं तपस्तप्त्वा वसिष्ठो ब्रह्मवित्तमः 12075007c रक्षांस्यपावधीत्तत्र पन्थानं चाप्यविन्दत 12075008a ततो वैश्रवणो राजा मुचुकुन्दमदर्शयत् 12075008c वध्यमानेषु सैन्येषु वचनं चेदमब्रवीत् 12075009a त्वत्तो हि बलिनः पूर्वे राजानः सपुरोहिताः 12075009c न चैवं समवर्तंस्ते यथा त्वमिह वर्तसे 12075010a ते खल्वपि कृतास्त्राश्च बलवन्तश्च भूमिपाः 12075010c आगम्य पर्युपासन्ते मामीशं सुखदुःखयोः 12075011a यद्यस्ति बाहुवीर्यं ते तद्दर्शयितुमर्हसि 12075011c किं ब्राह्मणबलेन त्वमतिमात्रं प्रवर्तसे 12075012a मुचुकुन्दस्ततः क्रुद्धः प्रत्युवाच धनेश्वरम् 12075012c न्यायपूर्वमसंरब्धमसंभ्रान्तमिदं वचः 12075013a ब्रह्मक्षत्रमिदं सृष्टमेकयोनि स्वयंभुवा 12075013c पृथग्बलविधानं च तल्लोकं परिरक्षति 12075014a तपोमन्त्रबलं नित्यं ब्राह्मणेषु प्रतिष्ठितम् 12075014c अस्त्रबाहुबलं नित्यं क्षत्रियेषु प्रतिष्ठितम् 12075015a ताभ्यां संभूय कर्तव्यं प्रजानां परिपालनम् 12075015c तथा च मां प्रवर्तन्तं गर्हयस्यलकाधिप 12075016a ततोऽब्रवीद्वैश्रवणो राजानं सपुरोहितम् 12075016c नाहं राज्यमनिर्दिष्टं कस्मैचिद्विदधाम्युत 12075017a नाच्छिन्दे चापि निर्दिष्टमिति जानीहि पार्थिव 12075017c प्रशाधि पृथिवीं वीर मद्दत्तामखिलामिमाम् 12075018 मुचुकुन्द उवाच 12075018a नाहं राज्यं भवद्दत्तं भोक्तुमिच्छामि पार्थिव 12075018c बाहुवीर्यार्जितं राज्यमश्नीयामिति कामये 12075019 भीष्म उवाच 12075019a ततो वैश्रवणो राजा विस्मयं परमं ययौ 12075019c क्षत्रधर्मे स्थितं दृष्ट्वा मुचुकुन्दमसंभ्रमम् 12075020a ततो राजा मुचुकुन्दः सोऽन्वशासद्वसुंधराम् 12075020c बाहुवीर्यार्जितां सम्यक्क्षत्रधर्ममनुव्रतः 12075021a एवं यो ब्रह्मविद्राजा ब्रह्मपूर्वं प्रवर्तते 12075021c जयत्यविजितामुर्वीं यशश्च महदश्नुते 12075022a नित्योदको ब्राह्मणः स्यान्नित्यशस्त्रश्च क्षत्रियः 12075022c तयोर्हि सर्वमायत्तं यत्किंचिज्जगतीगतम् 12076001 युधिष्ठिर उवाच 12076001a यया वृत्त्या महीपालो विवर्धयति मानवान् 12076001c पुण्यांश्च लोकाञ्जयति तन्मे ब्रूहि पितामह 12076002 भीष्म उवाच 12076002a दानशीलो भवेद्राजा यज्ञशीलश्च भारत 12076002c उपवासतपःशीलः प्रजानां पालने रतः 12076003a सर्वाश्चैव प्रजा नित्यं राजा धर्मेण पालयेत् 12076003c उत्थानेनाप्रमादेन पूजयेच्चैव धार्मिकान् 12076004a राज्ञा हि पूजितो धर्मस्ततः सर्वत्र पूज्यते 12076004c यद्यदाचरते राजा तत्प्रजानां हि रोचते 12076005a नित्यमुद्यतदण्डश्च भवेन्मृत्युरिवारिषु 12076005c निहन्यात्सर्वतो दस्यून्न कामात्कस्यचित्क्षमेत् 12076006a यं हि धर्मं चरन्तीह प्रजा राज्ञा सुरक्षिताः 12076006c चतुर्थं तस्य धर्मस्य राजा भारत विन्दति 12076007a यदधीते यद्यजते यद्ददाति यदर्चति 12076007c राजा चतुर्थभाक्तस्य प्रजा धर्मेण पालयन् 12076008a यद्राष्ट्रेऽकुशलं किंचिद्राज्ञोऽरक्षयतः प्रजाः 12076008c चतुर्थं तस्य पापस्य राजा भारत विन्दति 12076009a अप्याहुः सर्वमेवेति भूयोऽर्धमिति निश्चयः 12076009c कर्मणः पृथिवीपाल नृशंसोऽनृतवागपि 12076009e तादृशात्किल्बिषाद्राजा शृणु येन प्रमुच्यते 12076010a प्रत्याहर्तुमशक्यं स्याद्धनं चोरैर्हृतं यदि 12076010c स्वकोशात्तत्प्रदेयं स्यादशक्तेनोपजीवता 12076011a सर्ववर्णैः सदा रक्ष्यं ब्रह्मस्वं ब्राह्मणास्तथा 12076011c न स्थेयं विषये तेषु योऽपकुर्याद्द्विजातिषु 12076012a ब्रह्मस्वे रक्ष्यमाणे हि सर्वं भवति रक्षितम् 12076012c तेषां प्रसादे निर्वृत्ते कृतकृत्यो भवेन्नृपः 12076013a पर्जन्यमिव भूतानि महाद्रुममिव द्विजाः 12076013c नरास्तमुपजीवन्ति नृपं सर्वार्थसाधकम् 12076014a न हि कामात्मना राज्ञा सततं शठबुद्धिना 12076014c नृशंसेनातिलुब्धेन शक्याः पालयितुं प्रजाः 12076015 युधिष्ठिर उवाच 12076015a नाहं राज्यसुखान्वेषी राज्यमिच्छाम्यपि क्षणम् 12076015c धर्मार्थं रोचये राज्यं धर्मश्चात्र न विद्यते 12076016a तदलं मम राज्येन यत्र धर्मो न विद्यते 12076016c वनमेव गमिष्यामि तस्माद्धर्मचिकीर्षया 12076017a तत्र मेध्येष्वरण्येषु न्यस्तदण्डो जितेन्द्रियः 12076017c धर्ममाराधयिष्यामि मुनिर्मूलफलाशनः 12076018 भीष्म उवाच 12076018a वेदाहं तव या बुद्धिरानृशंस्यगुणैव सा 12076018c न च शुद्धानृशंस्येन शक्यं महदुपासितुम् 12076019a अपि तु त्वा मृदुं दान्तमत्यार्यमतिधार्मिकम् 12076019c क्लीबं धर्मघृणायुक्तं न लोको बहु मन्यते 12076020a राजधर्मानवेक्षस्व पितृपैतामहोचितान् 12076020c नैतद्राज्ञामथो वृत्तं यथा त्वं स्थातुमिच्छसि 12076021a न हि वैक्लव्यसंसृष्टमानृशंस्यमिहास्थितः 12076021c प्रजापालनसंभूतं प्राप्ता धर्मफलं ह्यसि 12076022a न ह्येतामाशिषं पाण्डुर्न च कुन्त्यन्वयाचत 12076022c न चैतां प्राज्ञतां तात यया चरसि मेधया 12076023a शौर्यं बलं च सत्त्वं च पिता तव सदाब्रवीत् 12076023c माहात्म्यं बलमौदार्यं तव कुन्त्यन्वयाचत 12076024a नित्यं स्वाहा स्वधा नित्यमुभे मानुषदैवते 12076024c पुत्रेष्वाशासते नित्यं पितरो दैवतानि च 12076025a दानमध्ययनं यज्ञः प्रजानां परिपालनम् 12076025c धर्ममेतमधर्मं वा जन्मनैवाभ्यजायिथाः 12076026a काले धुरि नियुक्तानां वहतां भार आहिते 12076026c सीदतामपि कौन्तेय न कीर्तिरवसीदति 12076027a समन्ततो विनियतो वहत्यस्खलितो हि यः 12076027c निर्दोषकर्मवचनात्सिद्धिः कर्मण एव सा 12076028a नैकान्तविनिपातेन विचचारेह कश्चन 12076028c धर्मी गृही वा राजा वा ब्रह्मचार्यथ वा पुनः 12076029a अल्पं तु साधुभूयिष्ठं यत्कर्मोदारमेव तत् 12076029c कृतमेवाकृताच्छ्रेयो न पापीयोऽस्त्यकर्मणः 12076030a यदा कुलीनो धर्मज्ञः प्राप्नोत्यैश्वर्यमुत्तमम् 12076030c योगक्षेमस्तदा राजन्कुशलायैव कल्पते 12076031a दानेनान्यं बलेनान्यमन्यं सूनृतया गिरा 12076031c सर्वतः परिगृह्णीयाद्राज्यं प्राप्येह धार्मिकः 12076032a यं हि वैद्याः कुले जाता अवृत्तिभयपीडिताः 12076032c प्राप्य तृप्ताः प्रतिष्ठन्ति धर्मः कोऽभ्यधिकस्ततः 12076033 युधिष्ठिर उवाच 12076033a किं न्वतः परमं स्वर्ग्यं का न्वतः प्रीतिरुत्तमा 12076033c किं न्वतः परमैश्वर्यं ब्रूहि मे यदि मन्यसे 12076034 भीष्म उवाच 12076034a यस्मिन्प्रतिष्ठिताः सम्यक्क्षेमं विन्दन्ति तत्क्षणम् 12076034c स स्वर्गजित्तमोऽस्माकं सत्यमेतद्ब्रवीमि ते 12076035a त्वमेव प्रीतिमांस्तस्मात्कुरूणां कुरुसत्तम 12076035c भव राजा जय स्वर्गं सतो रक्षासतो जहि 12076036a अनु त्वा तात जीवन्तु सुहृदः साधुभिः सह 12076036c पर्जन्यमिव भूतानि स्वादुद्रुममिवाण्डजाः 12076037a धृष्टं शूरं प्रहर्तारमनृशंसं जितेन्द्रियम् 12076037c वत्सलं संविभक्तारमनु जीवन्तु त्वां जनाः 12077001 युधिष्ठिर उवाच 12077001a स्वकर्मण्यपरे युक्तास्तथैवान्ये विकर्मणि 12077001c तेषां विशेषमाचक्ष्व ब्राह्मणानां पितामह 12077002 भीष्म उवाच 12077002a विद्यालक्षणसंपन्नाः सर्वत्राम्नायदर्शिनः 12077002c एते ब्रह्मसमा राजन्ब्राह्मणाः परिकीर्तिताः 12077003a ऋत्विगाचार्यसंपन्नाः स्वेषु कर्मस्ववस्थिताः 12077003c एते देवसमा राजन्ब्राह्मणानां भवन्त्युत 12077004a ऋत्विक्पुरोहितो मन्त्री दूतोऽथार्थानुशासकः 12077004c एते क्षत्रसमा राजन्ब्राह्मणानां भवन्त्युत 12077005a अश्वारोहा गजारोहा रथिनोऽथ पदातयः 12077005c एते वैश्यसमा राजन्ब्राह्मणानां भवन्त्युत 12077006a जन्मकर्मविहीना ये कदर्या ब्रह्मबन्धवः 12077006c एते शूद्रसमा राजन्ब्राह्मणानां भवन्त्युत 12077007a अश्रोत्रियाः सर्व एव सर्वे चानाहिताग्नयः 12077007c तान्सर्वान्धार्मिको राजा बलिं विष्टिं च कारयेत् 12077008a आह्वायका देवलका नक्षत्रग्रामयाजकाः 12077008c एते ब्राह्मणचण्डाला महापथिकपञ्चमाः 12077009a एतेभ्यो बलिमादद्याद्धीनकोशो महीपतिः 12077009c ऋते ब्रह्मसमेभ्यश्च देवकल्पेभ्य एव च 12077010a अब्राह्मणानां वित्तस्य स्वामी राजेति वैदिकम् 12077010c ब्राह्मणानां च ये केचिद्विकर्मस्था भवन्त्युत 12077011a विकर्मस्थास्तु नोपेक्ष्या जातु राज्ञा कथंचन 12077011c नियम्याः संविभज्याश्च धर्मानुग्रहकाम्यया 12077012a यस्य स्म विषये राज्ञः स्तेनो भवति वै द्विजः 12077012c राज्ञ एवापराधं तं मन्यन्ते तद्विदो जनाः 12077013a अवृत्त्या यो भवेत्स्तेनो वेदवित्स्नातकस्तथा 12077013c राजन्स राज्ञा भर्तव्य इति धर्मविदो विदुः 12077014a स चेन्नो परिवर्तेत कृतवृत्तिः परंतप 12077014c ततो निर्वासनीयः स्यात्तस्माद्देशात्सबान्धवः 12078001 युधिष्ठिर उवाच 12078001a केषां राजा प्रभवति वित्तस्य भरतर्षभ 12078001c कया च वृत्त्या वर्तेत तन्मे ब्रूहि पितामह 12078002 भीष्म उवाच 12078002a अब्राह्मणानां वित्तस्य स्वामी राजेति वैदिकम् 12078002c ब्राह्मणानां च ये केचिद्विकर्मस्था भवन्त्युत 12078003a विकर्मस्थाश्च नोपेक्ष्या विप्रा राज्ञा कथंचन 12078003c इति राज्ञां पुरावृत्तमभिजल्पन्ति साधवः 12078004a यस्य स्म विषये राज्ञः स्तेनो भवति वै द्विजः 12078004c राज्ञ एवापराधं तं मन्यन्ते किल्बिषं नृप 12078005a अभिशस्तमिवात्मानं मन्यन्ते तेन कर्मणा 12078005c तस्माद्राजर्षयः सर्वे ब्राह्मणानन्वपालयन् 12078006a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12078006c गीतं केकयराजेन ह्रियमाणेन रक्षसा 12078007a केकयानामधिपतिं रक्षो जग्राह दारुणम् 12078007c स्वाध्यायेनान्वितं राजन्नरण्ये संशितव्रतम् 12078008 राजोवाच 12078008a न मे स्तेनो जनपदे न कदर्यो न मद्यपः 12078008c नानाहिताग्निर्नायज्वा मामकान्तरमाविशः 12078009a न च मे ब्राह्मणोऽविद्वान्नाव्रती नाप्यसोमपः 12078009c नानाहिताग्निर्विषये मामकान्तरमाविशः 12078010a नानाप्तदक्षिणैर्यज्ञैर्यजन्ते विषये मम 12078010c अधीते नाव्रती कश्चिन्मामकान्तरमाविशः 12078011a अधीयतेऽध्यापयन्ति यजन्ते याजयन्ति च 12078011c ददति प्रतिगृह्णन्ति षट्सु कर्मस्ववस्थिताः 12078012a पूजिताः संविभक्ताश्च मृदवः सत्यवादिनः 12078012c ब्राह्मणा मे स्वकर्मस्था मामकान्तरमाविशः 12078013a न याचन्ते प्रयच्छन्ति सत्यधर्मविशारदाः 12078013c नाध्यापयन्त्यधीयन्ते यजन्ते न च याजकाः 12078014a ब्राह्मणान्परिरक्षन्ति संग्रामेष्वपलायिनः 12078014c क्षत्रिया मे स्वकर्मस्था मामकान्तरमाविशः 12078015a कृषिगोरक्षवाणिज्यमुपजीवन्त्यमायया 12078015c अप्रमत्ताः क्रियावन्तः सुव्रताः सत्यवादिनः 12078016a संविभागं दमं शौचं सौहृदं च व्यपाश्रिताः 12078016c मम वैश्याः स्वकर्मस्था मामकान्तरमाविशः 12078017a त्रीन्वर्णाननुतिष्ठन्ति यथावदनसूयकाः 12078017c मम शूद्राः स्वकर्मस्था मामकान्तरमाविशः 12078018a कृपणानाथवृद्धानां दुर्बलातुरयोषिताम् 12078018c संविभक्तास्मि सर्वेषां मामकान्तरमाविशः 12078019a कुलदेशादिधर्माणां प्रथितानां यथाविधि 12078019c अव्युच्छेत्तास्मि सर्वेषां मामकान्तरमाविशः 12078020a तपस्विनो मे विषये पूजिताः परिपालिताः 12078020c संविभक्ताश्च सत्कृत्य मामकान्तरमाविशः 12078021a नासंविभज्य भोक्तास्मि न विशामि परस्त्रियम् 12078021c स्वतन्त्रो जातु न क्रीडे मामकान्तरमाविशः 12078022a नाब्रह्मचारी भिक्षावान्भिक्षुर्वाब्रह्मचारिकः 12078022c अनृत्विजं हुतं नास्ति मामकान्तरमाविशः 12078023a नावजानाम्यहं वृद्धान्न वैद्यान्न तपस्विनः 12078023c राष्ट्रे स्वपति जागर्मि मामकान्तरमाविशः 12078024a वेदाध्ययनसंपन्नस्तपस्वी सर्वधर्मवित् 12078024c स्वामी सर्वस्य राज्यस्य श्रीमान्मम पुरोहितः 12078025a दानेन दिव्यानभिवाञ्छामि लोका;न्सत्येनाथो ब्राह्मणानां च गुप्त्या 12078025c शुश्रूषया चापि गुरूनुपैमि; न मे भयं विद्यते राक्षसेभ्यः 12078026a न मे राष्ट्रे विधवा ब्रह्मबन्धु;र्न ब्राह्मणः कृपणो नोत चोरः 12078026c न पारजायी न च पापकर्मा; न मे भयं विद्यते राक्षसेभ्यः 12078027a न मे शस्त्रैरनिर्भिन्नमङ्गे द्व्यङ्गुलमन्तरम् 12078027c धर्मार्थं युध्यमानस्य मामकान्तरमाविशः 12078028a गोब्राह्मणे च यज्ञे च नित्यं स्वस्त्ययनं मम 12078028c आशासते जना राष्ट्रे मामकान्तरमाविशः 12078029 राक्षस उवाच 12078029a यस्मात्सर्वास्ववस्थासु धर्ममेवान्ववेक्षसे 12078029c तस्मात्प्राप्नुहि कैकेय गृहान्स्वस्ति व्रजाम्यहम् 12078030a येषां गोब्राह्मणा रक्ष्याः प्रजा रक्ष्याश्च केकय 12078030c न रक्षोभ्यो भयं तेषां कुत एव तु मानुषात् 12078031a येषां पुरोगमा विप्रा येषां ब्रह्मबलं बलम् 12078031c प्रियातिथ्यास्तथा दारास्ते वै स्वर्गजितो नराः 12078032 भीष्म उवाच 12078032a तस्माद्द्विजातीन्रक्षेत ते हि रक्षन्ति रक्षिताः 12078032c आशीरेषां भवेद्राज्ञां राष्ट्रं सम्यक्प्रवर्धते 12078033a तस्माद्राज्ञा विशेषेण विकर्मस्था द्विजातयः 12078033c नियम्याः संविभज्याश्च प्रजानुग्रहकारणात् 12078034a य एवं वर्तते राजा पौरजानपदेष्विह 12078034c अनुभूयेह भद्राणि प्राप्नोतीन्द्रसलोकताम् 12079001 युधिष्ठिर उवाच 12079001a व्याख्याता क्षत्रधर्मेण वृत्तिरापत्सु भारत 12079001c कथंचिद्वैश्यधर्मेण जीवेद्वा ब्राह्मणो न वा 12079002 भीष्म उवाच 12079002a अशक्तः क्षत्रधर्मेण वैश्यधर्मेण वर्तयेत् 12079002c कृषिगोरक्षमास्थाय व्यसने वृत्तिसंक्षये 12079003 युधिष्ठिर उवाच 12079003a कानि पण्यानि विक्रीणन्स्वर्गलोकान्न हीयते 12079003c ब्राह्मणो वैश्यधर्मेण वर्तयन्भरतर्षभ 12079004 भीष्म उवाच 12079004a सुरा लवणमित्येव तिलान्केसरिणः पशून् 12079004c ऋषभान्मधु मांसं च कृतान्नं च युधिष्ठिर 12079005a सर्वास्ववस्थास्वेतानि ब्राह्मणः परिवर्जयेत् 12079005c एतेषां विक्रयात्तात ब्राह्मणो नरकं व्रजेत् 12079006a अजोऽग्निर्वरुणो मेषः सूर्योऽश्वः पृथिवी विराट् 12079006c धेनुर्यज्ञश्च सोमश्च न विक्रेयाः कथंचन 12079007a पक्वेनामस्य निमयं न प्रशंसन्ति साधवः 12079007c निमयेत्पक्वमामेन भोजनार्थाय भारत 12079008a वयं सिद्धमशिष्यामो भवान्साधयतामिदम् 12079008c एवं समीक्ष्य निमयन्नाधर्मोऽस्ति कदाचन 12079009a अत्र ते वर्तयिष्यामि यथा धर्मः पुरातनः 12079009c व्यवहारप्रवृत्तानां तन्निबोध युधिष्ठिर 12079010a भवतेऽहं ददानीदं भवानेतत्प्रयच्छतु 12079010c रुचिते वर्तते धर्मो न बलात्संप्रवर्तते 12079011a इत्येवं संप्रवर्तन्त व्यवहाराः पुरातनाः 12079011c ऋषीणामितरेषां च साधु चेदमसंशयम् 12079012 युधिष्ठिर उवाच 12079012a अथ तात यदा सर्वाः शस्त्रमाददते प्रजाः 12079012c व्युत्क्रामन्ति स्वधर्मेभ्यः क्षत्रस्य क्षीयते बलम् 12079013a राजा त्राता न लोके स्यात्किं तदा स्यात्परायणम् 12079013c एतन्मे संशयं ब्रूहि विस्तरेण पितामह 12079014 भीष्म उवाच 12079014a दानेन तपसा यज्ञैरद्रोहेण दमेन च 12079014c ब्राह्मणप्रमुखा वर्णाः क्षेममिच्छेयुरात्मनः 12079015a तेषां ये वेदबलिनस्त उत्थाय समन्ततः 12079015c राज्ञो बलं वर्धयेयुर्महेन्द्रस्येव देवताः 12079016a राज्ञो हि क्षीयमाणस्य ब्रह्मैवाहुः परायणम् 12079016c तस्माद्ब्रह्मबलेनैव समुत्थेयं विजानता 12079017a यदा तु विजयी राजा क्षेमं राष्ट्रेऽभिसंदधेत् 12079017c तदा वर्णा यथाधर्ममाविशेयुः स्वकर्मसु 12079018a उन्मर्यादे प्रवृत्ते तु दस्युभिः संकरे कृते 12079018c सर्वे वर्णा न दुष्येयुः शस्त्रवन्तो युधिष्ठिर 12079019 युधिष्ठिर उवाच 12079019a अथ चेत्सर्वतः क्षत्रं प्रदुष्येद्ब्राह्मणान्प्रति 12079019c कस्तस्य ब्राह्मणस्त्राता को धर्मः किं परायणम् 12079020 भीष्म उवाच 12079020a तपसा ब्रह्मचर्येण शस्त्रेण च बलेन च 12079020c अमायया मायया च नियन्तव्यं तदा भवेत् 12079021a क्षत्रस्याभिप्रवृद्धस्य ब्राह्मणेषु विशेषतः 12079021c ब्रह्मैव संनियन्तृ स्यात्क्षत्रं हि ब्रह्मसंभवम् 12079022a अद्भ्योऽग्निर्ब्रह्मतः क्षत्रमश्मनो लोहमुत्थितम् 12079022c तेषां सर्वत्रगं तेजः स्वासु योनिषु शाम्यति 12079023a यदा छिनत्त्ययोऽश्मानमग्निश्चापोऽभिपद्यते 12079023c क्षत्रं च ब्राह्मणं द्वेष्टि तदा शाम्यन्ति ते त्रयः 12079024a तस्माद्ब्रह्मणि शाम्यन्ति क्षत्रियाणां युधिष्ठिर 12079024c समुदीर्णान्यजेयानि तेजांसि च बलानि च 12079025a ब्रह्मवीर्ये मृदूभूते क्षत्रवीर्ये च दुर्बले 12079025c दुष्टेषु सर्ववर्णेषु ब्राह्मणान्प्रति सर्वशः 12079026a ये तत्र युद्धं कुर्वन्ति त्यक्त्वा जीवितमात्मनः 12079026c ब्राह्मणान्परिरक्षन्तो धर्ममात्मानमेव च 12079027a मनस्विनो मन्युमन्तः पुण्यलोका भवन्ति ते 12079027c ब्राह्मणार्थं हि सर्वेषां शस्त्रग्रहणमिष्यते 12079028a अति स्विष्टस्वधीतानां लोकानति तपस्विनाम् 12079028c अनाशकाग्न्योर्विशतां शूरा यान्ति परां गतिम् 12079028e एवमेवात्मनस्त्यागान्नान्यं धर्मं विदुर्जनाः 12079029a तेभ्यो नमश्च भद्रं च ये शरीराणि जुह्वति 12079029c ब्रह्मद्विषो नियच्छन्तस्तेषां नोऽस्तु सलोकता 12079029e ब्रह्मलोकजितः स्वर्ग्यान्वीरांस्तान्मनुरब्रवीत् 12079030a यथाश्वमेधावभृथे स्नाताः पूता भवन्त्युत 12079030c दुष्कृतः सुकृतश्चैव तथा शस्त्रहता रणे 12079031a भवत्यधर्मो धर्मो हि धर्माधर्मावुभावपि 12079031c कारणाद्देशकालस्य देशकालः स तादृशः 12079032a मैत्राः क्रूराणि कुर्वन्तो जयन्ति स्वर्गमुत्तमम् 12079032c धर्म्याः पापानि कुर्वन्तो गच्छन्ति परमां गतिम् 12079033a ब्राह्मणस्त्रिषु कालेषु शस्त्रं गृह्णन्न दुष्यति 12079033c आत्मत्राणे वर्णदोषे दुर्गस्य नियमेषु च 12079034 युधिष्ठिर उवाच 12079034a अभ्युत्थिते दस्युबले क्षत्रार्थे वर्णसंकरे 12079034c संप्रमूढेषु वर्णेषु यद्यन्योऽभिभवेद्बली 12079035a ब्राह्मणो यदि वा वैश्यः शूद्रो वा राजसत्तम 12079035c दस्युभ्योऽथ प्रजा रक्षेद्दण्डं धर्मेण धारयन् 12079036a कार्यं कुर्यान्न वा कुर्यात्संवार्यो वा भवेन्न वा 12079036c न स्म शस्त्रं ग्रहीतव्यमन्यत्र क्षत्रबन्धुतः 12079037 भीष्म उवाच 12079037a अपारे यो भवेत्पारमप्लवे यः प्लवो भवेत् 12079037c शूद्रो वा यदि वाप्यन्यः सर्वथा मानमर्हति 12079038a यमाश्रित्य नरा राजन्वर्तयेयुर्यथासुखम् 12079038c अनाथाः पाल्यमाना वै दस्युभिः परिपीडिताः 12079039a तमेव पूजयेरंस्ते प्रीत्या स्वमिव बान्धवम् 12079039c महद्ध्यभीक्ष्णं कौरव्य कर्ता सन्मानमर्हति 12079040a किमुक्ष्णावहता कृत्यं किं धेन्वा चाप्यदुग्धया 12079040c वन्ध्यया भार्यया कोऽर्थः कोऽर्थो राज्ञाप्यरक्षता 12079041a यथा दारुमयो हस्ती यथा चर्ममयो मृगः 12079041c यथा ह्यनेत्रः शकटः पथि क्षेत्रं यथोषरम् 12079042a एवं ब्रह्मानधीयानं राजा यश्च न रक्षिता 12079042c न वर्षति च यो मेघः सर्व एते निरर्थकाः 12079043a नित्यं यस्तु सतो रक्षेदसतश्च निबर्हयेत् 12079043c स एव राजा कर्तव्यस्तेन सर्वमिदं धृतम् 12080001 युधिष्ठिर उवाच 12080001a क्वसमुत्थाः कथंशीला ऋत्विजः स्युः पितामह 12080001c कथंविधाश्च राजेन्द्र तद्ब्रूहि वदतां वर 12080002 भीष्म उवाच 12080002a प्रतिकर्म पुराचार ऋत्विजां स्म विधीयते 12080002c आदौ छन्दांसि विज्ञाय द्विजानां श्रुतमेव च 12080003a ये त्वेकरतयो नित्यं धीरा नाप्रियवादिनः 12080003c परस्परस्य सुहृदः संमताः समदर्शिनः 12080004a येष्वानृशंस्यं सत्यं चाप्यहिंसा तप आर्जवम् 12080004c अद्रोहो नाभिमानश्च ह्रीस्तितिक्षा दमः शमः 12080005a ह्रीमान्सत्यधृतिर्दान्तो भूतानामविहिंसकः 12080005c अकामद्वेषसंयुक्तस्त्रिभिः शुक्लैः समन्वितः 12080006a अहिंसको ज्ञानतृप्तः स ब्रह्मासनमर्हति 12080006c एते महर्त्विजस्तात सर्वे मान्या यथातथम् 12080007 युधिष्ठिर उवाच 12080007a यदिदं वेदवचनं दक्षिणासु विधीयते 12080007c इदं देयमिदं देयं न क्वचिद्व्यवतिष्ठते 12080008a नेदं प्रति धनं शास्त्रमापद्धर्ममशास्त्रतः 12080008c आज्ञा शास्त्रस्य घोरेयं न शक्तिं समवेक्षते 12080009a श्रद्धामारभ्य यष्टव्यमित्येषा वैदिकी श्रुतिः 12080009c मिथ्योपेतस्य यज्ञस्य किमु श्रद्धा करिष्यति 12080010 भीष्म उवाच 12080010a न वेदानां परिभवान्न शाठ्येन न मायया 12080010c कश्चिन्महदवाप्नोति मा ते भूद्बुद्धिरीदृशी 12080011a यज्ञाङ्गं दक्षिणास्तात वेदानां परिबृंहणम् 12080011c न मन्त्रा दक्षिणाहीनास्तारयन्ति कथंचन 12080012a शक्तिस्तु पूर्णपात्रेण संमितानवमा भवेत् 12080012c अवश्यं तात यष्टव्यं त्रिभिर्वर्णैर्यथाविधि 12080013a सोमो राजा ब्राह्मणानामित्येषा वैदिकी श्रुतिः 12080013c तं च विक्रेतुमिच्छन्ति न वृथा वृत्तिरिष्यते 12080013e तेन क्रीतेन धर्मेण ततो यज्ञः प्रतायते 12080014a इत्येवं धर्मतः ख्यातमृषिभिर्धर्मवादिभिः 12080014c पुमान्यज्ञश्च सोमश्च न्यायवृत्तो यथा भवेत् 12080014e अन्यायवृत्तः पुरुषो न परस्य न चात्मनः 12080015a शरीरं यज्ञपात्राणि इत्येषा श्रूयते श्रुतिः 12080015c तानि सम्यक्प्रणीतानि ब्राह्मणानां महात्मनाम् 12080016a तपो यज्ञादपि श्रेष्ठमित्येषा परमा श्रुतिः 12080016c तत्ते तपः प्रवक्ष्यामि विद्वंस्तदपि मे शृणु 12080017a अहिंसा सत्यवचनमानृशंस्यं दमो घृणा 12080017c एतत्तपो विदुर्धीरा न शरीरस्य शोषणम् 12080018a अप्रामाण्यं च वेदानां शास्त्राणां चातिलङ्घनम् 12080018c अव्यवस्था च सर्वत्र तद्वै नाशनमात्मनः 12080019a निबोध दशहोतॄणां विधानं पार्थ यादृशम् 12080019c चित्तिः स्रुक्चित्तमाज्यं च पवित्रं ज्ञानमुत्तमम् 12080020a सर्वं जिह्मं मृत्युपदमार्जवं ब्रह्मणः पदम् 12080020c एतावाञ्ज्ञानविषयः किं प्रलापः करिष्यति 12081001 युधिष्ठिर उवाच 12081001a यदप्यल्पतरं कर्म तदप्येकेन दुष्करम् 12081001c पुरुषेणासहायेन किमु राज्यं पितामह 12081002a किंशीलः किंसमाचारो राज्ञोऽर्थसचिवो भवेत् 12081002c कीदृशे विश्वसेद्राजा कीदृशे नापि विश्वसेत् 12081003 भीष्म उवाच 12081003a चतुर्विधानि मित्राणि राज्ञां राजन्भवन्त्युत 12081003c सहार्थो भजमानश्च सहजः कृत्रिमस्तथा 12081004a धर्मात्मा पञ्चमं मित्रं स तु नैकस्य न द्वयोः 12081004c यतो धर्मस्ततो वा स्यान्मध्यस्थो वा ततो भवेत् 12081005a यस्तस्यार्थो न रोचेत न तं तस्य प्रकाशयेत् 12081005c धर्माधर्मेण राजानश्चरन्ति विजिगीषवः 12081006a चतुर्णां मध्यमौ श्रेष्ठौ नित्यं शङ्क्यौ तथापरौ 12081006c सर्वे नित्यं शङ्कितव्याः प्रत्यक्षं कार्यमात्मनः 12081007a न हि राज्ञा प्रमादो वै कर्तव्यो मित्ररक्षणे 12081007c प्रमादिनं हि राजानं लोकाः परिभवन्त्युत 12081008a असाधुः साधुतामेति साधुर्भवति दारुणः 12081008c अरिश्च मित्रं भवति मित्रं चापि प्रदुष्यति 12081009a अनित्यचित्तः पुरुषस्तस्मिन्को जातु विश्वसेत् 12081009c तस्मात्प्रधानं यत्कार्यं प्रत्यक्षं तत्समाचरेत् 12081010a एकान्तेन हि विश्वासः कृत्स्नो धर्मार्थनाशकः 12081010c अविश्वासश्च सर्वत्र मृत्युना न विशिष्यते 12081011a अकालमृत्युर्विश्वासो विश्वसन्हि विपद्यते 12081011c यस्मिन्करोति विश्वासमिच्छतस्तस्य जीवति 12081012a तस्माद्विश्वसितव्यं च शङ्कितव्यं च केषुचित् 12081012c एषा नीतिगतिस्तात लक्ष्मीश्चैव सनातनी 12081013a यं मन्येत ममाभावादिममर्थागमः स्पृशेत् 12081013c नित्यं तस्माच्छङ्कितव्यममित्रं तं विदुर्बुधाः 12081014a यस्य क्षेत्रादप्युदकं क्षेत्रमन्यस्य गच्छति 12081014c न तत्रानिच्छतस्तस्य भिद्येरन्सर्वसेतवः 12081015a तथैवात्युदकाद्भीतस्तस्य भेदनमिच्छति 12081015c यमेवंलक्षणं विद्यात्तममित्रं विनिर्दिशेत् 12081016a यः समृद्ध्या न तुष्येत क्षये दीनतरो भवेत् 12081016c एतदुत्तममित्रस्य निमित्तमभिचक्षते 12081017a यं मन्येत ममाभावादस्याभावो भवेदिति 12081017c तस्मिन्कुर्वीत विश्वासं यथा पितरि वै तथा 12081018a तं शक्त्या वर्धमानश्च सर्वतः परिबृंहयेत् 12081018c नित्यं क्षताद्वारयति यो धर्मेष्वपि कर्मसु 12081019a क्षताद्भीतं विजानीयादुत्तमं मित्रलक्षणम् 12081019c ये तस्य क्षतमिच्छन्ति ते तस्य रिपवः स्मृताः 12081020a व्यसनान्नित्यभीतोऽसौ समृद्ध्यामेव तृप्यते 12081020c यत्स्यादेवंविधं मित्रं तदात्मसममुच्यते 12081021a रूपवर्णस्वरोपेतस्तितिक्षुरनसूयकः 12081021c कुलीनः शीलसंपन्नः स ते स्यात्प्रत्यनन्तरः 12081022a मेधावी स्मृतिमान्दक्षः प्रकृत्या चानृशंसवान् 12081022c यो मानितोऽमानितो वा न संदूष्येत्कदाचन 12081023a ऋत्विग्वा यदि वाचार्यः सखा वात्यन्तसंस्तुतः 12081023c गृहे वसेदमात्यस्ते यः स्यात्परमपूजितः 12081024a स ते विद्यात्परं मन्त्रं प्रकृतिं चार्थधर्मयोः 12081024c विश्वासस्ते भवेत्तत्र यथा पितरि वै तथा 12081025a नैव द्वौ न त्रयः कार्या न मृष्येरन्परस्परम् 12081025c एकार्थादेव भूतानां भेदो भवति सर्वदा 12081026a कीर्तिप्रधानो यश्च स्याद्यश्च स्यात्समये स्थितः 12081026c समर्थान्यश्च न द्वेष्टि समर्थान्कुरुते च यः 12081027a यो न कामाद्भयाल्लोभात्क्रोधाद्वा धर्ममुत्सृजेत् 12081027c दक्षः पर्याप्तवचनः स ते स्यात्प्रत्यनन्तरः 12081028a शूरश्चार्यश्च विद्वांश्च प्रतिपत्तिविशारदः 12081028c कुलीनः शीलसंपन्नस्तितिक्षुरनसूयकः 12081029a एते ह्यमात्याः कर्तव्याः सर्वकर्मस्ववस्थिताः 12081029c पूजिताः संविभक्ताश्च सुसहायाः स्वनुष्ठिताः 12081030a कृत्स्नमेते विनिक्षिप्ताः प्रतिरूपेषु कर्मसु 12081030c युक्ता महत्सु कार्येषु श्रेयांस्युत्पादयन्ति च 12081031a एते कर्माणि कुर्वन्ति स्पर्धमाना मिथः सदा 12081031c अनुतिष्ठन्ति चैवार्थानाचक्षाणाः परस्परम् 12081032a ज्ञातिभ्यश्चैव बिभ्येथा मृत्योरिव यतः सदा 12081032c उपराजेव राजर्धिं ज्ञातिर्न सहते सदा 12081033a ऋजोर्मृदोर्वदान्यस्य ह्रीमतः सत्यवादिनः 12081033c नान्यो ज्ञातेर्महाबाहो विनाशमभिनन्दति 12081034a अज्ञातिता नातिसुखा नावज्ञेयास्त्वतः परम् 12081034c अज्ञातिमन्तं पुरुषं परे परिभवन्त्युत 12081035a निकृतस्य नरैरन्यैर्ज्ञातिरेव परायणम् 12081035c नान्यैर्निकारं सहते ज्ञातेर्ज्ञातिः कदाचन 12081036a आत्मानमेव जानाति निकृतं बान्धवैरपि 12081036c तेषु सन्ति गुणाश्चैव नैर्गुण्यं तेषु लक्ष्यते 12081037a नाज्ञातिरनुगृह्णाति नाज्ञातिर्दिग्धमस्यति 12081037c उभयं ज्ञातिलोकेषु दृश्यते साध्वसाधु च 12081038a तान्मानयेत्पूजयेच्च नित्यं वाचा च कर्मणा 12081038c कुर्याच्च प्रियमेतेभ्यो नाप्रियं किंचिदाचरेत् 12081039a विश्वस्तवदविश्वस्तस्तेषु वर्तेत सर्वदा 12081039c न हि दोषो गुणो वेति निस्पृक्तस्तेषु दृश्यते 12081040a तस्यैवं वर्तमानस्य पुरुषस्याप्रमादिनः 12081040c अमित्राः संप्रसीदन्ति तथा मित्रीभवन्त्यपि 12081041a य एवं वर्तते नित्यं ज्ञातिसंबन्धिमण्डले 12081041c मित्रेष्वमित्रेष्वैश्वर्ये चिरं यशसि तिष्ठति 12082001 युधिष्ठिर उवाच 12082001a एवमग्राह्यके तस्मिञ्ज्ञातिसंबन्धिमण्डले 12082001c मित्रेष्वमित्रेष्वपि च कथं भावो विभाव्यते 12082002 भीष्म उवाच 12082002a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12082002c वासुदेवस्य संवादं सुरर्षेर्नारदस्य च 12082003 वासुदेव उवाच 12082003a नासुहृत्परमं मन्त्रं नारदार्हति वेदितुम् 12082003c अपण्डितो वापि सुहृत्पण्डितो वापि नात्मवान् 12082004a स ते सौहृदमास्थाय किंचिद्वक्ष्यामि नारद 12082004c कृत्स्नां च बुद्धिं संप्रेक्ष्य संपृच्छे त्रिदिवंगम 12082005a दास्यमैश्वर्यवादेन ज्ञातीनां वै करोम्यहम् 12082005c अर्धभोक्तास्मि भोगानां वाग्दुरुक्तानि च क्षमे 12082006a अरणीमग्निकामो वा मथ्नाति हृदयं मम 12082006c वाचा दुरुक्तं देवर्षे तन्मे दहति नित्यदा 12082007a बलं संकर्षणे नित्यं सौकुमार्यं पुनर्गदे 12082007c रूपेण मत्तः प्रद्युम्नः सोऽसहायोऽस्मि नारद 12082008a अन्ये हि सुमहाभागा बलवन्तो दुरासदाः 12082008c नित्योत्थानेन संपन्ना नारदान्धकवृष्णयः 12082009a यस्य न स्युर्न वै स स्याद्यस्य स्युः कृच्छ्रमेव तत् 12082009c द्वाभ्यां निवारितो नित्यं वृणोम्येकतरं न च 12082010a स्यातां यस्याहुकाक्रूरौ किं नु दुःखतरं ततः 12082010c यस्य वापि न तौ स्यातां किं नु दुःखतरं ततः 12082011a सोऽहं कितवमातेव द्वयोरपि महामुने 12082011c एकस्य जयमाशंसे द्वितीयस्यापराजयम् 12082012a ममैवं क्लिश्यमानस्य नारदोभयतः सदा 12082012c वक्तुमर्हसि यच्छ्रेयो ज्ञातीनामात्मनस्तथा 12082013 नारद उवाच 12082013a आपदो द्विविधाः कृष्ण बाह्याश्चाभ्यन्तराश्च ह 12082013c प्रादुर्भवन्ति वार्ष्णेय स्वकृता यदि वान्यतः 12082014a सेयमाभ्यन्तरा तुभ्यमापत्कृच्छ्रा स्वकर्मजा 12082014c अक्रूरभोजप्रभवाः सर्वे ह्येते तदन्वयाः 12082015a अर्थहेतोर्हि कामाद्वाद्वारा बीभत्सयापि वा 12082015c आत्मना प्राप्तमैश्वर्यमन्यत्र प्रतिपादितम् 12082016a कृतमूलमिदानीं तज्जातशब्दं सहायवत् 12082016c न शक्यं पुनरादातुं वान्तमन्नमिव त्वया 12082017a बभ्रूग्रसेनयो राज्यं नाप्तुं शक्यं कथंचन 12082017c ज्ञातिभेदभयात्कृष्ण त्वया चापि विशेषतः 12082018a तच्चेत्सिध्येत्प्रयत्नेन कृत्वा कर्म सुदुष्करम् 12082018c महाक्षयव्ययं वा स्याद्विनाशो वा पुनर्भवेत् 12082019a अनायसेन शस्त्रेण मृदुना हृदयच्छिदा 12082019c जिह्वामुद्धर सर्वेषां परिमृज्यानुमृज्य च 12082020 वासुदेव उवाच 12082020a अनायसं मुने शस्त्रं मृदु विद्यामहं कथम् 12082020c येनैषामुद्धरे जिह्वां परिमृज्यानुमृज्य च 12082021 नारद उवाच 12082021a शक्त्यान्नदानं सततं तितिक्षा दम आर्जवम् 12082021c यथार्हप्रतिपूजा च शस्त्रमेतदनायसम् 12082022a ज्ञातीनां वक्तुकामानां कटूनि च लघूनि च 12082022c गिरा त्वं हृदयं वाचं शमयस्व मनांसि च 12082023a नामहापुरुषः कश्चिन्नानात्मा नासहायवान् 12082023c महतीं धुरमादत्ते तामुद्यम्योरसा वह 12082024a सर्व एव गुरुं भारमनड्वान्वहते समे 12082024c दुर्गे प्रतीकः सुगवो भारं वहति दुर्वहम् 12082025a भेदाद्विनाशः संघानां संघमुख्योऽसि केशव 12082025c यथा त्वां प्राप्य नोत्सीदेदयं संघस्तथा कुरु 12082026a नान्यत्र बुद्धिक्षान्तिभ्यां नान्यत्रेन्द्रियनिग्रहात् 12082026c नान्यत्र धनसंत्यागाद्गणः प्राज्ञेऽवतिष्ठते 12082027a धन्यं यशस्यमायुष्यं स्वपक्षोद्भावनं शुभम् 12082027c ज्ञातीनामविनाशः स्याद्यथा कृष्ण तथा कुरु 12082028a आयत्यां च तदात्वे च न तेऽस्त्यविदितं प्रभो 12082028c षाड्गुण्यस्य विधानेन यात्रायानविधौ तथा 12082029a माधवाः कुकुरा भोजाः सर्वे चान्धकवृष्णयः 12082029c त्वय्यासक्ता महाबाहो लोका लोकेश्वराश्च ये 12082030a उपासते हि त्वद्बुद्धिमृषयश्चापि माधव 12082030c त्वं गुरुः सर्वभूतानां जानीषे त्वं गतागतम् 12082030e त्वामासाद्य यदुश्रेष्ठमेधन्ते ज्ञातिनः सुखम् 12083001 भीष्म उवाच 12083001a एषा प्रथमतो वृत्तिर्द्वितीयां शृणु भारत 12083001c यः कश्चिज्जनयेदर्थं राज्ञा रक्ष्यः स मानवः 12083002a ह्रियमाणममात्येन भृतो वा यदि वाभृतः 12083002c यो राजकोशं नश्यन्तमाचक्षीत युधिष्ठिर 12083003a श्रोतव्यं तस्य च रहो रक्ष्यश्चामात्यतो भवेत् 12083003c अमात्या ह्युपहन्तारं भूयिष्ठं घ्नन्ति भारत 12083004a राजकोशस्य गोप्तारं राजकोशविलोपकाः 12083004c समेत्य सर्वे बाधन्ते स विनश्यत्यरक्षितः 12083005a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12083005c मुनिः कालकवृक्षीयः कौसल्यं यदुवाच ह 12083006a कोसलानामाधिपत्यं संप्राप्ते क्षेमदर्शिनि 12083006c मुनिः कालकवृक्षीय आजगामेति नः श्रुतम् 12083007a स काकं पञ्जरे बद्ध्वा विषयं क्षेमदर्शिनः 12083007c पूर्वं पर्यचरद्युक्तः प्रवृत्त्यर्थी पुनः पुनः 12083008a अधीये वायसीं विद्यां शंसन्ति मम वायसाः 12083008c अनागतमतीतं च यच्च संप्रति वर्तते 12083009a इति राष्ट्रे परिपतन्बहुशः पुरुषैः सह 12083009c सर्वेषां राजयुक्तानां दुष्कृतं परिपृष्टवान् 12083010a स बुद्ध्वा तस्य राष्ट्रस्य व्यवसायं हि सर्वशः 12083010c राजयुक्तापचारांश्च सर्वान्बुद्ध्वा ततस्ततः 12083011a तमेव काकमादाय राजानं द्रष्टुमागमत् 12083011c सर्वज्ञोऽस्मीति वचनं ब्रुवाणः संशितव्रतः 12083012a स स्म कौसल्यमागम्य राजामात्यमलंकृतम् 12083012c प्राह काकस्य वचनादमुत्रेदं त्वया कृतम् 12083013a असौ चासौ च जानीते राजकोशस्त्वया हृतः 12083013c एवमाख्याति काकोऽयं तच्छीघ्रमनुगम्यताम् 12083014a तथान्यानपि स प्राह राजकोशहरान्सदा 12083014c न चास्य वचनं किंचिदकृतं श्रूयते क्वचित् 12083015a तेन विप्रकृताः सर्वे राजयुक्ताः कुरूद्वह 12083015c तमतिक्रम्य सुप्तस्य निशि काकमपोथयन् 12083016a वायसं तु विनिर्भिन्नं दृष्ट्वा बाणेन पञ्जरे 12083016c पूर्वाह्णे ब्राह्मणो वाक्यं क्षेमदर्शिनमब्रवीत् 12083017a राजंस्त्वामभयं याचे प्रभुं प्राणधनेश्वरम् 12083017c अनुज्ञातस्त्वया ब्रूयां वचनं त्वत्पुरो हितम् 12083018a मित्रार्थमभिसंतप्तो भक्त्या सर्वात्मना गतः 12083018c अयं तवार्थं हरते यो ब्रूयादक्षमान्वितः 12083019a संबुबोधयिषुर्मित्रं सदश्वमिव सारथिः 12083019c अतिमन्युप्रसक्तो हि प्रसज्य हितकारणम् 12083020a तथाविधस्य सुहृदः क्षन्तव्यं संविजानता 12083020c ऐश्वर्यमिच्छता नित्यं पुरुषेण बुभूषता 12083021a तं राजा प्रत्युवाचेदं यन्मा किंचिद्भवान्वदेत् 12083021c कस्मादहं न क्षमेयमाकाङ्क्षन्नात्मनो हितम् 12083022a ब्राह्मण प्रतिजानीहि प्रब्रूहि यदि चेच्छसि 12083022c करिष्यामि हि ते वाक्यं यद्यन्मां विप्र वक्ष्यसि 12083023 मुनिरुवाच 12083023a ज्ञात्वा नयानपायांश्च भृत्यतस्ते भयानि च 12083023c भक्त्या वृत्तिं समाख्यातुं भवतोऽन्तिकमागमम् 12083024a प्रागेवोक्तश्च दोषोऽयमाचार्यैर्नृपसेविनाम् 12083024c अगतीकगतिर्ह्येषा या राज्ञा सह जीविका 12083025a आशीविषैश्च तस्याहुः संगतं यस्य राजभिः 12083025c बहुमित्राश्च राजानो बह्वमित्रास्तथैव च 12083026a तेभ्यः सर्वेभ्य एवाहुर्भयं राजोपसेविनाम् 12083026c अथैषामेकतो राजन्मुहूर्तादेव भीर्भवेत् 12083027a नैकान्तेनाप्रमादो हि कर्तुं शक्यो महीपतौ 12083027c न तु प्रमादः कर्तव्यः कथंचिद्भूतिमिच्छता 12083028a प्रमादाद्धि स्खलेद्राजा स्खलिते नास्ति जीवितम् 12083028c अग्निं दीप्तमिवासीदेद्राजानमुपशिक्षितः 12083029a आशीविषमिव क्रुद्धं प्रभुं प्राणधनेश्वरम् 12083029c यत्नेनोपचरेन्नित्यं नाहमस्मीति मानवः 12083030a दुर्व्याहृताच्छङ्कमानो दुष्कृताद्दुरधिष्ठितात् 12083030c दुरासिताद्दुर्व्रजितादिङ्गितादङ्गचेष्टितात् 12083031a देवतेव हि सर्वार्थान्कुर्याद्राजा प्रसादितः 12083031c वैश्वानर इव क्रुद्धः समूलमपि निर्दहेत् 12083031e इति राजन्मयः प्राह वर्तते च तथैव तत् 12083032a अथ भूयांसमेवार्थं करिष्यामि पुनः पुनः 12083032c ददात्यस्मद्विधोऽमात्यो बुद्धिसाहाय्यमापदि 12083033a वायसश्चैव मे राजन्नन्तकायाभिसंहितः 12083033c न च मेऽत्र भवान्गर्ह्यो न च येषां भवान्प्रियः 12083033e हिताहितांस्तु बुध्येथा मा परोक्षमतिर्भव 12083034a ये त्वादानपरा एव वसन्ति भवतो गृहे 12083034c अभूतिकामा भूतानां तादृशैर्मेऽभिसंहितम् 12083035a ये वा भवद्विनाशेन राज्यमिच्छन्त्यनन्तरम् 12083035c अन्तरैरभिसंधाय राजन्सिध्यन्ति नान्यथा 12083036a तेषामहं भयाद्राजन्गमिष्याम्यन्यमाश्रमम् 12083036c तैर्हि मे संधितो बाणः काके निपतितः प्रभो 12083037a छद्मना मम काकश्च गमितो यमसादनम् 12083037c दृष्टं ह्येतन्मया राजंस्तपोदीर्घेण चक्षुषा 12083038a बहुनक्रझषग्राहां तिमिंगिलगणायुताम् 12083038c काकेन बडिशेनेमामतार्षं त्वामहं नदीम् 12083039a स्थाण्वश्मकण्टकवतीं व्याघ्रसिंहगजाकुलाम् 12083039c दुरासदां दुष्प्रवेशां गुहां हैमवतीमिव 12083040a अग्निना तामसं दुर्गं नौभिराप्यं च गम्यते 12083040c राजदुर्गावतरणे नोपायं पण्डिता विदुः 12083041a गहनं भवतो राज्यमन्धकारतमोवृतम् 12083041c नेह विश्वसितुं शक्यं भवतापि कुतो मया 12083042a अतो नायं शुभो वासस्तुल्ये सदसती इह 12083042c वधो ह्येवात्र सुकृते दुष्कृते न च संशयः 12083043a न्यायतो दुष्कृते घातः सुकृते स्यात्कथं वधः 12083043c नेह युक्तं चिरं स्थातुं जवेनातो व्रजेद्बुधः 12083044a सीता नाम नदी राजन्प्लवो यस्यां निमज्जति 12083044c तथोपमामिमां मन्ये वागुरां सर्वघातिनीम् 12083045a मधुप्रपातो हि भवान्भोजनं विषसंयुतम् 12083045c असतामिव ते भावो वर्तते न सतामिव 12083045e आशीविषैः परिवृतः कूपस्त्वमिव पार्थिव 12083046a दुर्गतीर्था बृहत्कूला करीरीवेत्रसंयुता 12083046c नदी मधुरपानीया यथा राजंस्तथा भवान् 12083046e श्वगृध्रगोमायुयुतो राजहंससमो ह्यसि 12083047a यथाश्रित्य महावृक्षं कक्षः संवर्धते महान् 12083047c ततस्तं संवृणोत्येव तमतीत्य च वर्धते 12083048a तेनैवोपेन्धनो नूनं दावो दहति दारुणः 12083048c तथोपमा ह्यमात्यास्ते राजंस्तान्परिशोधय 12083049a भवतैव कृता राजन्भवता परिपालिताः 12083049c भवन्तं पर्यवज्ञाय जिघांसन्ति भवत्प्रियम् 12083050a उषितं शङ्कमानेन प्रमादं परिरक्षता 12083050c अन्तःसर्प इवागारे वीरपत्न्या इवालये 12083050e शीलं जिज्ञासमानेन राज्ञश्च सहजीविना 12083051a कच्चिज्जितेन्द्रियो राजा कच्चिदभ्यन्तरा जिताः 12083051c कच्चिदेषां प्रियो राजा कच्चिद्राज्ञः प्रियाः प्रजाः 12083052a जिज्ञासुरिह संप्राप्तस्तवाहं राजसत्तम 12083052c तस्य मे रोचसे राजन्क्षुधितस्येव भोजनम् 12083053a अमात्या मे न रोचन्ते वितृष्णस्य यथोदकम् 12083053c भवतोऽर्थकृदित्येव मयि दोषो हि तैः कृतः 12083053e विद्यते कारणं नान्यदिति मे नात्र संशयः 12083054a न हि तेषामहं द्रुग्धस्तत्तेषां दोषवद्गतम् 12083054c अरेर्हि दुर्हताद्भेयं भग्नपृष्ठादिवोरगात् 12083055 राजोवाच 12083055a भूयसा परिबर्हेण सत्कारेण च भूयसा 12083055c पूजितो ब्राह्मणश्रेष्ठ भूयो वस गृहे मम 12083056a ये त्वां ब्राह्मण नेच्छन्ति न ते वत्स्यन्ति मे गृहे 12083056c भवतैव हि तज्ज्ञेयं यदिदानीमनन्तरम् 12083057a यथा स्याद्दुष्कृतो दण्डो यथा च सुकृतं कृतम् 12083057c तथा समीक्ष्य भगवञ्श्रेयसे विनियुङ्क्ष्व माम् 12083058 मुनिरुवाच 12083058a अदर्शयन्निमं दोषमेकैकं दुर्बलं कुरु 12083058c ततः कारणमाज्ञाय पुरुषं पुरुषं जहि 12083059a एकदोषा हि बहवो मृद्नीयुरपि कण्टकान् 12083059c मन्त्रभेदभयाद्राजंस्तस्मादेतद्ब्रवीमि ते 12083060a वयं तु ब्राह्मणा नाम मृदुदण्डाः कृपालवः 12083060c स्वस्ति चेच्छामि भवतः परेषां च यथात्मनः 12083061a राजन्नात्मानमाचक्षे संबन्धी भवतो ह्यहम् 12083061c मुनिः कालकवृक्षीय इत्येवमभिसंज्ञितः 12083062a पितुः सखा च भवतः संमतः सत्यसंगरः 12083062c व्यापन्ने भवतो राज्ये राजन्पितरि संस्थिते 12083063a सर्वकामान्परित्यज्य तपस्तप्तं तदा मया 12083063c स्नेहात्त्वां प्रब्रवीम्येतन्मा भूयो विभ्रमेदिति 12083064a उभे दृष्ट्वा दुःखसुखे राज्यं प्राप्य यदृच्छया 12083064c राज्येनामात्यसंस्थेन कथं राजन्प्रमाद्यसि 12083065 भीष्म उवाच 12083065a ततो राजकुले नान्दी संजज्ञे भूयसी पुनः 12083065c पुरोहितकुले चैव संप्राप्ते ब्राह्मणर्षभे 12083066a एकच्छत्रां महीं कृत्वा कौसल्याय यशस्विने 12083066c मुनिः कालकवृक्षीय ईजे क्रतुभिरुत्तमैः 12083067a हितं तद्वचनं श्रुत्वा कौसल्योऽन्वशिषन्महीम् 12083067c तथा च कृतवान्राजा यथोक्तं तेन भारत 12084001 भीष्म उवाच 12084001a ह्रीनिषेधाः सदा सन्तः सत्यार्जवसमन्विताः 12084001c शक्ताः कथयितुं सम्यक्ते तव स्युः सभासदः 12084002a अत्याढ्यांश्चातिशूरांश्च ब्राह्मणांश्च बहुश्रुतान् 12084002c सुसंतुष्टांश्च कौन्तेय महोत्साहांश्च कर्मसु 12084003a एतान्सहायाँल्लिप्सेथाः सर्वास्वापत्सु भारत 12084003c कुलीनः पूजितो नित्यं न हि शक्तिं निगूहति 12084004a प्रसन्नं ह्यप्रसन्नं वा पीडितं हृतमेव वा 12084004c आवर्तयति भूयिष्ठं तदेको ह्यनुपालितः 12084005a कुलीना देशजाः प्राज्ञा रूपवन्तो बहुश्रुताः 12084005c प्रगल्भाश्चानुरक्ताश्च ते तव स्युः परिच्छदाः 12084006a दौष्कुलेयाश्च लुब्धाश्च नृशंसा निरपत्रपाः 12084006c ते त्वां तात निषेवेयुर्यावदार्द्रकपाणयः 12084007a अर्थमानार्घ्यसत्कारैर्भोगैरुच्चावचैः प्रियान् 12084007c यानर्थभाजो मन्येथास्ते ते स्युः सुखभागिनः 12084008a अभिन्नवृत्ता विद्वांसः सद्वृत्ताश्चरितव्रताः 12084008c न त्वां नित्यार्थिनो जह्युरक्षुद्राः सत्यवादिनः 12084009a अनार्या ये न जानन्ति समयं मन्दचेतसः 12084009c तेभ्यः प्रतिजुगुप्सेथा जानीयाः समयच्युतान् 12084010a नैकमिच्छेद्गणं हित्वा स्याच्चेदन्यतरग्रहः 12084010c यस्त्वेको बहुभिः श्रेयान्कामं तेन गणं त्यजेत् 12084011a श्रेयसो लक्षणं ह्येतद्विक्रमो यस्य दृश्यते 12084011c कीर्तिप्रधानो यश्च स्यात्समये यश्च तिष्ठति 12084012a समर्थान्पूजयेद्यश्च नास्पर्ध्यैः स्पर्धते च यः 12084012c न च कामाद्भयात्क्रोधाल्लोभाद्वा धर्ममुत्सृजेत् 12084013a अमानी सत्यवाक्शक्तो जितात्मा मान्यमानिता 12084013c स ते मन्त्रसहायः स्यात्सर्वावस्थं परीक्षितः 12084014a कुलीनः सत्यसंपन्नस्तितिक्षुर्दक्ष आत्मवान् 12084014c शूरः कृतज्ञः सत्यश्च श्रेयसः पार्थ लक्षणम् 12084015a तस्यैवं वर्तमानस्य पुरुषस्य विजानतः 12084015c अमित्राः संप्रसीदन्ति ततो मित्रीभवन्त्यपि 12084016a अत ऊर्ध्वममात्यानां परीक्षेत गुणागुणान् 12084016c संयतात्मा कृतप्रज्ञो भूतिकामश्च भूमिपः 12084017a संबद्धाः पुरुषैराप्तैरभिजातैः स्वदेशजैः 12084017c अहार्यैरव्यभीचारैः सर्वतः सुपरीक्षितैः 12084018a योधाः स्रौवास्तथा मौलास्तथैवान्येऽप्यवस्कृताः 12084018c कर्तव्या भूतिकामेन पुरुषेण बुभूषता 12084019a येषां वैनयिकी बुद्धिः प्रकृता चैव शोभना 12084019c तेजो धैर्यं क्षमा शौचमनुराग स्थितिर्धृतिः 12084020a परीक्षितगुणान्नित्यं प्रौढभावान्धुरंधरान् 12084020c पञ्चोपधाव्यतीतांश्च कुर्याद्राजार्थकारिणः 12084021a पर्याप्तवचनान्वीरान्प्रतिपत्तिविशारदान् 12084021c कुलीनान्सत्यसंपन्नानिङ्गितज्ञाननिष्ठुरान् 12084022a देशकालविधानज्ञान्भर्तृकार्यहितैषिणः 12084022c नित्यमर्थेषु सर्वेषु राजा कुर्वीत मन्त्रिणः 12084023a हीनतेजा ह्यसंहृष्टो नैव जातु व्यवस्यति 12084023c अवश्यं जनयत्येव सर्वकर्मसु संशयान् 12084024a एवमल्पश्रुतो मन्त्री कल्याणाभिजनोऽप्युत 12084024c धर्मार्थकामयुक्तोऽपि नालं मन्त्रं परीक्षितुम् 12084025a तथैवानभिजातोऽपि काममस्तु बहुश्रुतः 12084025c अनायक इवाचक्षुर्मुह्यत्यूह्येषु कर्मसु 12084026a यो वा ह्यस्थिरसंकल्पो बुद्धिमानागतागमः 12084026c उपायज्ञोऽपि नालं स कर्म यापयितुं चिरम् 12084027a केवलात्पुनराचारात्कर्मणो नोपपद्यते 12084027c परिमर्शो विशेषाणामश्रुतस्येह दुर्मतेः 12084028a मन्त्रिण्यननुरक्ते तु विश्वासो न हि विद्यते 12084028c तस्मादननुरक्ताय नैव मन्त्रं प्रकाशयेत् 12084029a व्यथयेद्धि स राजानं मन्त्रिभिः सहितोऽनृजुः 12084029c मारुतोपहतच्छिद्रैः प्रविश्याग्निरिव द्रुमम् 12084030a संक्रुध्यत्येकदा स्वामी स्थानाच्चैवापकर्षति 12084030c वाचा क्षिपति संरब्धस्ततः पश्चात्प्रसीदति 12084031a तानि तान्यनुरक्तेन शक्यान्यनुतितिक्षितुम् 12084031c मन्त्रिणां च भवेत्क्रोधो विस्फूर्जितमिवाशनेः 12084032a यस्तु संहरते तानि भर्तुः प्रियचिकीर्षया 12084032c समानसुखदुःखं तं पृच्छेदर्थेषु मानवम् 12084033a अनृजुस्त्वनुरक्तोऽपि संपन्नश्चेतरैर्गुणैः 12084033c राज्ञः प्रज्ञानयुक्तोऽपि न मन्त्रं श्रोतुमर्हति 12084034a योऽमित्रैः सह संबद्धो न पौरान्बहु मन्यते 12084034c स सुहृत्तादृशो राज्ञो न मन्त्रं श्रोतुमर्हति 12084035a अविद्वानशुचिः स्तब्धः शत्रुसेवी विकत्थनः 12084035c स सुहृत्क्रोधनो लुब्धो न मन्त्रं श्रोतुमर्हति 12084036a आगन्तुश्चानुरक्तोऽपि काममस्तु बहुश्रुतः 12084036c सत्कृतः संविभक्तो वा न मन्त्रं श्रोतुमर्हति 12084037a यस्त्वल्पेनापि कार्येण सकृदाक्षारितो भवेत् 12084037c पुनरन्यैर्गुणैर्युक्तो न मन्त्रं श्रोतुमर्हति 12084038a कृतप्रज्ञश्च मेधावी बुधो जानपदः शुचिः 12084038c सर्वकर्मसु यः शुद्धः स मन्त्रं श्रोतुमर्हति 12084039a ज्ञानविज्ञानसंपन्नः प्रकृतिज्ञः परात्मनोः 12084039c सुहृदात्मसमो राज्ञः स मन्त्रं श्रोतुमर्हति 12084040a सत्यवाक्शीलसंपन्नो गम्भीरः सत्रपो मृदुः 12084040c पितृपैतामहो यः स्यात्स मन्त्रं श्रोतुमर्हति 12084041a संतुष्टः संमतः सत्यः शौटीरो द्वेष्यपापकः 12084041c मन्त्रवित्कालविच्छूरः स मन्त्रं श्रोतुमर्हति 12084042a सर्वलोकं समं शक्तः सान्त्वेन कुरुते वशे 12084042c तस्मै मन्त्रः प्रयोक्तव्यो दण्डमाधित्सता नृप 12084043a पौरजानपदा यस्मिन्विश्वासं धर्मतो गताः 12084043c योद्धा नयविपश्चिच्च स मन्त्रं श्रोतुमर्हति 12084044a तस्मात्सर्वैर्गुणैरेतैरुपपन्नाः सुपूजिताः 12084044c मन्त्रिणः प्रकृतिज्ञाः स्युस्त्र्यवरा महदीप्सवः 12084045a स्वासु प्रकृतिषु छिद्रं लक्षयेरन्परस्य च 12084045c मन्त्रिणो मन्त्रमूलं हि राज्ञो राष्ट्रं विवर्धते 12084046a नास्य छिद्रं परः पश्येच्छिद्रेषु परमन्वियात् 12084046c गूहेत्कूर्म इवाङ्गानि रक्षेद्विवरमात्मनः 12084047a मन्त्रग्राहा हि राज्यस्य मन्त्रिणो ये मनीषिणः 12084047c मन्त्रसंहननो राजा मन्त्राङ्गानीतरो जनः 12084048a राज्यं प्रणिधिमूलं हि मन्त्रसारं प्रचक्षते 12084048c स्वामिनं त्वनुवर्तन्ति वृत्त्यर्थमिह मन्त्रिणः 12084049a स विनीय मदक्रोधौ मानमीर्ष्यां च निर्वृतः 12084049c नित्यं पञ्चोपधातीतैर्मन्त्रयेत्सह मन्त्रिभिः 12084050a तेषां त्रयाणां विविधं विमर्शं; बुध्येत चित्तं विनिवेश्य तत्र 12084050c स्वनिश्चयं तं परनिश्चयं च; निवेदयेदुत्तरमन्त्रकाले 12084051a धर्मार्थकामज्ञमुपेत्य पृच्छे;द्युक्तो गुरुं ब्राह्मणमुत्तमार्थम् 12084051c निष्ठा कृता तेन यदा सह स्या;त्तं तत्र मार्गं प्रणयेदसक्तम् 12084052a एवं सदा मन्त्रयितव्यमाहु;र्ये मन्त्रतत्त्वार्थविनिश्चयज्ञाः 12084052c तस्मात्त्वमेवं प्रणयेः सदैव; मन्त्रं प्रजासंग्रहणे समर्थम् 12084053a न वामनाः कुब्जकृशा न खञ्जा; नान्धा जडाः स्त्री न नपुंसकं च 12084053c न चात्र तिर्यङ्न पुरो न पश्चा;न्नोर्ध्वं न चाधः प्रचरेत कश्चित् 12084054a आरुह्य वातायनमेव शून्यं; स्थलं प्रकाशं कुशकाशहीनम् 12084054c वागङ्गदोषान्परिहृत्य मन्त्रं; संमन्त्रयेत्कार्यमहीनकालम् 12085001 भीष्म उवाच 12085001a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12085001c बृहस्पतेश्च संवादं शक्रस्य च युधिष्ठिर 12085002 शक्र उवाच 12085002a किं स्विदेकपदं ब्रह्मन्पुरुषः सम्यगाचरन् 12085002c प्रमाणं सर्वभूतानां यशश्चैवाप्नुयान्महत् 12085003 बृहस्पतिरुवाच 12085003a सान्त्वमेकपदं शक्र पुरुषः सम्यगाचरन् 12085003c प्रमाणं सर्वभूतानां यशश्चैवाप्नुयान्महत् 12085004a एतदेकपदं शक्र सर्वलोकसुखावहम् 12085004c आचरन्सर्वभूतेषु प्रियो भवति सर्वदा 12085005a यो हि नाभाषते किंचित्सततं भ्रुकुटीमुखः 12085005c द्वेष्यो भवति भूतानां स सान्त्वमिह नाचरन् 12085006a यस्तु पूर्वमभिप्रेक्ष्य पूर्वमेवाभिभाषते 12085006c स्मितपूर्वाभिभाषी च तस्य लोकः प्रसीदति 12085007a दानमेव हि सर्वत्र सान्त्वेनानभिजल्पितम् 12085007c न प्रीणयति भूतानि निर्व्यञ्जनमिवाशनम् 12085008a अदाता ह्यपि भूतानां मधुरामीरयन्गिरम् 12085008c सर्वलोकमिमं शक्र सान्त्वेन कुरुते वशे 12085009a तस्मात्सान्त्वं प्रकर्तव्यं दण्डमाधित्सतामिह 12085009c फलं च जनयत्येवं न चास्योद्विजते जनः 12085010a सुकृतस्य हि सान्त्वस्य श्लक्ष्णस्य मधुरस्य च 12085010c सम्यगासेव्यमानस्य तुल्यं जातु न विद्यते 12085011 भीष्म उवाच 12085011a इत्युक्तः कृतवान्सर्वं तथा शक्रः पुरोधसा 12085011c तथा त्वमपि कौन्तेय सम्यगेतत्समाचर 12086001 युधिष्ठिर उवाच 12086001a कथं स्विदिह राजेन्द्र पालयन्पार्थिवः प्रजाः 12086001c प्रति धर्मं विशेषेण कीर्तिमाप्नोति शाश्वतीम् 12086002 भीष्म उवाच 12086002a व्यवहारेण शुद्धेन प्रजापालनतत्परः 12086002c प्राप्य धर्मं च कीर्तिं च लोकावाप्नोत्युभौ शुचिः 12086003 युधिष्ठिर उवाच 12086003a कीदृशं व्यवहारं तु कैश्च व्यवहरेन्नृपः 12086003c एतत्पृष्टो महाप्राज्ञ यथावद्वक्तुमर्हसि 12086004a ये चैते पूर्वकथिता गुणास्ते पुरुषं प्रति 12086004c नैकस्मिन्पुरुषे ह्येते विद्यन्त इति मे मतिः 12086005 भीष्म उवाच 12086005a एवमेतन्महाप्राज्ञ यथा वदसि बुद्धिमान् 12086005c दुर्लभः पुरुषः कश्चिदेभिर्गुणगुणैर्युतः 12086006a किं तु संक्षेपतः शीलं प्रयत्ने नेह दुर्लभम् 12086006c वक्ष्यामि तु यथामात्यान्यादृशांश्च करिष्यसि 12086007a चतुरो ब्राह्मणान्वैद्यान्प्रगल्भान्सात्त्विकाञ्शुचीन् 12086007c त्रींश्च शूद्रान्विनीतांश्च शुचीन्कर्मणि पूर्वके 12086008a अष्टाभिश्च गुणैर्युक्तं सूतं पौराणिकं चरेत् 12086008c पञ्चाशद्वर्षवयसं प्रगल्भमनसूयकम् 12086009a मतिस्मृतिसमायुक्तं विनीतं समदर्शनम् 12086009c कार्ये विवदमानानां शक्तमर्थेष्वलोलुपम् 12086010a विवर्जितानां व्यसनैः सुघोरैः सप्तभिर्भृशम् 12086010c अष्टानां मन्त्रिणां मध्ये मन्त्रं राजोपधारयेत् 12086011a ततः संप्रेषयेद्राष्ट्रे राष्ट्रायाथ च दर्शयेत् 12086011c अनेन व्यवहारेण द्रष्टव्यास्ते प्रजाः सदा 12086012a न चापि गूढं कार्यं ते ग्राह्यं कार्योपघातकम् 12086012c कार्ये खलु विपन्ने त्वां सोऽधर्मस्तांश्च पीडयेत् 12086013a विद्रवेच्चैव राष्ट्रं ते श्येनात्पक्षिगणा इव 12086013c परिस्रवेच्च सततं नौर्विशीर्णेव सागरे 12086014a प्रजाः पालयतोऽसम्यगधर्मेणेह भूपतेः 12086014c हार्दं भयं संभवति स्वर्गश्चास्य विरुध्यते 12086015a अथ योऽधर्मतः पाति राजामात्योऽथ वात्मजः 12086015c धर्मासने नियुक्तः सन्धर्ममूलं नरर्षभ 12086016a कार्येष्वधिकृताः सम्यगकुर्वन्तो नृपानुगाः 12086016c आत्मानं पुरतः कृत्वा यान्त्यधः सहपार्थिवाः 12086017a बलात्कृतानां बलिभिः कृपणं बहु जल्पताम् 12086017c नाथो वै भूमिपो नित्यमनाथानां नृणां भवेत् 12086018a ततः साक्षिबलं साधु द्वैधे वादकृतं भवेत् 12086018c असाक्षिकमनाथं वा परीक्ष्यं तद्विशेषतः 12086019a अपराधानुरूपं च दण्डं पापेषु पातयेत् 12086019c उद्वेजयेद्धनैरृद्धान्दरिद्रान्वधबन्धनैः 12086020a विनयैरपि दुर्वृत्तान्प्रहारैरपि पार्थिवः 12086020c सान्त्वेनोपप्रदानेन शिष्टांश्च परिपालयेत् 12086021a राज्ञो वधं चिकीर्षेद्यस्तस्य चित्रो वधो भवेत् 12086021c आजीवकस्य स्तेनस्य वर्णसंकरकस्य च 12086022a सम्यक्प्रणयतो दण्डं भूमिपस्य विशां पते 12086022c युक्तस्य वा नास्त्यधर्मो धर्म एवेह शाश्वतः 12086023a कामकारेण दण्डं तु यः कुर्यादविचक्षणः 12086023c स इहाकीर्तिसंयुक्तो मृतो नरकमाप्नुयात् 12086024a न परस्य श्रवादेव परेषां दण्डमर्पयेत् 12086024c आगमानुगमं कृत्वा बध्नीयान्मोक्षयेत वा 12086025a न तु हन्यान्नृपो जातु दूतं कस्यांचिदापदि 12086025c दूतस्य हन्ता निरयमाविशेत्सचिवैः सह 12086026a यथोक्तवादिनं दूतं क्षत्रधर्मरतो नृपः 12086026c यो हन्यात्पितरस्तस्य भ्रूणहत्यामवाप्नुयुः 12086027a कुलीनः शीलसंपन्नो वाग्मी दक्षः प्रियंवदः 12086027c यथोक्तवादी स्मृतिमान्दूतः स्यात्सप्तभिर्गुणैः 12086028a एतैरेव गुणैर्युक्तः प्रतीहारोऽस्य रक्षिता 12086028c शिरोरक्षश्च भवति गुणैरेतैः समन्वितः 12086029a धर्मार्थशास्त्रतत्त्वज्ञः संधिविग्रहको भवेत् 12086029c मतिमान्धृतिमान्धीमान्रहस्यविनिगूहिता 12086030a कुलीनः सत्यसंपन्नः शक्तोऽमात्यः प्रशंसितः 12086030c एतैरेव गुणैर्युक्तस्तथा सेनापतिर्भवेत् 12086031a व्यूहयन्त्रायुधीयानां तत्त्वज्ञो विक्रमान्वितः 12086031c वर्षशीतोष्णवातानां सहिष्णुः पररन्ध्रवित् 12086032a विश्वासयेत्परांश्चैव विश्वसेन्न तु कस्यचित् 12086032c पुत्रेष्वपि हि राजेन्द्र विश्वासो न प्रशस्यते 12086033a एतच्छास्त्रार्थतत्त्वं तु तवाख्यातं मयानघ 12086033c अविश्वासो नरेन्द्राणां गुह्यं परममुच्यते 12087001 युधिष्ठिर उवाच 12087001a कथंविधं पुरं राजा स्वयमावस्तुमर्हति 12087001c कृतं वा कारयित्वा वा तन्मे ब्रूहि पितामह 12087002 भीष्म उवाच 12087002a यत्र कौन्तेय वस्तव्यं सपुत्रभ्रातृबन्धुना 12087002c न्याय्यं तत्र परिप्रष्टुं गुप्तिं वृत्तिं च भारत 12087003a तस्मात्ते वर्तयिष्यामि दुर्गकर्म विशेषतः 12087003c श्रुत्वा तथा विधातव्यमनुष्ठेयं च यत्नतः 12087004a षड्विधं दुर्गमास्थाय पुराण्यथ निवेशयेत् 12087004c सर्वसंपत्प्रधानं यद्बाहुल्यं वापि संभवेत् 12087005a धन्वदुर्गं महीदुर्गं गिरिदुर्गं तथैव च 12087005c मनुष्यदुर्गमब्दुर्गं वनदुर्गं च तानि षट् 12087006a यत्पुरं दुर्गसंपन्नं धान्यायुधसमन्वितम् 12087006c दृढप्राकारपरिखं हस्त्यश्वरथसंकुलम् 12087007a विद्वांसः शिल्पिनो यत्र निचयाश्च सुसंचिताः 12087007c धार्मिकश्च जनो यत्र दाक्ष्यमुत्तममास्थितः 12087008a ऊर्जस्विनरनागाश्वं चत्वरापणशोभितम् 12087008c प्रसिद्धव्यवहारं च प्रशान्तमकुतोभयम् 12087009a सुप्रभं सानुनादं च सुप्रशस्तनिवेशनम् 12087009c शूराढ्यजनसंपन्नं ब्रह्मघोषानुनादितम् 12087010a समाजोत्सवसंपन्नं सदापूजितदैवतम् 12087010c वश्यामात्यबलो राजा तत्पुरं स्वयमावसेत् 12087011a तत्र कोशं बलं मित्रं व्यवहारं च वर्धयेत् 12087011c पुरे जनपदे चैव सर्वदोषान्निवर्तयेत् 12087012a भाण्डागारायुधागारं प्रयत्नेनाभिवर्धयेत् 12087012c निचयान्वर्धयेत्सर्वांस्तथा यन्त्रगदागदान् 12087013a काष्ठलोहतुषाङ्गारदारुशृङ्गास्थिवैणवान् 12087013c मज्जास्नेहवसाक्षौद्रमौषधग्राममेव च 12087014a शणं सर्जरसं धान्यमायुधानि शरांस्तथा 12087014c चर्म स्नायु तथा वेत्रं मुञ्जबल्बजधन्वनान् 12087015a आशयाश्चोदपानाश्च प्रभूतसलिला वराः 12087015c निरोद्धव्याः सदा राज्ञा क्षीरिणश्च महीरुहाः 12087016a सत्कृताश्च प्रयत्नेन आचार्यर्त्विक्पुरोहिताः 12087016c महेष्वासाः स्थपतयः सांवत्सरचिकित्सकाः 12087017a प्राज्ञा मेधाविनो दान्ता दक्षाः शूरा बहुश्रुताः 12087017c कुलीनाः सत्त्वसंपन्ना युक्ताः सर्वेषु कर्मसु 12087018a पूजयेद्धार्मिकान्राजा निगृह्णीयादधार्मिकान् 12087018c नियुञ्ज्याच्च प्रयत्नेन सर्ववर्णान्स्वकर्मसु 12087019a बाह्यमाभ्यन्तरं चैव पौरजानपदं जनम् 12087019c चारैः सुविदितं कृत्वा ततः कर्म प्रयोजयेत् 12087020a चारान्मन्त्रं च कोशं च मन्त्रं चैव विशेषतः 12087020c अनुतिष्ठेत्स्वयं राजा सर्वं ह्यत्र प्रतिष्ठितम् 12087021a उदासीनारिमित्राणां सर्वमेव चिकीर्षितम् 12087021c पुरे जनपदे चैव ज्ञातव्यं चारचक्षुषा 12087022a ततस्तथा विधातव्यं सर्वमेवाप्रमादतः 12087022c भक्तान्पूजयता नित्यं द्विषतश्च निगृह्णता 12087023a यष्टव्यं क्रतुभिर्नित्यं दातव्यं चाप्यपीडया 12087023c प्रजानां रक्षणं कार्यं न कार्यं कर्म गर्हितम् 12087024a कृपणानाथवृद्धानां विधवानां च योषिताम् 12087024c योगक्षेमं च वृत्तिं च नित्यमेव प्रकल्पयेत् 12087025a आश्रमेषु यथाकालं चेलभाजनभोजनम् 12087025c सदैवोपहरेद्राजा सत्कृत्यानवमन्य च 12087026a आत्मानं सर्वकार्याणि तापसे राज्यमेव च 12087026c निवेदयेत्प्रयत्नेन तिष्ठेत्प्रह्वश्च सर्वदा 12087027a सर्वार्थत्यागिनं राजा कुले जातं बहुश्रुतम् 12087027c पूजयेत्तादृशं दृष्ट्वा शयनासनभोजनैः 12087028a तस्मिन्कुर्वीत विश्वासं राजा कस्यांचिदापदि 12087028c तापसेषु हि विश्वासमपि कुर्वन्ति दस्यवः 12087029a तस्मिन्निधीनादधीत प्रज्ञां पर्याददीत च 12087029c न चाप्यभीक्ष्णं सेवेत भृशं वा प्रतिपूजयेत् 12087030a अन्यः कार्यः स्वराष्ट्रेषु परराष्ट्रेषु चापरः 12087030c अटवीष्वपरः कार्यः सामन्तनगरेषु च 12087031a तेषु सत्कारसंस्कारान्संविभागांश्च कारयेत् 12087031c परराष्ट्राटवीस्थेषु यथा स्वविषये तथा 12087032a ते कस्यांचिदवस्थायां शरणं शरणार्थिने 12087032c राज्ञे दद्युर्यथाकामं तापसाः संशितव्रताः 12087033a एष ते लक्षणोद्देशः संक्षेपेण प्रकीर्तितः 12087033c यादृशं नगरं राजा स्वयमावस्तुमर्हति 12088001 युधिष्ठिर उवाच 12088001a राष्ट्रगुप्तिं च मे राजन्राष्ट्रस्यैव च संग्रहम् 12088001c सम्यग्जिज्ञासमानाय प्रब्रूहि भरतर्षभ 12088002 भीष्म उवाच 12088002a राष्ट्रगुप्तिं च ते सम्यग्राष्ट्रस्यैव च संग्रहम् 12088002c हन्त सर्वं प्रवक्ष्यामि तत्त्वमेकमनाः शृणु 12088003a ग्रामस्याधिपतिः कार्यो दशग्राम्यस्तथापरः 12088003c द्विगुणायाः शतस्यैवं सहस्रस्य च कारयेत् 12088004a ग्रामे यान्ग्रामदोषांश्च ग्रामिकः परिपालयेत् 12088004c तान्ब्रूयाद्दशपायासौ स तु विंशतिपाय वै 12088005a सोऽपि विंशत्यधिपतिर्वृत्तं जानपदे जने 12088005c ग्रामाणां शतपालाय सर्वमेव निवेदयेत् 12088006a यानि ग्रामीणभोज्यानि ग्रामिकस्तान्युपाश्नुयात् 12088006c दशपस्तेन भर्तव्यस्तेनापि द्विगुणाधिपः 12088007a ग्रामं ग्रामशताध्यक्षो भोक्तुमर्हति सत्कृतः 12088007c महान्तं भरतश्रेष्ठ सुस्फीतजनसंकुलम् 12088007e तत्र ह्यनेकमायत्तं राज्ञो भवति भारत 12088008a शाखानगरमर्हस्तु सहस्रपतिरुत्तमम् 12088008c धान्यहैरण्यभोगेन भोक्तुं राष्ट्रिय उद्यतः 12088009a तथा यद्ग्रामकृत्यं स्याद्ग्रामिकृत्यं च ते स्वयम् 12088009c धर्मज्ञः सचिवः कश्चित्तत्प्रपश्येदतन्द्रितः 12088010a नगरे नगरे च स्यादेकः सर्वार्थचिन्तकः 12088010c उच्चैःस्थाने घोररूपो नक्षत्राणामिव ग्रहः 12088010e भवेत्स तान्परिक्रामेत्सर्वानेव सदा स्वयम् 12088011a विक्रयं क्रयमध्वानं भक्तं च सपरिव्ययम् 12088011c योगक्षेमं च संप्रेक्ष्य वणिजः कारयेत्करान् 12088012a उत्पत्तिं दानवृत्तिं च शिल्पं संप्रेक्ष्य चासकृत् 12088012c शिल्पप्रतिकरानेव शिल्पिनः प्रति कारयेत् 12088013a उच्चावचकरा न्याय्याः पूर्वराज्ञां युधिष्ठिर 12088013c यथा यथा न हीयेरंस्तथा कुर्यान्महीपतिः 12088014a फलं कर्म च संप्रेक्ष्य ततः सर्वं प्रकल्पयेत् 12088014c फलं कर्म च निर्हेतु न कश्चित्संप्रवर्तयेत् 12088015a यथा राजा च कर्ता च स्यातां कर्मणि भागिनौ 12088015c समवेक्ष्य तथा राज्ञा प्रणेयाः सततं कराः 12088016a नोच्छिन्द्यादात्मनो मूलं परेषां वापि तृष्णया 12088016c ईहाद्वाराणि संरुध्य राजा संप्रीतिदर्शनः 12088017a प्रद्विषन्ति परिख्यातं राजानमतिखादिनम् 12088017c प्रद्विष्टस्य कुतः श्रेयः संप्रियो लभते प्रियम् 12088018a वत्सौपम्येन दोग्धव्यं राष्ट्रमक्षीणबुद्धिना 12088018c भृतो वत्सो जातबलः पीडां सहति भारत 12088019a न कर्म कुरुते वत्सो भृशं दुग्धो युधिष्ठिर 12088019c राष्ट्रमप्यतिदुग्धं हि न कर्म कुरुते महत् 12088020a यो राष्ट्रमनुगृह्णाति परिगृह्य स्वयं नृपः 12088020c संजातमुपजीवन्स लभते सुमहत्फलम् 12088021a आपदर्थं हि निचयान्राजान इह चिन्वते 12088021c राष्ट्रं च कोशभूतं स्यात्कोशो वेश्मगतस्तथा 12088022a पौरजानपदान्सर्वान्संश्रितोपाश्रितांस्तथा 12088022c यथाशक्त्यनुकम्पेत सर्वानभ्यन्तरानपि 12088023a बाह्यं जनं भेदयित्वा भोक्तव्यो मध्यमः सुखम् 12088023c एवं न संप्रकुप्यन्ते जनाः सुखितदुःखिताः 12088024a प्रागेव तु करादानमनुभाष्य पुनः पुनः 12088024c संनिपत्य स्वविषये भयं राष्ट्रे प्रदर्शयेत् 12088025a इयमापत्समुत्पन्ना परचक्रभयं महत् 12088025c अपि नान्ताय कल्पेत वेणोरिव फलागमः 12088026a अरयो मे समुत्थाय बहुभिर्दस्युभिः सह 12088026c इदमात्मवधायैव राष्ट्रमिच्छन्ति बाधितुम् 12088027a अस्यामापदि घोरायां संप्राप्ते दारुणे भये 12088027c परित्राणाय भवतां प्रार्थयिष्ये धनानि वः 12088028a प्रतिदास्ये च भवतां सर्वं चाहं भयक्षये 12088028c नारयः प्रतिदास्यन्ति यद्धरेयुर्बलादितः 12088029a कलत्रमादितः कृत्वा नश्येत्स्वं स्वयमेव हि 12088029c अपि चेत्पुत्रदारार्थमर्थसंचय इष्यते 12088030a नन्दामि वः प्रभावेन पुत्राणामिव चोदये 12088030c यथाशक्त्यनुगृह्णामि राष्ट्रस्यापीडया च वः 12088031a आपत्स्वेव च वोढव्यं भवद्भिः सद्गवैरिव 12088031c न वः प्रियतरं कार्यं धनं कस्यांचिदापदि 12088032a इति वाचा मधुरया श्लक्ष्णया सोपचारया 12088032c स्वरश्मीनभ्यवसृजेद्युगमादाय कालवित् 12088033a प्रचारं भृत्यभरणं व्ययं गोग्रामतो भयम् 12088033c योगक्षेमं च संप्रेक्ष्य गोमिनः कारयेत्करान् 12088034a उपेक्षिता हि नश्येयुर्गोमिनोऽरण्यवासिनः 12088034c तस्मात्तेषु विशेषेण मृदुपूर्वं समाचरेत् 12088035a सान्त्वनं रक्षणं दानमवस्था चाप्यभीक्ष्णशः 12088035c गोमिनां पार्थ कर्तव्यं संविभागाः प्रियाणि च 12088036a अजस्रमुपयोक्तव्यं फलं गोमिषु सर्वतः 12088036c प्रभावयति राष्ट्रं च व्यवहारं कृषिं तथा 12088037a तस्माद्गोमिषु यत्नेन प्रीतिं कुर्याद्विचक्षणः 12088037c दयावानप्रमत्तश्च करान्संप्रणयन्मृदून् 12088038a सर्वत्र क्षेमचरणं सुलभं तात गोमिभिः 12088038c न ह्यतः सदृशं किंचिद्धनमस्ति युधिष्ठिर 12089001 युधिष्ठिर उवाच 12089001a यदा राजा समर्थोऽपि कोशार्थी स्यान्महामते 12089001c कथं प्रवर्तेत तदा तन्मे ब्रूहि पितामह 12089002 भीष्म उवाच 12089002a यथादेशं यथाकालमपि चैव यथाबलम् 12089002c अनुशिष्यात्प्रजा राजा धर्मार्थी तद्धिते रतः 12089003a यथा तासां च मन्येत श्रेय आत्मन एव च 12089003c तथा धर्म्याणि सर्वाणि राजा राष्ट्रे प्रवर्तयेत् 12089004a मधुदोहं दुहेद्राष्ट्रं भ्रमरान्न विपातयेत् 12089004c वत्सापेक्षी दुहेच्चैव स्तनांश्च न विकुट्टयेत् 12089005a जलौकावत्पिबेद्राष्ट्रं मृदुनैव नराधिप 12089005c व्याघ्रीव च हरेत्पुत्रमदष्ट्वा मा पतेदिति 12089006a अल्पेनाल्पेन देयेन वर्धमानं प्रदापयेत् 12089006c ततो भूयस्ततो भूयः कामं वृद्धिं समाचरेत् 12089007a दमयन्निव दम्यानां शश्वद्भारं प्रवर्धयेत् 12089007c मृदुपूर्वं प्रयत्नेन पाशानभ्यवहारयेत् 12089008a सकृत्पाशावकीर्णास्ते न भविष्यन्ति दुर्दमाः 12089008c उचितेनैव भोक्तव्यास्ते भविष्यन्ति यत्नतः 12089009a तस्मात्सर्वसमारम्भो दुर्लभः पुरुषव्रजः 12089009c यथामुख्यान्सान्त्वयित्वा भोक्तव्य इतरो जनः 12089010a ततस्तान्भेदयित्वाथ परस्परविवक्षितान् 12089010c भुञ्जीत सान्त्वयित्वैव यथासुखमयत्नतः 12089011a न चास्थाने न चाकाले करानेभ्योऽनुपातयेत् 12089011c आनुपूर्व्येण सान्त्वेन यथाकालं यथाविधि 12089012a उपायान्प्रब्रवीम्येतान्न मे माया विवक्षिता 12089012c अनुपायेन दमयन्प्रकोपयति वाजिनः 12089013a पानागाराणि वेशाश्च वेशप्रापणिकास्तथा 12089013c कुशीलवाः सकितवा ये चान्ये केचिदीदृशाः 12089014a नियम्याः सर्व एवैते ये राष्ट्रस्योपघातकाः 12089014c एते राष्ट्रे हि तिष्ठन्तो बाधन्ते भद्रिकाः प्रजाः 12089015a न केनचिद्याचितव्यः कश्चित्किंचिदनापदि 12089015c इति व्यवस्था भूतानां पुरस्तान्मनुना कृता 12089016a सर्वे तथा न जीवेयुर्न कुर्युः कर्म चेदिह 12089016c सर्व एव त्रयो लोका न भवेयुरसंशयम् 12089017a प्रभुर्नियमने राजा य एतान्न नियच्छति 12089017c भुङ्क्ते स तस्य पापस्य चतुर्भागमिति श्रुतिः 12089017e तथा कृतस्य धर्मस्य चतुर्भागमुपाश्नुते 12089018a स्थानान्येतानि संगम्य प्रसङ्गे भूतिनाशनः 12089018c कामप्रसक्तः पुरुषः किमकार्यं विवर्जयेत् 12089019a आपद्येव तु याचेरन्येषां नास्ति परिग्रहः 12089019c दातव्यं धर्मतस्तेभ्यस्त्वनुक्रोशाद्दयार्थिना 12089020a मा ते राष्ट्रे याचनका मा ते भूयुश्च दस्यवः 12089020c इष्टादातार एवैते नैते भूतस्य भावकाः 12089021a ये भूतान्यनुगृह्णन्ति वर्धयन्ति च ये प्रजाः 12089021c ते ते राष्ट्रे प्रवर्तन्तां मा भूतानामभावकाः 12089022a दण्ड्यास्ते च महाराज धनादानप्रयोजनाः 12089022c प्रयोगं कारयेयुस्तान्यथा बलिकरांस्तथा 12089023a कृषिगोरक्ष्यवाणिज्यं यच्चान्यत्किंचिदीदृशम् 12089023c पुरुषैः कारयेत्कर्म बहुभिः सह कर्मिभिः 12089024a नरश्चेत्कृषिगोरक्ष्यं वाणिज्यं चाप्यनुष्ठितः 12089024c संशयं लभते किंचित्तेन राजा विगर्ह्यते 12089025a धनिनः पूजयेन्नित्यं यानाच्छादनभोजनैः 12089025c वक्तव्याश्चानुगृह्णीध्वं पूजाः सह मयेति ह 12089026a अङ्गमेतन्महद्राज्ञां धनिनो नाम भारत 12089026c ककुदं सर्वभूतानां धनस्थो नात्र संशयः 12089027a प्राज्ञः शूरो धनस्थश्च स्वामी धार्मिक एव च 12089027c तपस्वी सत्यवादी च बुद्धिमांश्चाभिरक्षति 12089028a तस्मादेतेषु सर्वेषु प्रीतिमान्भव पार्थिव 12089028c सत्यमार्जवमक्रोधमानृशंस्यं च पालय 12089029a एवं दण्डं च कोशं च मित्रं भूमिं च लप्स्यसे 12089029c सत्यार्जवपरो राजन्मित्रकोशसमन्वितः 12090001 भीष्म उवाच 12090001a वनस्पतीन्भक्ष्यफलान्न छिन्द्युर्विषये तव 12090001c ब्राह्मणानां मूलफलं धर्म्यमाहुर्मनीषिणः 12090002a ब्राह्मणेभ्योऽतिरिक्तं च भुञ्जीरन्नितरे जनाः 12090002c न ब्राह्मणोपरोधेन हरेदन्यः कथंचन 12090003a विप्रश्चेत्त्यागमातिष्ठेदाख्यायावृत्तिकर्शितः 12090003c परिकल्प्यास्य वृत्तिः स्यात्सदारस्य नराधिप 12090004a स चेन्नोपनिवर्तेत वाच्यो ब्राह्मणसंसदि 12090004c कस्मिन्निदानीं मर्यादामयं लोकः करिष्यति 12090005a असंशयं निवर्तेत न चेद्वक्ष्यत्यतः परम् 12090005c पूर्वं परोक्षं कर्तव्यमेतत्कौन्तेय शासनम् 12090006a आहुरेतज्जना ब्रह्मन्न चैतच्छ्रद्दधाम्यहम् 12090006c निमन्त्र्यश्च भवेद्भोगैरवृत्त्या चेत्तदाचरेत् 12090007a कृषिगोरक्ष्यवाणिज्यं लोकानामिह जीवनम् 12090007c ऊर्ध्वं चैव त्रयी विद्या सा भूतान्भावयत्युत 12090008a तस्यां प्रयतमानायां ये स्युस्तत्परिपन्थिनः 12090008c दस्यवस्तद्वधायेह ब्रह्मा क्षत्रमथासृजत् 12090009a शत्रूञ्जहि प्रजा रक्ष यजस्व क्रतुभिर्नृप 12090009c युध्यस्व समरे वीरो भूत्वा कौरवनन्दन 12090010a संरक्ष्यान्पालयेद्राजा यः स राजार्यकृत्तमः 12090010c ये केचित्तान्न रक्षन्ति तैरर्थो नास्ति कश्चन 12090011a सदैव राज्ञा बोद्धव्यं सर्वलोकाद्युधिष्ठिर 12090011c तस्माद्धेतोर्हि भुञ्जीत मनुष्यानेव मानवः 12090012a अन्तरेभ्यः परान्रक्षन्परेभ्यः पुनरन्तरान् 12090012c परान्परेभ्यः स्वान्स्वेभ्यः सर्वान्पालय नित्यदा 12090013a आत्मानं सर्वतो रक्षन्राजा रक्षेत मेदिनीम् 12090013c आत्ममूलमिदं सर्वमाहुर्हि विदुषो जनाः 12090014a किं छिद्रं कोऽनुषङ्गो मे किं वास्त्यविनिपातितम् 12090014c कुतो मामास्रवेद्दोष इति नित्यं विचिन्तयेत् 12090015a गुप्तैश्चारैरनुमतैः पृथिवीमनुचारयेत् 12090015c सुनीतं यदि मे वृत्तं प्रशंसन्ति न वा पुनः 12090015e कच्चिद्रोचेज्जनपदे कच्चिद्राष्ट्रे च मे यशः 12090016a धर्मज्ञानां धृतिमतां संग्रामेष्वपलायिनाम् 12090016c राष्ट्रं च येऽनुजीवन्ति ये च राज्ञोऽनुजीविनः 12090017a अमात्यानां च सर्वेषां मध्यस्थानां च सर्वशः 12090017c ये च त्वाभिप्रशंसेयुर्निन्देयुरथ वा पुनः 12090017e सर्वान्सुपरिणीतांस्तान्कारयेत युधिष्ठिर 12090018a एकान्तेन हि सर्वेषां न शक्यं तात रोचितुम् 12090018c मित्रामित्रमथो मध्यं सर्वभूतेषु भारत 12090019a तुल्यबाहुबलानां च गुणैरपि निषेविनाम् 12090019c कथं स्यादधिकः कश्चित्स तु भुञ्जीत मानवान् 12090020a ये चरा ह्यचरानद्युरदंष्ट्रान्दंष्ट्रिणस्तथा 12090020c आशीविषा इव क्रुद्धा भुजगा भुजगानिव 12090021a एतेभ्यश्चाप्रमत्तः स्यात्सदा यत्तो युधिष्ठिर 12090021c भारुण्डसदृशा ह्येते निपतन्ति प्रमाद्यतः 12090022a कच्चित्ते वणिजो राष्ट्रे नोद्विजन्ते करार्दिताः 12090022c क्रीणन्तो बहु वाल्पेन कान्तारकृतनिश्रमाः 12090023a कच्चित्कृषिकरा राष्ट्रं न जहत्यतिपीडिताः 12090023c ये वहन्ति धुरं राज्ञां संभरन्तीतरानपि 12090024a इतो दत्तेन जीवन्ति देवाः पितृगणास्तथा 12090024c मनुष्योरगरक्षांसि वयांसि पशवस्तथा 12090025a एषा ते राष्ट्रवृत्तिश्च राष्ट्रगुप्तिश्च भारत 12090025c एतमेवार्थमाश्रित्य भूयो वक्ष्यामि पाण्डव 12091001 भीष्म उवाच 12091001a यानङ्गिराः क्षत्रधर्मानुतथ्यो ब्रह्मवित्तमः 12091001c मान्धात्रे यौवनाश्वाय प्रीतिमानभ्यभाषत 12091002a स यथानुशशासैनमुतथ्यो ब्रह्मवित्तमः 12091002c तत्ते सर्वं प्रवक्ष्यामि निखिलेन युधिष्ठिर 12091003 उतथ्य उवाच 12091003a धर्माय राजा भवति न कामकरणाय तु 12091003c मान्धातरेवं जानीहि राजा लोकस्य रक्षिता 12091004a राजा चरति वै धर्मं देवत्वायैव गच्छति 12091004c न चेद्धर्मं स चरति नरकायैव गच्छति 12091005a धर्मे तिष्ठन्ति भूतानि धर्मो राजनि तिष्ठति 12091005c तं राजा साधु यः शास्ति स राजा पृथिवीपतिः 12091006a राजा परमधर्मात्मा लक्ष्मीवान्पाप उच्यते 12091006c देवाश्च गर्हां गच्छन्ति धर्मो नास्तीति चोच्यते 12091007a अधर्मे वर्तमानानामर्थसिद्धिः प्रदृश्यते 12091007c तदेव मङ्गलं सर्वं लोकः समनुवर्तते 12091008a उच्छिद्यते धर्मवृत्तमधर्मो वर्तते महान् 12091008c भयमाहुर्दिवारात्रं यदा पापो न वार्यते 12091009a न वेदाननुवर्तन्ति व्रतवन्तो द्विजातयः 12091009c न यज्ञांस्तन्वते विप्रा यदा पापो न वार्यते 12091010a वध्यानामिव सर्वेषां मनो भवति विह्वलम् 12091010c मनुष्याणां महाराज यदा पापो न वार्यते 12091011a उभौ लोकावभिप्रेक्ष्य राजानमृषयः स्वयम् 12091011c असृजन्सुमहद्भूतमयं धर्मो भविष्यति 12091012a यस्मिन्धर्मो विराजेत तं राजानं प्रचक्षते 12091012c यस्मिन्विलीयते धर्मस्तं देवा वृषलं विदुः 12091013a वृषो हि भगवान्धर्मो यस्तस्य कुरुते ह्यलम् 12091013c वृषलं तं विदुर्देवास्तस्माद्धर्मं न लोपयेत् 12091014a धर्मे वर्धति वर्धन्ति सर्वभूतानि सर्वदा 12091014c तस्मिन्ह्रसति हीयन्ते तस्माद्धर्मं प्रवर्धयेत् 12091015a धनात्स्रवति धर्मो हि धारणाद्वेति निश्चयः 12091015c अकार्याणां मनुष्येन्द्र स सीमान्तकरः स्मृतः 12091016a प्रभवार्थं हि भूतानां धर्मः सृष्टः स्वयंभुवा 12091016c तस्मात्प्रवर्धयेद्धर्मं प्रजानुग्रहकारणात् 12091017a तस्माद्धि राजशार्दूल धर्मः श्रेष्ठ इति स्मृतः 12091017c स राजा यः प्रजाः शास्ति साधुकृत्पुरुषर्षभः 12091018a कामक्रोधावनादृत्य धर्ममेवानुपालयेत् 12091018c धर्मः श्रेयस्करतमो राज्ञां भरतसत्तम 12091019a धर्मस्य ब्राह्मणा योनिस्तस्मात्तान्पूजयेत्सदा 12091019c ब्राह्मणानां च मान्धातः कामान्कुर्यादमत्सरी 12091020a तेषां ह्यकामकरणाद्राज्ञः संजायते भयम् 12091020c मित्राणि च न वर्धन्ते तथामित्रीभवन्त्यपि 12091021a ब्राह्मणान्वै तदासूयाद्यदा वैरोचनो बलिः 12091021c अथास्माच्छ्रीरपाक्रामद्यास्मिन्नासीत्प्रतापिनी 12091022a ततस्तस्मादपक्रम्य सागच्छत्पाकशासनम् 12091022c अथ सोऽन्वतपत्पश्चाच्छ्रियं दृष्ट्वा पुरंदरे 12091023a एतत्फलमसूयाया अभिमानस्य चाभिभो 12091023c तस्माद्बुध्यस्व मान्धातर्मा त्वा जह्यात्प्रतापिनी 12091024a दर्पो नाम श्रियः पुत्रो जज्ञेऽधर्मादिति श्रुतिः 12091024c तेन देवासुरा राजन्नीताः सुबहुशो वशम् 12091025a राजर्षयश्च बहवस्तस्माद्बुध्यस्व पार्थिव 12091025c राजा भवति तं जित्वा दासस्तेन पराजितः 12091026a स यथा दर्पसहितमधर्मं नानुसेवसे 12091026c तथा वर्तस्व मान्धातश्चिरं चेत्स्थातुमिच्छसि 12091027a मत्तात्प्रमत्तात्पोगण्डादुन्मत्ताच्च विशेषतः 12091027c तदभ्यासादुपावर्तादहितानां च सेवनात् 12091028a निगृहीतादमात्याच्च स्त्रीभ्यश्चैव विशेषतः 12091028c पर्वताद्विषमाद्दुर्गाद्धस्तिनोऽश्वात्सरीसृपात् 12091029a एतेभ्यो नित्ययत्तः स्यान्नक्तंचर्यां च वर्जयेत् 12091029c अत्यायं चातिमानं च दम्भं क्रोधं च वर्जयेत् 12091030a अविज्ञातासु च स्त्रीषु क्लीबासु स्वैरिणीषु च 12091030c परभार्यासु कन्यासु नाचरेन्मैथुनं नृपः 12091031a कुलेषु पापरक्षांसि जायन्ते वर्णसंकरात् 12091031c अपुमांसोऽङ्गहीनाश्च स्थूलजिह्वा विचेतसः 12091032a एते चान्ये च जायन्ते यदा राजा प्रमाद्यति 12091032c तस्माद्राज्ञा विशेषेण वर्तितव्यं प्रजाहिते 12091033a क्षत्रियस्य प्रमत्तस्य दोषः संजायते महान् 12091033c अधर्माः संप्रवर्तन्ते प्रजासंकरकारकाः 12091034a अशीते विद्यते शीतं शीते शीतं न विद्यते 12091034c अवृष्टिरतिवृष्टिश्च व्याधिश्चाविशति प्रजाः 12091035a नक्षत्राण्युपतिष्ठन्ति ग्रहा घोरास्तथापरे 12091035c उत्पाताश्चात्र दृश्यन्ते बहवो राजनाशनाः 12091036a अरक्षितात्मा यो राजा प्रजाश्चापि न रक्षति 12091036c प्रजाश्च तस्य क्षीयन्ते ताश्च सोऽनु विनश्यति 12091037a द्वावाददाते ह्येकस्य द्वयोश्च बहवोऽपरे 12091037c कुमार्यः संप्रलुप्यन्ते तदाहुर्नृपदूषणम् 12091038a ममैतदिति नैकस्य मनुष्येष्ववतिष्ठते 12091038c त्यक्त्वा धर्मं यदा राजा प्रमादमनुतिष्ठति 12092001 उतथ्य उवाच 12092001a कालवर्षी च पर्जन्यो धर्मचारी च पार्थिवः 12092001c संपद्यदैषा भवति सा बिभर्ति सुखं प्रजाः 12092002a यो न जानाति निर्हन्तुं वस्त्राणां रजको मलम् 12092002c रक्तानि वा शोधयितुं यथा नास्ति तथैव सः 12092003a एवमेव द्विजेन्द्राणां क्षत्रियाणां विशामपि 12092003c शूद्राश्चतुर्णां वर्णानां नानाकर्मस्ववस्थिताः 12092004a कर्म शूद्रे कृषिर्वैश्ये दण्डनीतिश्च राजनि 12092004c ब्रह्मचर्यं तपो मन्त्राः सत्यं चापि द्विजातिषु 12092005a तेषां यः क्षत्रियो वेद वस्त्राणामिव शोधनम् 12092005c शीलदोषान्विनिर्हन्तुं स पिता स प्रजापतिः 12092006a कृतं त्रेता द्वापरश्च कलिश्च भरतर्षभ 12092006c राजवृत्तानि सर्वाणि राजैव युगमुच्यते 12092007a चातुर्वर्ण्यं तथा वेदाश्चातुराश्रम्यमेव च 12092007c सर्वं प्रमुह्यते ह्येतद्यदा राजा प्रमाद्यति 12092008a राजैव कर्ता भूतानां राजैव च विनाशकः 12092008c धर्मात्मा यः स कर्ता स्यादधर्मात्मा विनाशकः 12092009a राज्ञो भार्याश्च पुत्राश्च बान्धवाः सुहृदस्तथा 12092009c समेत्य सर्वे शोचन्ति यदा राजा प्रमाद्यति 12092010a हस्तिनोऽश्वाश्च गावश्चाप्युष्ट्राश्वतरगर्दभाः 12092010c अधर्मवृत्ते नृपतौ सर्वे सीदन्ति पार्थिव 12092011a दुर्बलार्थं बलं सृष्टं धात्रा मान्धातरुच्यते 12092011c अबलं तन्महद्भूतं यस्मिन्सर्वं प्रतिष्ठितम् 12092012a यच्च भूतं स भजते भूता ये च तदन्वयाः 12092012c अधर्मस्थे हि नृपतौ सर्वे सीदन्ति पार्थिव 12092013a दुर्बलस्य हि यच्चक्षुर्मुनेराशीविषस्य च 12092013c अविषह्यतमं मन्ये मा स्म दुर्बलमासदः 12092014a दुर्बलांस्तात बुध्येथा नित्यमेवाविमानितान् 12092014c मा त्वां दुर्बलचक्षूंषि प्रदहेयुः सबान्धवम् 12092015a न हि दुर्बलदग्धस्य कुले किंचित्प्ररोहति 12092015c आमूलं निर्दहत्येव मा स्म दुर्बलमासदः 12092016a अबलं वै बलाच्छ्रेयो यच्चातिबलवद्बलम् 12092016c बलस्याबलदग्धस्य न किंचिदवशिष्यते 12092017a विमानितो हतोत्क्रुष्टस्त्रातारं चेन्न विन्दति 12092017c अमानुषकृतस्तत्र दण्डो हन्ति नराधिपम् 12092018a मा स्म तात बले स्थेया बाधिष्ठा मापि दुर्बलम् 12092018c मा त्वा दुर्बलचक्षूंषि धक्ष्यन्त्यग्निरिवाश्रयम् 12092019a यानि मिथ्याभिशस्तानां पतन्त्यश्रूणि रोदताम् 12092019c तानि पुत्रान्पशून्घ्नन्ति तेषां मिथ्याभिशासताम् 12092020a यदि नात्मनि पुत्रेषु न चेत्पौत्रेषु नप्तृषु 12092020c न हि पापं कृतं कर्म सद्यः फलति गौरिव 12092021a यत्राबलो वध्यमानस्त्रातारं नाधिगच्छति 12092021c महान्दैवकृतस्तत्र दण्डः पतति दारुणः 12092022a युक्ता यदा जानपदा भिक्षन्ते ब्राह्मणा इव 12092022c अभीक्ष्णं भिक्षुदोषेण राजानं घ्नन्ति तादृशाः 12092023a राज्ञो यदा जनपदे बहवो राजपूरुषाः 12092023c अनयेनोपवर्तन्ते तद्राज्ञः किल्बिषं महत् 12092024a यदा युक्ता नयन्त्यर्थान्कामादर्थवशेन वा 12092024c कृपणं याचमानानां तद्राज्ञो वैशसं महत् 12092025a महावृक्षो जायते वर्धते च; तं चैव भूतानि समाश्रयन्ति 12092025c यदा वृक्षश्छिद्यते दह्यते वा; तदाश्रया अनिकेता भवन्ति 12092026a यदा राष्ट्रे धर्ममग्र्यं चरन्ति; संस्कारं वा राजगुणं ब्रुवाणाः 12092026c तैरेवाधर्मश्चरितो धर्ममोहा;त्तूर्णं जह्यात्सुकृतं दुष्कृतं च 12092027a यत्र पापा ज्ञायमानाश्चरन्ति; सतां कलिर्विन्दति तत्र राज्ञः 12092027c यदा राजा शास्ति नरान्नशिष्या;न्न तद्राज्यं वर्धते भूमिपाल 12092028a यश्चामात्यं मानयित्वा यथार्हं; मन्त्रे च युद्धे च नृपो नियुञ्ज्यात् 12092028c प्रवर्धते तस्य राष्ट्रं नृपस्य; भुङ्क्ते महीं चाप्यखिलां चिराय 12092029a अत्रापि सुकृतं कर्म वाचं चैव सुभाषिताम् 12092029c समीक्ष्य पूजयन्राजा धर्मं प्राप्नोत्यनुत्तमम् 12092030a संविभज्य यदा भुङ्क्ते न चान्यानवमन्यते 12092030c निहन्ति बलिनं दृप्तं स राज्ञो धर्म उच्यते 12092031a त्रायते हि यदा सर्वं वाचा कायेन कर्मणा 12092031c पुत्रस्यापि न मृष्येच्च स राज्ञो धर्म उच्यते 12092032a यदा शारणिकान्राजा पुत्रवत्परिरक्षति 12092032c भिनत्ति न च मर्यादां स राज्ञो धर्म उच्यते 12092033a यदाप्तदक्षिणैर्यज्ञैर्यजते श्रद्धयान्वितः 12092033c कामद्वेषावनादृत्य स राज्ञो धर्म उच्यते 12092034a कृपणानाथवृद्धानां यदाश्रु व्यपमार्ष्टि वै 12092034c हर्षं संजनयन्नॄणां स राज्ञो धर्म उच्यते 12092035a विवर्धयति मित्राणि तथारींश्चापकर्षति 12092035c संपूजयति साधूंश्च स राज्ञो धर्म उच्यते 12092036a सत्यं पालयति प्राप्त्या नित्यं भूमिं प्रयच्छति 12092036c पूजयत्यतिथीन्भृत्यान्स राज्ञो धर्म उच्यते 12092037a निग्रहानुग्रहौ चोभौ यत्र स्यातां प्रतिष्ठितौ 12092037c अस्मिँल्लोके परे चैव राजा तत्प्राप्नुते फलम् 12092038a यमो राजा धार्मिकाणां मान्धातः परमेश्वरः 12092038c संयच्छन्भवति प्राणान्नसंयच्छंस्तु पापकः 12092039a ऋत्विक्पुरोहिताचार्यान्सत्कृत्यानवमन्य च 12092039c यदा सम्यक्प्रगृह्णाति स राज्ञो धर्म उच्यते 12092040a यमो यच्छति भूतानि सर्वाण्येवाविशेषतः 12092040c तस्य राज्ञानुकर्तव्यं यन्तव्या विधिवत्प्रजाः 12092041a सहस्राक्षेण राजा हि सर्व एवोपमीयते 12092041c स पश्यति हि यं धर्मं स धर्मः पुरुषर्षभ 12092042a अप्रमादेन शिक्षेथाः क्षमां बुद्धिं धृतिं मतिम् 12092042c भूतानां सत्त्वजिज्ञासां साध्वसाधु च सर्वदा 12092043a संग्रहः सर्वभूतानां दानं च मधुरा च वाक् 12092043c पौरजानपदाश्चैव गोप्तव्याः स्वा यथा प्रजाः 12092044a न जात्वदक्षो नृपतिः प्रजाः शक्नोति रक्षितुम् 12092044c भारो हि सुमहांस्तात राज्यं नाम सुदुष्करम् 12092045a तद्दण्डविन्नृपः प्राज्ञः शूरः शक्नोति रक्षितुम् 12092045c न हि शक्यमदण्डेन क्लीबेनाबुद्धिनापि वा 12092046a अभिरूपैः कुले जातैर्दक्षैर्भक्तैर्बहुश्रुतैः 12092046c सर्वा बुद्धीः परीक्षेथास्तापसाश्रमिणामपि 12092047a ततस्त्वं सर्वभूतानां धर्मं वेत्स्यसि वै परम् 12092047c स्वदेशे परदेशे वा न ते धर्मो विनश्यति 12092048a धर्मश्चार्थश्च कामश्च धर्म एवोत्तरो भवेत् 12092048c अस्मिँल्लोके परे चैव धर्मवित्सुखमेधते 12092049a त्यजन्ति दारान्प्राणांश्च मनुष्याः प्रतिपूजिताः 12092049c संग्रहश्चैव भूतानां दानं च मधुरा च वाक् 12092050a अप्रमादश्च शौचं च तात भूतिकरं महत् 12092050c एतेभ्यश्चैव मान्धातः सततं मा प्रमादिथाः 12092051a अप्रमत्तो भवेद्राजा छिद्रदर्शी परात्मनोः 12092051c नास्य छिद्रं परः पश्येच्छिद्रेषु परमन्वियात् 12092052a एतद्वृत्तं वासवस्य यमस्य वरुणस्य च 12092052c राजर्षीणां च सर्वेषां तत्त्वमप्यनुपालय 12092053a तत्कुरुष्व महाराज वृत्तं राजर्षिसेवितम् 12092053c आतिष्ठ दिव्यं पन्थानमह्नाय भरतर्षभ 12092054a धर्मवृत्तं हि राजानं प्रेत्य चेह च भारत 12092054c देवर्षिपितृगन्धर्वाः कीर्तयन्त्यमितौजसः 12092055 भीष्म उवाच 12092055a स एवमुक्तो मान्धाता तेनोतथ्येन भारत 12092055c कृतवानविशङ्कस्तदेकः प्राप च मेदिनीम् 12092056a भवानपि तथा सम्यङ्मान्धातेव महीपतिः 12092056c धर्मं कृत्वा महीं रक्षन्स्वर्गे स्थानमवाप्स्यसि 12093001 युधिष्ठिर उवाच 12093001a कथं धर्मे स्थातुमिच्छन्राजा वर्तेत धार्मिकः 12093001c पृच्छामि त्वा कुरुश्रेष्ठ तन्मे ब्रूहि पितामह 12093002 भीष्म उवाच 12093002a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12093002c गीतं दृष्टार्थतत्त्वेन वामदेवेन धीमता 12093003a राजा वसुमना नाम कौसल्यो बलवाञ्शुचिः 12093003c महर्षिं परिपप्रच्छ वामदेवं यशस्विनम् 12093004a धर्मार्थसहितं वाक्यं भगवन्ननुशाधि माम् 12093004c येन वृत्तेन वै तिष्ठन्न च्यवेयं स्वधर्मतः 12093005a तमब्रवीद्वामदेवस्तपस्वी जपतां वरः 12093005c हेमवर्णमुपासीनं ययातिमिव नाहुषम् 12093006a धर्ममेवानुवर्तस्व न धर्माद्विद्यते परम् 12093006c धर्मे स्थिता हि राजानो जयन्ति पृथिवीमिमाम् 12093007a अर्थसिद्धेः परं धर्मं मन्यते यो महीपतिः 12093007c ऋतां च कुरुते बुद्धिं स धर्मेण विरोचते 12093008a अधर्मदर्शी यो राजा बलादेव प्रवर्तते 12093008c क्षिप्रमेवापयातोऽस्मादुभौ प्रथममध्यमौ 12093009a असत्पापिष्ठसचिवो वध्यो लोकस्य धर्महा 12093009c सहैव परिवारेण क्षिप्रमेवावसीदति 12093010a अर्थानामननुष्ठाता कामचारी विकत्थनः 12093010c अपि सर्वां महीं लब्ध्वा क्षिप्रमेव विनश्यति 12093011a अथाददानः कल्याणमनसूयुर्जितेन्द्रियः 12093011c वर्धते मतिमान्राजा स्रोतोभिरिव सागरः 12093012a न पूर्णोऽस्मीति मन्येत धर्मतः कामतोऽर्थतः 12093012c बुद्धितो मित्रतश्चापि सततं वसुधाधिपः 12093013a एतेष्वेव हि सर्वेषु लोकयात्रा प्रतिष्ठिता 12093013c एतानि शृण्वँल्लभते यशः कीर्तिं श्रियः प्रजाः 12093014a एवं यो धर्मसंरम्भी धर्मार्थपरिचिन्तकः 12093014c अर्थान्समीक्ष्यारभते स ध्रुवं महदश्नुते 12093015a अदाता ह्यनतिस्नेहो दण्डेनावर्तयन्प्रजाः 12093015c साहसप्रकृती राजा क्षिप्रमेव विनश्यति 12093016a अथ पापं कृतं बुद्ध्या न च पश्यत्यबुद्धिमान् 12093016c अकीर्त्यापि समायुक्तो मृतो नरकमश्नुते 12093017a अथ मानयितुर्दातुः शुक्लस्य रसवेदिनः 12093017c व्यसनं स्वमिवोत्पन्नं विजिघांसन्ति मानवाः 12093018a यस्य नास्ति गुरुर्धर्मे न चान्याननुपृच्छति 12093018c सुखतन्त्रोऽर्थलाभेषु न चिरं महदश्नुते 12093019a गुरुप्रधानो धर्मेषु स्वयमर्थान्ववेक्षिता 12093019c धर्मप्रधानो लोकेषु सुचिरं महदश्नुते 12094001 वामदेव उवाच 12094001a यत्राधर्मं प्रणयते दुर्बले बलवत्तरः 12094001c तां वृत्तिमुपजीवन्ति ये भवन्ति तदन्वयाः 12094002a राजानमनुवर्तन्ते तं पापाभिप्रवर्तकम् 12094002c अविनीतमनुष्यं तत्क्षिप्रं राष्ट्रं विनश्यति 12094003a यद्वृत्तिमुपजीवन्ति प्रकृतिस्थस्य मानवाः 12094003c तदेव विषमस्थस्य स्वजनोऽपि न मृष्यते 12094004a साहसप्रकृतिर्यत्र कुरुते किंचिदुल्बणम् 12094004c अशास्त्रलक्षणो राजा क्षिप्रमेव विनश्यति 12094005a योऽत्यन्ताचरितां वृत्तिं क्षत्रियो नानुवर्तते 12094005c जितानामजितानां च क्षत्रधर्मादपैति सः 12094006a द्विषन्तं कृतकर्माणं गृहीत्वा नृपती रणे 12094006c यो न मानयते द्वेषात्क्षत्रधर्मादपैति सः 12094007a शक्तः स्यात्सुमुखो राजा कुर्यात्कारुण्यमापदि 12094007c प्रियो भवति भूतानां न च विभ्रश्यते श्रियः 12094008a अप्रियं यस्य कुर्वीत भूयस्तस्य प्रियं चरेत् 12094008c नचिरेण प्रियः स स्याद्योऽप्रियः प्रियमाचरेत् 12094009a मृषावादं परिहरेत्कुर्यात्प्रियमयाचितः 12094009c न च कामान्न संरम्भान्न द्वेषाद्धर्ममुत्सृजेत् 12094010a नापत्रपेत प्रश्नेषु नाभिभव्यां गिरं सृजेत् 12094010c न त्वरेत न चासूयेत्तथा संगृह्यते परः 12094011a प्रिये नातिभृशं हृष्येदप्रिये न च संज्वरेत् 12094011c न मुह्येदर्थकृच्छ्रेषु प्रजाहितमनुस्मरन् 12094012a यः प्रियं कुरुते नित्यं गुणतो वसुधाधिपः 12094012c तस्य कर्माणि सिध्यन्ति न च संत्यज्यते श्रिया 12094013a निवृत्तं प्रतिकूलेभ्यो वर्तमानमनुप्रिये 12094013c भक्तं भजेत नृपतिस्तद्वै वृत्तं सतामिह 12094014a अप्रकीर्णेन्द्रियं प्राज्ञमत्यन्तानुगतं शुचिम् 12094014c शक्तं चैवानुरक्तं च युञ्ज्यान्महति कर्मणि 12094015a एवमेव गुणैर्युक्तो यो न रज्यति भूमिपम् 12094015c भर्तुरर्थेष्वसूयन्तं न तं युञ्जीत कर्मणि 12094016a मूढमैन्द्रियकं लुब्धमनार्यचरितं शठम् 12094016c अनतीतोपधं हिंस्रं दुर्बुद्धिमबहुश्रुतम् 12094017a त्यक्तोपात्तं मद्यरतं द्यूतस्त्रीमृगयापरम् 12094017c कार्ये महति यो युञ्ज्याद्धीयते स नृपः श्रियः 12094018a रक्षितात्मा तु यो राजा रक्ष्यान्यश्चानुरक्षति 12094018c प्रजाश्च तस्य वर्धन्ते ध्रुवं च महदश्नुते 12094019a ये केचिद्भूमिपतयस्तान्सर्वानन्ववेक्षयेत् 12094019c सुहृद्भिरनभिख्यातैस्तेन राजा न रिष्यते 12094020a अपकृत्य बलस्थस्य दूरस्थोऽस्मीति नाश्वसेत् 12094020c श्येनानुचरितैर्ह्येते निपतन्ति प्रमाद्यतः 12094021a दृढमूलस्त्वदुष्टात्मा विदित्वा बलमात्मनः 12094021c अबलानभियुञ्जीत न तु ये बलवत्तराः 12094022a विक्रमेण महीं लब्ध्वा प्रजा धर्मेण पालयन् 12094022c आहवे निधनं कुर्याद्राजा धर्मपरायणः 12094023a मरणान्तमिदं सर्वं नेह किंचिदनामयम् 12094023c तस्माद्धर्मे स्थितो राजा प्रजा धर्मेण पालयेत् 12094024a रक्षाधिकरणं युद्धं तथा धर्मानुशासनम् 12094024c मन्त्रचिन्त्यं सुखं काले पञ्चभिर्वर्धते मही 12094025a एतानि यस्य गुप्तानि स राजा राजसत्तम 12094025c सततं वर्तमानोऽत्र राजा भुङ्क्ते महीमिमाम् 12094026a नैतान्येकेन शक्यानि सातत्येनान्ववेक्षितुम् 12094026c एतेष्वाप्तान्प्रतिष्ठाप्य राजा भुङ्क्ते महीं चिरम् 12094027a दातारं संविभक्तारं मार्दवोपगतं शुचिम् 12094027c असंत्यक्तमनुष्यं च तं जनाः कुर्वते प्रियम् 12094028a यस्तु निःश्रेयसं ज्ञात्वा ज्ञानं तत्प्रतिपद्यते 12094028c आत्मनो मतमुत्सृज्य तं लोकोऽनुविधीयते 12094029a योऽर्थकामस्य वचनं प्रातिकूल्यान्न मृष्यते 12094029c शृणोति प्रतिकूलानि विमना नचिरादिव 12094030a अग्राम्यचरितां बुद्धिमत्यन्तं यो न बुध्यते 12094030c जितानामजितानां च क्षत्रधर्मादपैति सः 12094031a मुख्यानमात्यान्यो हित्वा निहीनान्कुरुते प्रियान् 12094031c स वै व्यसनमासाद्य गाधमार्तो न विन्दति 12094032a यः कल्याणगुणाञ्ज्ञातीन्द्वेषान्नैवाभिमन्यते 12094032c अदृढात्मा दृढक्रोधो नास्यार्थो रमतेऽन्तिके 12094033a अथ यो गुणसंपन्नान्हृदयस्याप्रियानपि 12094033c प्रियेण कुरुते वश्यांश्चिरं यशसि तिष्ठति 12094034a नाकाले प्रणयेदर्थान्नाप्रिये जातु संज्वरेत् 12094034c प्रिये नातिभृशं हृष्येद्युज्येतारोग्यकर्मणि 12094035a के मानुरक्ता राजानः के भयात्समुपाश्रिताः 12094035c मध्यस्थदोषाः के चैषामिति नित्यं विचिन्तयेत् 12094036a न जातु बलवान्भूत्वा दुर्बले विश्वसेत्क्वचित् 12094036c भारुण्डसदृशा ह्येते निपतन्ति प्रमाद्यतः 12094037a अपि सर्वैर्गुणैर्युक्तं भर्तारं प्रियवादिनम् 12094037c अभिद्रुह्यति पापात्मा तस्माद्धि विभिषेज्जनात् 12094038a एतां राजोपनिषदं ययातिः स्माह नाहुषः 12094038c मनुष्यविजये युक्तो हन्ति शत्रूननुत्तमान् 12095001 वामदेव उवाच 12095001a अयुद्धेनैव विजयं वर्धयेद्वसुधाधिपः 12095001c जघन्यमाहुर्विजयं यो युद्धेन नराधिप 12095002a न चाप्यलब्धं लिप्सेत मूले नातिदृढे सति 12095002c न हि दुर्बलमूलस्य राज्ञो लाभो विधीयते 12095003a यस्य स्फीतो जनपदः संपन्नः प्रियराजकः 12095003c संतुष्टपुष्टसचिवो दृढमूलः स पार्थिवः 12095004a यस्य योधाः सुसंतुष्टाः सान्त्विताः सूपधास्थिताः 12095004c अल्पेनापि स दण्डेन महीं जयति भूमिपः 12095005a पौरजानपदा यस्य स्वनुरक्ताः सुपूजिताः 12095005c सधना धान्यवन्तश्च दृढमूलः स पार्थिवः 12095006a प्रभावकालावधिकौ यदा मन्येत चात्मनः 12095006c तदा लिप्सेत मेधावी परभूमिं धनान्युत 12095007a भोगेष्वदयमानस्य भूतेषु च दयावतः 12095007c वर्धते त्वरमाणस्य विषयो रक्षितात्मनः 12095008a तक्षत्यात्मानमेवैष वनं परशुना यथा 12095008c यः सम्यग्वर्तमानेषु स्वेषु मिथ्या प्रवर्तते 12095009a न वै द्विषन्तः क्षीयन्ते राज्ञो नित्यमपि घ्नतः 12095009c क्रोधं नियन्तुं यो वेद तस्य द्वेष्टा न विद्यते 12095010a यदार्यजनविद्विष्टं कर्म तन्नाचरेद्बुधः 12095010c यत्कल्याणमभिध्यायेत्तत्रात्मानं नियोजयेत् 12095011a नैनमन्येऽवजानन्ति नात्मना परितप्यते 12095011c कृत्यशेषेण यो राजा सुखान्यनुबुभूषति 12095012a इदंवृत्तं मनुष्येषु वर्तते यो महीपतिः 12095012c उभौ लोकौ विनिर्जित्य विजये संप्रतिष्ठते 12095013 भीष्म उवाच 12095013a इत्युक्तो वामदेवेन सर्वं तत्कृतवान्नृपः 12095013c तथा कुर्वंस्त्वमप्येतौ लोकौ जेता न संशयः 12096001 युधिष्ठिर उवाच 12096001a अथ यो विजिगीषेत क्षत्रियः क्षत्रियं युधि 12096001c कस्तस्य धर्म्यो विजय एतत्पृष्टो ब्रवीहि मे 12096002 भीष्म उवाच 12096002a ससहायोऽसहायो वा राष्ट्रमागम्य भूमिपः 12096002c ब्रूयादहं वो राजेति रक्षिष्यामि च वः सदा 12096003a मम धर्म्यं बलिं दत्त किं वा मां प्रतिपत्स्यथ 12096003c ते चेत्तमागतं तत्र वृणुयुः कुशलं भवेत् 12096004a ते चेदक्षत्रियाः सन्तो विरुध्येयुः कथंचन 12096004c सर्वोपायैर्नियन्तव्या विकर्मस्था नराधिप 12096005a अशक्तं क्षत्रियं मत्वा शस्त्रं गृह्णात्यथापरः 12096005c त्राणायाप्यसमर्थं तं मन्यमानमतीव च 12096006 युधिष्ठिर उवाच 12096006a अथ यः क्षत्रियो राजा क्षत्रियं प्रत्युपाव्रजेत् 12096006c कथं स प्रतियोद्धव्यस्तन्मे ब्रूहि पितामह 12096007 भीष्म उवाच 12096007a नासंनद्धो नाकवचो योद्धव्यः क्षत्रियो रणे 12096007c एक एकेन वाच्यश्च विसृजस्व क्षिपामि च 12096008a स चेत्संनद्ध आगच्छेत्संनद्धव्यं ततो भवेत् 12096008c स चेत्ससैन्य आगच्छेत्ससैन्यस्तमथाह्वयेत् 12096009a स चेन्निकृत्या युध्येत निकृत्या तं प्रयोधयेत् 12096009c अथ चेद्धर्मतो युध्येद्धर्मेणैव निवारयेत् 12096010a नाश्वेन रथिनं यायादुदियाद्रथिनं रथी 12096010c व्यसने न प्रहर्तव्यं न भीताय जिताय च 12096011a नेषुर्लिप्तो न कर्णी स्यादसतामेतदायुधम् 12096011c जयार्थमेव योद्धव्यं न क्रुध्येदजिघांसतः 12096012a साधूनां तु मिथोभेदात्साधुश्चेद्व्यसनी भवेत् 12096012c सव्रणो नाभिहन्तव्यो नानपत्यः कथंचन 12096013a भग्नशस्त्रो विपन्नाश्वश्छिन्नज्यो हतवाहनः 12096013c चिकित्स्यः स्यात्स्वविषये प्राप्यो वा स्वगृहान्भवेत् 12096013e निर्व्रणोऽपि च मोक्तव्य एष धर्मः सनातनः 12096014a तस्माद्धर्मेण योद्धव्यं मनुः स्वायंभुवोऽब्रवीत् 12096014c सत्सु नित्यं सतां धर्मस्तमास्थाय न नाशयेत् 12096015a यो वै जयत्यधर्मेण क्षत्रियो वर्धमानकः 12096015c आत्मानमात्मना हन्ति पापो निकृतिजीवनः 12096016a कर्म चैतदसाधूनामसाधुं साधुना जयेत् 12096016c धर्मेण निधनं श्रेयो न जयः पापकर्मणा 12096017a नाधर्मश्चरितो राजन्सद्यः फलति गौरिव 12096017c मूलान्यस्य प्रशाखाश्च दहन्समनुगच्छति 12096018a पापेन कर्मणा वित्तं लब्ध्वा पापः प्रहृष्यति 12096018c स वर्धमानः स्तेयेन पापः पापे प्रसज्जति 12096019a न धर्मोऽस्तीति मन्वानः शुचीनवहसन्निव 12096019c अश्रद्दधानभावाच्च विनाशमुपगच्छति 12096020a स बद्धो वारुणैः पाशैरमर्त्य इव मन्यते 12096020c महादृतिरिवाध्मातः स्वकृतेन विवर्धते 12096021a ततः समूलो ह्रियते नदीकूलादिव द्रुमः 12096021c अथैनमभिनिन्दन्ति भिन्नं कुम्भमिवाश्मनि 12096021e तस्माद्धर्मेण विजयं कामं लिप्सेत भूमिपः 12097001 भीष्म उवाच 12097001a नाधर्मेण महीं जेतुं लिप्सेत जगतीपतिः 12097001c अधर्मविजयं लब्ध्वा कोऽनुमन्येत भूमिपः 12097002a अधर्मयुक्तो विजयो ह्यध्रुवोऽस्वर्ग्य एव च 12097002c सादयत्येष राजानं महीं च भरतर्षभ 12097003a विशीर्णकवचं चैव तवास्मीति च वादिनम् 12097003c कृताञ्जलिं न्यस्तशस्त्रं गृहीत्वा न विहिंसयेत् 12097004a बलेनावजितो यश्च न तं युध्येत भूमिपः 12097004c संवत्सरं विप्रणयेत्तस्माज्जातः पुनर्भवेत् 12097005a नार्वाक्संवत्सरात्कन्या स्प्रष्टव्या विक्रमाहृता 12097005c एवमेव धनं सर्वं यच्चान्यत्सहसाहृतम् 12097006a न तु वन्ध्यं धनं तिष्ठेत्पिबेयुर्ब्राह्मणाः पयः 12097006c युञ्जीरन्वाप्यनडुहः क्षन्तव्यं वा तदा भवेत् 12097007a राज्ञा राजैव योद्धव्यस्तथा धर्मो विधीयते 12097007c नान्यो राजानमभ्यसेदराजन्यः कथंचन 12097008a अनीकयोः संहतयोर्यदीयाद्ब्राह्मणोऽन्तरा 12097008c शान्तिमिच्छन्नुभयतो न योद्धव्यं तदा भवेत् 12097008e मर्यादां शाश्वतीं भिन्द्याद्ब्राह्मणं योऽभिलङ्घयेत् 12097009a अथ चेल्लङ्घयेदेनां मर्यादां क्षत्रियब्रुवः 12097009c अप्रशस्यस्तदूर्ध्वं स्यादनादेयश्च संसदि 12097010a या तु धर्मविलोपेन मर्यादाभेदनेन च 12097010c तां वृत्तिं नानुवर्तेत विजिगीषुर्महीपतिः 12097010e धर्मलब्धाद्धि विजयात्को लाभोऽभ्यधिको भवेत् 12097011a सहसा नाम्य भूतानि क्षिप्रमेव प्रसादयेत् 12097011c सान्त्वेन भोगदानेन स राज्ञां परमो नयः 12097012a भुज्यमाना ह्ययोगेन स्वराष्ट्रादभितापिताः 12097012c अमित्रान्पर्युपासीरन्व्यसनौघप्रतीक्षिणः 12097013a अमित्रोपग्रहं चास्य ते कुर्युः क्षिप्रमापदि 12097013c संदुष्टाः सर्वतो राजन्राजव्यसनकाङ्क्षिणः 12097014a नामित्रो विनिकर्तव्यो नातिच्छेद्यः कथंचन 12097014c जीवितं ह्यप्यतिच्छिन्नः संत्यजत्येकदा नरः 12097015a अल्पेनापि हि संयुक्तस्तुष्यत्येवापराधिकः 12097015c शुद्धं जीवितमेवापि तादृशो बहु मन्यते 12097016a यस्य स्फीतो जनपदः संपन्नः प्रियराजकः 12097016c संतुष्टभृत्यसचिवो दृढमूलः स पार्थिवः 12097017a ऋत्विक्पुरोहिताचार्या ये चान्ये श्रुतसंमताः 12097017c पूजार्हाः पूजिता यस्य स वै लोकजिदुच्यते 12097018a एतेनैव च वृत्तेन महीं प्राप सुरोत्तमः 12097018c अन्वेव चैन्द्रं विजयं व्यजिगीषन्त पार्थिवाः 12097019a भूमिवर्जं पुरं राजा जित्वा राजानमाहवे 12097019c अमृताश्चौषधीः शश्वदाजहार प्रतर्दनः 12097020a अग्निहोत्राण्यग्निशेषं हविर्भाजनमेव च 12097020c आजहार दिवोदासस्ततो विप्रकृतोऽभवत् 12097021a सराजकानि राष्ट्राणि नाभागो दक्षिणां ददौ 12097021c अन्यत्र श्रोत्रियस्वाच्च तापसस्वाच्च भारत 12097022a उच्चावचानि वृत्तानि धर्मज्ञानां युधिष्ठिर 12097022c आसन्राज्ञां पुराणानां सर्वं तन्मम रोचते 12097023a सर्वविद्यातिरेकाद्वा जयमिच्छेन्महीपतिः 12097023c न मायया न दम्भेन य इच्छेद्भूतिमात्मनः 12098001 युधिष्ठिर उवाच 12098001a क्षत्रधर्मान्न पापीयान्धर्मोऽस्ति भरतर्षभ 12098001c अभियाने च युद्धे च राजा हन्ति महाजनम् 12098002a अथ स्म कर्मणा येन लोकाञ्जयति पार्थिवः 12098002c विद्वञ्जिज्ञासमानाय प्रब्रूहि भरतर्षभ 12098003 भीष्म उवाच 12098003a निग्रहेण च पापानां साधूनां प्रग्रहेण च 12098003c यज्ञैर्दानैश्च राजानो भवन्ति शुचयोऽमलाः 12098004a उपरुन्धन्ति राजानो भूतानि विजयार्थिनः 12098004c त एव विजयं प्राप्य वर्धयन्ति पुनः प्रजाः 12098005a अपविध्यन्ति पापानि दानयज्ञतपोबलैः 12098005c अनुग्रहेण भूतानां पुण्यमेषां प्रवर्धते 12098006a यथैव क्षेत्रनिर्दाता निर्दन्वै क्षेत्रमेकदा 12098006c हिनस्ति कक्षं धान्यं च न च धान्यं विनश्यति 12098007a एवं शस्त्राणि मुञ्चन्तो घ्नन्ति वध्यानथैकदा 12098007c तस्यैषा निष्कृतिः कृत्स्ना भूतानां भावनं पुनः 12098008a यो भूतानि धनज्यानाद्वधात्क्लेशाच्च रक्षति 12098008c दस्युभ्यः प्राणदानात्स धनदः सुखदो विराट् 12098009a स सर्वयज्ञैरीजानो राजाथाभयदक्षिणैः 12098009c अनुभूयेह भद्राणि प्राप्नोतीन्द्रसलोकताम् 12098010a ब्राह्मणार्थे समुत्पन्ने योऽभिनिःसृत्य युध्यते 12098010c आत्मानं यूपमुच्छ्रित्य स यज्ञोऽनन्तदक्षिणः 12098011a अभीतो विकिरञ्शत्रून्प्रतिगृह्णञ्शरांस्तथा 12098011c न तस्मात्त्रिदशाः श्रेयो भुवि पश्यन्ति किंचन 12098012a तस्य यावन्ति शस्त्राणि त्वचं भिन्दन्ति संयुगे 12098012c तावतः सोऽश्नुते लोकान्सर्वकामदुहोऽक्षयान् 12098013a न तस्य रुधिरं गात्रादावेधेभ्यः प्रवर्तते 12098013c स ह तेनैव रक्तेन सर्वपापैः प्रमुच्यते 12098014a यानि दुःखानि सहते व्रणानामभितापने 12098014c न ततोऽस्ति तपो भूय इति धर्मविदो विदुः 12098015a पृष्ठतो भीरवः संख्ये वर्तन्तेऽधमपूरुषाः 12098015c शूराच्छरणमिच्छन्तः पर्जन्यादिव जीवनम् 12098016a यदि शूरस्तथा क्षेमे प्रतिरक्षेत्तथा भये 12098016c प्रतिरूपं जनाः कुर्युर्न च तद्वर्तते तथा 12098017a यदि ते कृतमाज्ञाय नमस्कुर्युः सदैव तम् 12098017c युक्तं न्याय्यं च कुर्युस्ते न च तद्वर्तते तथा 12098018a पुरुषाणां समानानां दृश्यते महदन्तरम् 12098018c संग्रामेऽनीकवेलायामुत्क्रुष्टेऽभिपतत्सु च 12098019a पतत्यभिमुखः शूरः परान्भीरुः पलायते 12098019c आस्थायास्वर्ग्यमध्वानं सहायान्विषमे त्यजन् 12098020a मा स्म तांस्तादृशांस्तात जनिष्ठाः पुरुषाधमान् 12098020c ये सहायान्रणे हित्वा स्वस्तिमन्तो गृहान्ययुः 12098021a अस्वस्ति तेभ्यः कुर्वन्ति देवा इन्द्रपुरोगमाः 12098021c त्यागेन यः सहायानां स्वान्प्राणांस्त्रातुमिच्छति 12098022a तं हन्युः काष्ठलोष्टैर्वा दहेयुर्वा कटाग्निना 12098022c पशुवन्मारयेयुर्वा क्षत्रिया ये स्युरीदृशाः 12098023a अधर्मः क्षत्रियस्यैष यच्छय्यामरणं भवेत् 12098023c विसृजञ्श्लेष्मपित्तानि कृपणं परिदेवयन् 12098024a अविक्षतेन देहेन प्रलयं योऽधिगच्छति 12098024c क्षत्रियो नास्य तत्कर्म प्रशंसन्ति पुराविदः 12098025a न गृहे मरणं तात क्षत्रियाणां प्रशस्यते 12098025c शौटीराणामशौटीरमधर्म्यं कृपणं च तत् 12098026a इदं दुःखमहो कष्टं पापीय इति निष्टनन् 12098026c प्रतिध्वस्तमुखः पूतिरमात्यान्बहु शोचयन् 12098027a अरोगाणां स्पृहयते मुहुर्मृत्युमपीच्छति 12098027c वीरो दृप्तोऽभिमानी च नेदृशं मृत्युमर्हति 12098028a रणेषु कदनं कृत्वा ज्ञातिभिः परिवारितः 12098028c तीक्ष्णैः शस्त्रैः सुविक्लिष्टः क्षत्रियो मृत्युमर्हति 12098029a शूरो हि सत्यमन्युभ्यामाविष्टो युध्यते भृशम् 12098029c कृत्यमानानि गात्राणि परैर्नैवावबुध्यते 12098030a स संख्ये निधनं प्राप्य प्रशस्तं लोकपूजितम् 12098030c स्वधर्मं विपुलं प्राप्य शक्रस्यैति सलोकताम् 12098031a सर्वो योधः परं त्यक्तुमाविष्टस्त्यक्तजीवितः 12098031c प्राप्नोतीन्द्रस्य सालोक्यं शूरः पृष्ठमदर्शयन् 12099001 युधिष्ठिर उवाच 12099001a के लोका युध्यमानानां शूराणामनिवर्तिनाम् 12099001c भवन्ति निधनं प्राप्य तन्मे ब्रूहि पितामह 12099002 भीष्म उवाच 12099002a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12099002c अम्बरीषस्य संवादमिन्द्रस्य च युधिष्ठिर 12099003a अम्बरीषो हि नाभागः स्वर्गं गत्वा सुदुर्लभम् 12099003c ददर्श सुरलोकस्थं शक्रेण सचिवं सह 12099004a सर्वतेजोमयं दिव्यं विमानवरमास्थितम् 12099004c उपर्युपरि गच्छन्तं स्वं वै सेनापतिं प्रभुम् 12099005a स दृष्ट्वोपरि गच्छन्तं सेनापतिमुदारधीः 12099005c ऋद्धिं दृष्ट्वा सुदेवस्य विस्मितः प्राह वासवम् 12099006a सागरान्तां महीं कृत्स्नामनुशिष्य यथाविधि 12099006c चातुर्वर्ण्ये यथाशास्त्रं प्रवृत्तो धर्मकाम्यया 12099007a ब्रह्मचर्येण घोरेण आचार्यकुलसेवया 12099007c वेदानधीत्य धर्मेण राजशास्त्रं च केवलम् 12099008a अतिथीनन्नपानेन पितॄंश्च स्वधया तथा 12099008c ऋषीन्स्वाध्यायदीक्षाभिर्देवान्यज्ञैरनुत्तमैः 12099009a क्षत्रधर्मे स्थितो भूत्वा यथाशास्त्रं यथाविधि 12099009c उदीक्षमाणः पृतनां जयामि युधि वासव 12099010a देवराज सुदेवोऽयं मम सेनापतिः पुरा 12099010c आसीद्योधः प्रशान्तात्मा सोऽयं कस्मादतीव माम् 12099011a नानेन क्रतुभिर्मुख्यैरिष्टं नैव द्विजातयः 12099011c तर्पिता विधिवच्छक्र सोऽयं कस्मादतीव माम् 12099012 इन्द्र उवाच 12099012a एतस्य विततस्तात सुदेवस्य बभूव ह 12099012c संग्रामयज्ञः सुमहान्यश्चान्यो युध्यते नरः 12099013a संनद्धो दीक्षितः सर्वो योधः प्राप्य चमूमुखम् 12099013c युद्धयज्ञाधिकारस्थो भवतीति विनिश्चयः 12099014 अम्बरीष उवाच 12099014a कानि यज्ञे हवींष्यत्र किमाज्यं का च दक्षिणा 12099014c ऋत्विजश्चात्र के प्रोक्तास्तन्मे ब्रूहि शतक्रतो 12099015 इन्द्र उवाच 12099015a ऋत्विजः कुञ्जरास्तत्र वाजिनोऽध्वर्यवस्तथा 12099015c हवींषि परमांसानि रुधिरं त्वाज्यमेव च 12099016a सृगालगृध्रकाकोलाः सदस्यास्तत्र सत्रिणः 12099016c आज्यशेषं पिबन्त्येते हविः प्राश्नन्ति चाध्वरे 12099017a प्रासतोमरसंघाताः खड्गशक्तिपरश्वधाः 12099017c ज्वलन्तो निशिताः पीताः स्रुचस्तस्याथ सत्रिणः 12099018a चापवेगायतस्तीक्ष्णः परकायावदारणः 12099018c ऋजुः सुनिशितः पीतः सायकोऽस्य स्रुवो महान् 12099019a द्वीपिचर्मावनद्धश्च नागदन्तकृतत्सरुः 12099019c हस्तिहस्तगतः खड्गः स्फ्यो भवेत्तस्य संयुगे 12099020a ज्वलितैर्निशितैः पीतैः प्रासशक्तिपरश्वधैः 12099020c शैक्यायसमयैस्तीक्ष्णैरभिघातो भवेद्वसु 12099021a आवेगाद्यत्तु रुधिरं संग्रामे स्यन्दते भुवि 12099021c सास्य पूर्णाहुतिर्होत्रे समृद्धा सर्वकामधुक् 12099022a छिन्धि भिन्धीति यस्यैतच्छ्रूयते वाहिनीमुखे 12099022c सामानि सामगास्तस्य गायन्ति यमसादने 12099023a हविर्धानं तु तस्याहुः परेषां वाहिनीमुखम् 12099023c कुञ्जराणां हयानां च वर्मिणां च समुच्चयः 12099023e अग्निः श्येनचितो नाम तस्य यज्ञे विधीयते 12099024a उत्तिष्ठति कबन्धोऽत्र सहस्रे निहते तु यः 12099024c स यूपस्तस्य शूरस्य खादिरोऽष्टाश्रिरुच्यते 12099025a इडोपहूतं क्रोशन्ति कुञ्जरा अङ्कुशेरिताः 12099025c व्याघुष्टतलनादेन वषट्कारेण पार्थिव 12099025e उद्गाता तत्र संग्रामे त्रिसामा दुन्दुभिः स्मृतः 12099026a ब्रह्मस्वे ह्रियमाणे यः प्रियां युद्धे तनुं त्यजेत् 12099026c आत्मानं यूपमुच्छ्रित्य स यज्ञोऽनन्तदक्षिणः 12099027a भर्तुरर्थे तु यः शूरो विक्रमेद्वाहिनीमुखे 12099027c भयान्न च निवर्तेत तस्य लोका यथा मम 12099028a नीलचन्द्राकृतैः खड्गैर्बाहुभिः परिघोपमैः 12099028c यस्य वेदिरुपस्तीर्णा तस्य लोका यथा मम 12099029a यस्तु नावेक्षते कंचित्सहायं विजये स्थितः 12099029c विगाह्य वाहिनीमध्यं तस्य लोका यथा मम 12099030a यस्य तोमरसंघाटा भेरीमण्डूककच्छपा 12099030c वीरास्थिशर्करा दुर्गा मांसशोणितकर्दमा 12099031a असिचर्मप्लवा सिन्धुः केशशैवलशाद्वला 12099031c अश्वनागरथैश्चैव संभिन्नैः कृतसंक्रमा 12099032a पताकाध्वजवानीरा हतवाहनवाहिनी 12099032c शोणितोदा सुसंपूर्णा दुस्तरा पारगैर्नरैः 12099033a हतनागमहानक्रा परलोकवहाशिवा 12099033c ऋष्टिखड्गध्वजानूका गृध्रकङ्कवडप्लवा 12099034a पुरुषादानुचरिता भीरूणां कश्मलावहा 12099034c नदी योधमहायज्ञे तदस्यावभृथं स्मृतम् 12099035a वेदी यस्य त्वमित्राणां शिरोभिरवकीर्यते 12099035c अश्वस्कन्धैर्गजस्कन्धैस्तस्य लोका यथा मम 12099036a पत्नीशाला कृता यस्य परेषां वाहिनीमुखम् 12099036c हविर्धानं स्ववाहिन्यस्तदस्याहुर्मनीषिणः 12099037a सदश्चान्तरयोधाग्निराग्नीध्रश्चोत्तरां दिशम् 12099037c शत्रुसेनाकलत्रस्य सर्वलोकानदूरतः 12099038a यदा तूभयतो व्यूहो भवत्याकाशमग्रतः 12099038c सास्य वेदी तथा यज्ञे नित्यं वेदास्त्रयोऽग्नयः 12099039a यस्तु योधः परावृत्तः संत्रस्तो हन्यते परैः 12099039c अप्रतिष्ठं स नरकं याति नास्त्यत्र संशयः 12099040a यस्य शोणितवेगेन नदी स्यात्समभिप्लुता 12099040c केशमांसास्थिसंकीर्णा स गच्छेत्परमां गतिम् 12099041a यस्तु सेनापतिं हत्वा तद्यानमधिरोहति 12099041c स विष्णुविक्रमक्रामी बृहस्पतिसमः क्रतुः 12099042a नायकं वा प्रमाणं वा यो वा स्यात्तत्र पूजितः 12099042c जीवग्राहं निगृह्णाति तस्य लोका यथा मम 12099043a आहवे निहतं शूरं न शोचेत कदाचन 12099043c अशोच्यो हि हतः शूरः स्वर्गलोके महीयते 12099044a न ह्यन्नं नोदकं तस्य न स्नानं नाप्यशौचकम् 12099044c हतस्य कर्तुमिच्छन्ति तस्य लोकाञ्शृणुष्व मे 12099045a वराप्सरःसहस्राणि शूरमायोधने हतम् 12099045c त्वरमाणा हि धावन्ति मम भर्ता भवेदिति 12099046a एतत्तपश्च पुण्यं च धर्मश्चैव सनातनः 12099046c चत्वारश्चाश्रमास्तस्य यो युद्धे न पलायते 12099047a वृद्धं बलं न हन्तव्यं नैव स्त्री न च वै द्विजः 12099047c तृणपूर्णमुखश्चैव तवास्मीति च यो वदेत् 12099048a अहं वृत्रं बलं पाकं शतमायं विरोचनम् 12099048c दुरावार्यं च नमुचिं नैकमायं च शम्बरम् 12099049a विप्रचित्तिं च दैतेयं दनोः पुत्रांश्च सर्वशः 12099049c प्रह्रादं च निहत्याजौ ततो देवाधिपोऽभवम् 12099050 भीष्म उवाच 12099050a इत्येतच्छक्रवचनं निशम्य प्रतिगृह्य च 12099050c योधानामात्मनः सिद्धिमम्बरीषोऽभिपन्नवान् 12100001 भीष्म उवाच 12100001a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12100001c प्रतर्दनो मैथिलश्च संग्रामं यत्र चक्रतुः 12100002a यज्ञोपवीती संग्रामे जनको मैथिलो यथा 12100002c योधानुद्धर्षयामास तन्निबोध युधिष्ठिर 12100003a जनको मैथिलो राजा महात्मा सर्वतत्त्ववित् 12100003c योधान्स्वान्दर्शयामास स्वर्गं नरकमेव च 12100004a अभीतानामिमे लोका भास्वन्तो हन्त पश्यत 12100004c पूर्णा गन्धर्वकन्याभिः सर्वकामदुहोऽक्षयाः 12100005a इमे पलायमानानां नरकाः प्रत्युपस्थिताः 12100005c अकीर्तिः शाश्वती चैव पतितव्यमनन्तरम् 12100006a तान्दृष्ट्वारीन्विजयतो भूत्वा संत्यागबुद्धयः 12100006c नरकस्याप्रतिष्ठस्य मा भूत वशवर्तिनः 12100007a त्यागमूलं हि शूराणां स्वर्गद्वारमनुत्तमम् 12100007c इत्युक्तास्ते नृपतिना योधाः परपुरंजय 12100008a व्यजयन्त रणे शत्रून्हर्षयन्तो जनेश्वरम् 12100008c तस्मादात्मवता नित्यं स्थातव्यं रणमूर्धनि 12100009a गजानां रथिनो मध्ये रथानामनु सादिनः 12100009c सादिनामन्तरा स्थाप्यं पादातमिह दंशितम् 12100010a य एवं व्यूहते राजा स नित्यं जयते द्विषः 12100010c तस्मादेवं विधातव्यं नित्यमेव युधिष्ठिर 12100011a सर्वे सुकृतमिच्छन्तः सुयुद्धेनातिमन्यवः 12100011c क्षोभयेयुरनीकानि सागरं मकरा इव 12100012a हर्षयेयुर्विषण्णांश्च व्यवस्थाप्य परस्परम् 12100012c जितां च भूमिं रक्षेत भग्नान्नात्यनुसारयेत् 12100013a पुनरावर्तमानानां निराशानां च जीविते 12100013c न वेगः सुसहो राजंस्तस्मान्नात्यनुसारयेत् 12100014a न हि प्रहर्तुमिच्छन्ति शूराः प्राद्रवतां भयात् 12100014c तस्मात्पलायमानानां कुर्यान्नात्यनुसारणम् 12100015a चराणामचरा ह्यन्नमदंष्ट्रा दंष्ट्रिणामपि 12100015c अपाणयः पाणिमतामन्नं शूरस्य कातराः 12100016a समानपृष्ठोदरपाणिपादाः; पश्चाच्छूरं भीरवोऽनुव्रजन्ति 12100016c अतो भयार्ताः प्रणिपत्य भूयः; कृत्वाञ्जलीनुपतिष्ठन्ति शूरान् 12100017a शूरबाहुषु लोकोऽयं लम्बते पुत्रवत्सदा 12100017c तस्मात्सर्वास्ववस्थासु शूरः संमानमर्हति 12100018a न हि शौर्यात्परं किंचित्त्रिषु लोकेषु विद्यते 12100018c शूरः सर्वं पालयति सर्वं शूरे प्रतिष्ठितम् 12101001 युधिष्ठिर उवाच 12101001a यथा जयार्थिनः सेनां नयन्ति भरतर्षभ 12101001c ईषद्धर्मं प्रपीड्यापि तन्मे ब्रूहि पितामह 12101002 भीष्म उवाच 12101002a सत्येन हि स्थिता धर्मा उपपत्त्या तथापरे 12101002c साध्वाचारतया केचित्तथैवौपयिका अपि 12101002e उपायधर्मान्वक्ष्यामि सिद्धार्थानर्थधर्मयोः 12101003a निर्मर्यादा दस्यवस्तु भवन्ति परिपन्थिनः 12101003c तेषां प्रतिविघातार्थं प्रवक्ष्याम्यथ नैगमम् 12101003e कार्याणां संप्रसिद्ध्यर्थं तानुपायान्निबोध मे 12101004a उभे प्रज्ञे वेदितव्ये ऋज्वी वक्रा च भारत 12101004c जानन्वक्रां न सेवेत प्रतिबाधेत चागताम् 12101005a अमित्रा एव राजानं भेदेनोपचरन्त्युत 12101005c तां राजा निकृतिं जानन्यथामित्रान्प्रबाधते 12101006a गजानां पार्श्वचर्माणि गोवृषाजगराणि च 12101006c शल्यकङ्कटलोहानि तनुत्राणि मतानि च 12101007a शितपीतानि शस्त्राणि संनाहाः पीतलोहिताः 12101007c नानारञ्जनरक्ताः स्युः पताकाः केतवश्च ते 12101008a ऋष्टयस्तोमराः खड्गा निशिताश्च परश्वधाः 12101008c फलकान्यथ चर्माणि प्रतिकल्प्यान्यनेकशः 12101008e अभिनीतानि शस्त्राणि योधाश्च कृतनिश्रमाः 12101009a चैत्र्यां वा मार्गशीर्ष्यां वा सेनायोगः प्रशस्यते 12101009c पक्वसस्या हि पृथिवी भवत्यम्बुमती तथा 12101010a नैवातिशीतो नात्युष्णः कालो भवति भारत 12101010c तस्मात्तदा योजयेत परेषां व्यसनेषु वा 12101010e एतेषु योगाः सेनायाः प्रशस्ताः परबाधने 12101011a जलवांस्तृणवान्मार्गः समो गम्यः प्रशस्यते 12101011c चारैर्हि विहिताभ्यासः कुशलैर्वनगोचरैः 12101012a नव्यारण्यैर्न शक्येत गन्तुं मृगगणैरिव 12101012c तस्मात्सर्वासु सेनासु योजयन्ति जयार्थिनः 12101013a आवासस्तोयवान्दुर्गः पर्याकाशः प्रशस्यते 12101013c परेषामुपसर्पाणां प्रतिषेधस्तथा भवेत् 12101014a आकाशं तु वनाभ्याशे मन्यन्ते गुणवत्तरम् 12101014c बहुभिर्गुणजातैस्तु ये युद्धकुशला जनाः 12101015a उपन्यासोऽपसर्पाणां पदातीनां च गूहनम् 12101015c अथ शत्रुप्रतीघातमापदर्थं परायणम् 12101016a सप्तर्षीन्पृष्ठतः कृत्वा युध्येरन्नचला इव 12101016c अनेन विधिना राजञ्जिगीषेतापि दुर्जयान् 12101017a यतो वायुर्यतः सूर्यो यतः शुक्रस्ततो जयः 12101017c पूर्वं पूर्वं ज्याय एषां संनिपाते युधिष्ठिर 12101018a अकर्दमामनुदकाममर्यादामलोष्टकाम् 12101018c अश्वभूमिं प्रशंसन्ति ये युद्धकुशला जनाः 12101019a समा निरुदकाकाशा रथभूमिः प्रशस्यते 12101019c नीचद्रुमा महाकक्षा सोदका हस्तियोधिनाम् 12101020a बहुदुर्गा महावृक्षा वेत्रवेणुभिरास्तृता 12101020c पदातीनां क्षमा भूमिः पर्वतोपवनानि च 12101021a पदातिबहुला सेना दृढा भवति भारत 12101021c रथाश्वबहुला सेना सुदिनेषु प्रशस्यते 12101022a पदातिनागबहुला प्रावृट्काले प्रशस्यते 12101022c गुणानेतान्प्रसंख्याय देशकालौ प्रयोजयेत् 12101023a एवं संचिन्त्य यो याति तिथिनक्षत्रपूजितः 12101023c विजयं लभते नित्यं सेनां सम्यक्प्रयोजयन् 12101024a प्रसुप्तांस्तृषिताञ्श्रान्तान्प्रकीर्णान्नाभिघातयेत् 12101024c मोक्षे प्रयाणे चलने पानभोजनकालयोः 12101025a अतिक्षिप्तान्व्यतिक्षिप्तान्विहतान्प्रतनूकृतान् 12101025c सुविस्रम्भान्कृतारम्भानुपन्यासप्रतापितान् 12101025e बहिश्चरानुपन्यासान्कृत्वा वेश्मानुसारिणः 12101026a पारंपर्यागते द्वारे ये केचिदनुवर्तिनः 12101026c परिचर्यावरोद्धारो ये च केचन वल्गिनः 12101027a अनीकं ये प्रभिन्दन्ति भिन्नं ये स्थगयन्ति च 12101027c समानाशनपानास्ते कार्या द्विगुणवेतनाः 12101028a दशाधिपतयः कार्याः शताधिपतयस्तथा 12101028c तेषां सहस्राधिपतिं कुर्याच्छूरमतन्द्रितम् 12101029a यथामुख्यं संनिपात्य वक्तव्याः स्म शपामहे 12101029c यथा जयार्थं संग्रामे न जह्याम परस्परम् 12101030a इहैव ते निवर्तन्तां ये नः केचन भीरवः 12101030c न घातयेयुः प्रदरं कुर्वाणास्तुमुले सति 12101031a आत्मानं च स्वपक्षं च पलायन्हन्ति संयुगे 12101031c द्रव्यनाशो वधोऽकीर्तिरयशश्च पलायने 12101032a अमनोज्ञासुखा वाचः पुरुषस्य पलायतः 12101032c प्रतिस्पन्दौष्ठदन्तस्य न्यस्तसर्वायुधस्य च 12101033a हित्वा पलायमानस्य सहायान्प्राणसंशये 12101033c अमित्रैरनुबद्धस्य द्विषतामस्तु नस्तथा 12101034a मनुष्यापसदा ह्येते ये भवन्ति पराङ्मुखाः 12101034c राशिवर्धनमात्रास्ते नैव ते प्रेत्य नो इह 12101035a अमित्रा हृष्टमनसः प्रत्युद्यान्ति पलायिनम् 12101035c जयिनं सुहृदस्तात वन्दनैर्मङ्गलेन च 12101036a यस्य स्म व्यसने राजन्ननुमोदन्ति शत्रवः 12101036c तदसह्यतरं दुःखमहं मन्ये वधादपि 12101037a श्रियं जानीत धर्मस्य मूलं सर्वसुखस्य च 12101037c सा भीरूणां परान्याति शूरस्तामधिगच्छति 12101038a ते वयं स्वर्गमिच्छन्तः संग्रामे त्यक्तजीविताः 12101038c जयन्तो वध्यमाना वा प्राप्तुमर्हाम सद्गतिम् 12101039a एवं संशप्तशपथाः समभित्यक्तजीविताः 12101039c अमित्रवाहिनीं वीराः संप्रगाहन्त्यभीरवः 12101040a अग्रतः पुरुषानीकमसिचर्मवतां भवेत् 12101040c पृष्ठतः शकटानीकं कलत्रं मध्यतस्तथा 12101041a परेषां प्रतिघातार्थं पदातीनां च गूहनम् 12101041c अपि ह्यस्मिन्परे गृद्धा भवेयुर्ये पुरोगमाः 12101042a ये पुरस्तादभिमताः सत्त्ववन्तो मनस्विनः 12101042c ते पूर्वमभिवर्तेरंस्तानन्वगितरे जनाः 12101043a अपि चोद्धर्षणं कार्यं भीरूणामपि यत्नतः 12101043c स्कन्धदर्शनमात्रं तु तिष्ठेयुर्वा समीपतः 12101044a संहतान्योधयेदल्पान्कामं विस्तारयेद्बहून् 12101044c सूचीमुखमनीकं स्यादल्पानां बहुभिः सह 12101045a संप्रयुद्धे प्रहृष्टे वा सत्यं वा यदि वानृतम् 12101045c प्रगृह्य बाहून्क्रोशेत भग्ना भग्नाः परा इति 12101046a आगतं नो मित्रबलं प्रहरध्वमभीतवत् 12101046c शब्दवन्तोऽनुधावेयुः कुर्वन्तो भैरवं रवम् 12101047a क्ष्वेडाः किलकिलाः शङ्खाः क्रकचा गोविषाणिकान् 12101047c भेरीमृदङ्गपणवान्नादयेयुश्च कुञ्जरान् 12102001 युधिष्ठिर उवाच 12102001a किंशीलाः किंसमुत्थानाः कथंरूपाश्च भारत 12102001c किंसंनाहाः कथंशस्त्रा जनाः स्युः संयुगे नृप 12102002 भीष्म उवाच 12102002a यथाचरितमेवात्र शस्त्रपत्रं विधीयते 12102002c आचारादेव पुरुषस्तथा कर्मसु वर्तते 12102003a गान्धाराः सिन्धुसौवीरा नखरप्रासयोधिनः 12102003c आभीरवः सुबलिनस्तद्बलं सर्वपारगम् 12102004a सर्वशस्त्रेषु कुशलाः सत्त्ववन्तो ह्युशीनराः 12102004c प्राच्या मातङ्गयुद्धेषु कुशलाः शठयोधिनः 12102005a तथा यवनकाम्बोजा मथुरामभितश्च ये 12102005c एते नियुद्धकुशला दाक्षिणात्यासिचर्मिणः 12102006a सर्वत्र शूरा जायन्ते महासत्त्वा महाबलाः 12102006c प्राय एष समुद्दिष्टो लक्षणानि तु मे शृणु 12102007a सिंहशार्दूलवाङ्नेत्राः सिंहशार्दूलगामिनः 12102007c पारावतकुलिङ्गाक्षाः सर्वे शूराः प्रमाथिनः 12102008a मृगस्वरा द्वीपिनेत्रा ऋषभाक्षास्तथापरे 12102008c प्रवादिनः सुचण्डाश्च क्रोधिनः किंनरीस्वनाः 12102009a मेघस्वनाः क्रुद्धमुखाः केचित्करभनिस्वनाः 12102009c जिह्मनासानुजङ्घाश्च दूरगा दूरपातिनः 12102010a बिडालकुब्जास्तनवस्तनुकेशास्तनुत्वचः 12102010c शूराश्चपलचित्ताश्च ते भवन्ति दुरासदाः 12102011a गोधानिमीलिताः केचिन्मृदुप्रकृतयोऽपि च 12102011c तुरंगगतिनिर्घोषास्ते नराः पारयिष्णवः 12102012a सुसंहताः प्रतनवो व्यूढोरस्काः सुसंस्थिताः 12102012c प्रवादितेन नृत्यन्ति हृष्यन्ति कलहेषु च 12102013a गम्भीराक्षा निःसृताक्षाः पिङ्गला भ्रुकुटीमुखाः 12102013c नकुलाक्षास्तथा चैव सर्वे शूरास्तनुत्यजः 12102014a जिह्माक्षाः प्रललाटाश्च निर्मांसहनवोऽपि च 12102014c वक्रबाह्वङ्गुलीसक्ताः कृशा धमनिसंतताः 12102015a प्रविशन्त्यतिवेगेन संपरायेऽभ्युपस्थिते 12102015c वारणा इव संमत्तास्ते भवन्ति दुरासदाः 12102016a दीप्तस्फुटितकेशान्ताः स्थूलपार्श्वहनूमुखाः 12102016c उन्नतांसाः पृथुग्रीवा विकटाः स्थूलपिण्डिकाः 12102017a उद्वृत्ताश्चैव सुग्रीवा विनता विहगा इव 12102017c पिण्डशीर्षाहिवक्त्राश्च वृषदंशमुखा इव 12102018a उग्रस्वना मन्युमन्तो युद्धेष्वारावसारिणः 12102018c अधर्मज्ञावलिप्ताश्च घोरा रौद्रप्रदर्शिनः 12102019a त्यक्तात्मानः सर्व एते अन्त्यजा ह्यनिवर्तिनः 12102019c पुरस्कार्याः सदा सैन्ये हन्यन्ते घ्नन्ति चापि ते 12102020a अधार्मिका भिन्नवृत्ताः साध्वेवैषां पराभवः 12102020c एवमेव प्रकुप्यन्ति राज्ञोऽप्येते ह्यभीक्ष्णशः 12103001 युधिष्ठिर उवाच 12103001a जैत्र्या वा कानि रूपाणि भवन्ति पुरुषर्षभ 12103001c पृतनायाः प्रशस्तानि तानीहेच्छामि वेदितुम् 12103002 भीष्म उवाच 12103002a जैत्र्या वा यानि रूपाणि भवन्ति पुरुषर्षभ 12103002c पृतनायाः प्रशस्तानि तानि वक्ष्यामि सर्वशः 12103003a दैवं पूर्वं विकुरुते मानुषे कालचोदिते 12103003c तद्विद्वांसोऽनुपश्यन्ति ज्ञानदीर्घेण चक्षुषा 12103004a प्रायश्चित्तविधिं चात्र जपहोमांश्च तद्विदः 12103004c मङ्गलानि च कुर्वन्तः शमयन्त्यहितान्यपि 12103005a उदीर्णमनसो योधा वाहनानि च भारत 12103005c यस्यां भवन्ति सेनायां ध्रुवं तस्यां जयं वदेत् 12103006a अन्वेनां वायवो वान्ति तथैवेन्द्रधनूंषि च 12103006c अनुप्लवन्ते मेघाश्च तथादित्यस्य रश्मयः 12103007a गोमायवश्चानुलोमा वडा गृध्राश्च सर्वशः 12103007c आचरेयुर्यदा सेनां तदा सिद्धिरनुत्तमा 12103008a प्रसन्नभाः पावक ऊर्ध्वरश्मिः; प्रदक्षिणावर्तशिखो विधूमः 12103008c पुण्या गन्धाश्चाहुतीनां प्रवान्ति; जयस्यैतद्भाविनो रूपमाहुः 12103009a गम्भीरशब्दाश्च महास्वनाश्च; शङ्खाश्च भेर्यश्च नदन्ति यत्र 12103009c युयुत्सवश्चाप्रतीपा भवन्ति; जयस्यैतद्भाविनो रूपमाहुः 12103010a इष्टा मृगाः पृष्ठतो वामतश्च; संप्रस्थितानां च गमिष्यतां च 12103010c जिघांसतां दक्षिणाः सिद्धिमाहु;र्ये त्वग्रतस्ते प्रतिषेधयन्ति 12103011a मङ्गल्यशब्दाः शकुना वदन्ति; हंसाः क्रौञ्चाः शतपत्राश्च चाषाः 12103011c हृष्टा योधाः सत्त्ववन्तो भवन्ति; जयस्यैतद्भाविनो रूपमाहुः 12103012a शस्त्रैः पत्रैः कवचैः केतुभिश्च; सुभानुभिर्मुखवर्णैश्च यूनाम् 12103012c भ्राजिष्मती दुष्प्रतिप्रेक्षणीया; येषां चमूस्तेऽभिभवन्ति शत्रून् 12103013a शुश्रूषवश्चानभिमानिनश्च; परस्परं सौहृदमास्थिताश्च 12103013c येषां योधाः शौचमनुष्ठिताश्च; जयस्यैतद्भाविनो रूपमाहुः 12103014a शब्दाः स्पर्शास्तथा गन्धा विचरन्ति मनःप्रियाः 12103014c धैर्यं चाविशते योधान्विजयस्य मुखं तु तत् 12103015a इष्टो वामः प्रविष्टस्य दक्षिणः प्रविविक्षतः 12103015c पश्चात्संसाधयत्यर्थं पुरस्तात्प्रतिषेधति 12103016a संभृत्य महतीं सेनां चतुरङ्गां युधिष्ठिर 12103016c साम्नैवावर्तने पूर्वं प्रयतेथास्ततो युधि 12103017a जघन्य एष विजयो यद्युद्धं नाम भारत 12103017c यादृच्छिको युधि जयो दैवो वेति विचारणम् 12103018a अपामिव महावेगस्त्रस्ता मृगगणा इव 12103018c दुर्निवार्यतमा चैव प्रभग्ना महती चमूः 12103019a भग्ना इत्येव भज्यन्ते विद्वांसोऽपि नकारणम् 12103019c उदारसारा महती रुरुसंघोपमा चमूः 12103020a परस्परज्ञाः संहृष्टास्त्यक्तप्राणाः सुनिश्चिताः 12103020c अपि पञ्चाशतिः शूरा मृद्नन्ति परवाहिनीम् 12103021a अथ वा पञ्च षट्सप्त सहिताः कृतनिश्चयाः 12103021c कुलीनाः पूजिताः सम्यग्विजयन्तीह शात्रवान् 12103022a संनिपातो न गन्तव्यः शक्ये सति कथंचन 12103022c सान्त्वभेदप्रदानानां युद्धमुत्तरमुच्यते 12103023a संसर्पणाद्धि सेनाया भयं भीरून्प्रबाधते 12103023c वज्रादिव प्रज्वलितादियं क्व नु पतिष्यति 12103024a अभिप्रयातां समितिं ज्ञात्वा ये प्रतियान्त्यथ 12103024c तेषां स्पन्दन्ति गात्राणि योधानां विषयस्य च 12103025a विषयो व्यथते राजन्सर्वः सस्थाणुजङ्गमः 12103025c शस्त्रप्रतापतप्तानां मज्जा सीदति देहिनाम् 12103026a तेषां सान्त्वं क्रूरमिश्रं प्रणेतव्यं पुनः पुनः 12103026c संपीड्यमाना हि परे योगमायान्ति सर्वशः 12103027a अन्तराणां च भेदार्थं चारानभ्यवचारयेत् 12103027c यश्च तस्मात्परो राजा तेन संधिः प्रशस्यते 12103028a न हि तस्यान्यथा पीडा शक्या कर्तुं तथाविधा 12103028c यथा सार्धममित्रेण सर्वतः प्रतिबाधनम् 12103029a क्षमा वै साधुमाया हि न हि साध्वक्षमा सदा 12103029c क्षमायाश्चाक्षमायाश्च विद्धि पार्थ प्रयोजनम् 12103030a विजित्य क्षममाणस्य यशो राज्ञोऽभिवर्धते 12103030c महापराधा ह्यप्यस्मिन्विश्वसन्ति हि शत्रवः 12103031a मन्यते कर्शयित्वा तु क्षमा साध्विति शम्बरः 12103031c असंतप्तं तु यद्दारु प्रत्येति प्रकृतिं पुनः 12103032a नैतत्प्रशंसन्त्याचार्या न च साधु निदर्शनम् 12103032c अक्लेशेनाविनाशेन नियन्तव्याः स्वपुत्रवत् 12103033a द्वेष्यो भवति भूतानामुग्रो राजा युधिष्ठिर 12103033c मृदुमप्यवमन्यन्ते तस्मादुभयभाग्भवेत् 12103034a प्रहरिष्यन्प्रियं ब्रूयात्प्रहरन्नपि भारत 12103034c प्रहृत्य च कृपायेत शोचन्निव रुदन्निव 12103035a न मे प्रियं यत्स हतः संप्राहैवं पुरो वचः 12103035c न चकर्थ च मे वाक्यमुच्यमानः पुनः पुनः 12103036a अहो जीवितमाकाङ्क्षे नेदृशो वधमर्हति 12103036c सुदुर्लभाः सुपुरुषाः संग्रामेष्वपलायिनः 12103037a कृतं ममाप्रियं तेन येनायं निहतो मृधे 12103037c इति वाचा वदन्हन्तॄन्पूजयेत रहोगतः 12103038a हन्तॄणां चाहतानां च यत्कुर्युरपराधिनः 12103038c क्रोशेद्बाहुं प्रगृह्यापि चिकीर्षञ्जनसंग्रहम् 12103039a एवं सर्वास्ववस्थासु सान्त्वपूर्वं समाचरन् 12103039c प्रियो भवति भूतानां धर्मज्ञो वीतभीर्नृपः 12103040a विश्वासं चात्र गच्छन्ति सर्वभूतानि भारत 12103040c विश्वस्तः शक्यते भोक्तुं यथाकाममुपस्थितः 12103041a तस्माद्विश्वासयेद्राजा सर्वभूतान्यमायया 12103041c सर्वतः परिरक्षेच्च यो महीं भोक्तुमिच्छति 12104001 युधिष्ठिर उवाच 12104001a कथं मृदौ कथं तीक्ष्णे महापक्षे च पार्थिव 12104001c अरौ वर्तेत नृपतिस्तन्मे ब्रूहि पितामह 12104002 भीष्म उवाच 12104002a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12104002c बृहस्पतेश्च संवादमिन्द्रस्य च युधिष्ठिर 12104003a बृहस्पतिं देवपतिरभिवाद्य कृताञ्जलिः 12104003c उपसंगम्य पप्रच्छ वासवः परवीरहा 12104004a अहितेषु कथं ब्रह्मन्वर्तयेयमतन्द्रितः 12104004c असमुच्छिद्य चैवेनान्नियच्छेयमुपायतः 12104005a सेनयोर्व्यतिषङ्गेण जयः साधारणो भवेत् 12104005c किं कुर्वाणं न मां जह्याज्ज्वलिता श्रीः प्रतापिनी 12104006a ततो धर्मार्थकामानां कुशलः प्रतिभानवान् 12104006c राजधर्मविधानज्ञः प्रत्युवाच पुरंदरम् 12104007a न जातु कलहेनेच्छेन्नियन्तुमपकारिणः 12104007c बालसंसेवितं ह्येतद्यदमर्षो यदक्षमा 12104007e न शत्रुर्विवृतः कार्यो वधमस्याभिकाङ्क्षता 12104008a क्रोधं बलममर्षं च नियम्यात्मजमात्मनि 12104008c अमित्रमुपसेवेत विश्वस्तवदविश्वसन् 12104009a प्रियमेव वदेन्नित्यं नाप्रियं किंचिदाचरेत् 12104009c विरमेच्छुष्कवैरेभ्यः कण्ठायासं च वर्जयेत् 12104010a यथा वैतंसिको युक्तो द्विजानां सदृशस्वनः 12104010c तान्द्विजान्कुरुते वश्यांस्तथा युक्तो महीपतिः 12104010e वशं चोपनयेच्छत्रून्निहन्याच्च पुरंदर 12104011a न नित्यं परिभूयारीन्सुखं स्वपिति वासव 12104011c जागर्त्येव च दुष्टात्मा संकरेऽग्निरिवोत्थितः 12104012a न संनिपातः कर्तव्यः सामान्ये विजये सति 12104012c विश्वास्यैवोपसंन्यास्यो वशे कृत्वा रिपुः प्रभो 12104013a संप्रधार्य सहामात्यैर्मन्त्रविद्भिर्महात्मभिः 12104013c उपेक्षमाणोऽवज्ञाते हृदयेनापराजितः 12104014a अथास्य प्रहरेत्काले किंचिद्विचलिते पदे 12104014c दण्डं च दूषयेदस्य पुरुषैराप्तकारिभिः 12104015a आदिमध्यावसानज्ञः प्रच्छन्नं च विचारयेत् 12104015c बलानि दूषयेदस्य जानंश्चैव प्रमाणतः 12104016a भेदेनोपप्रदानेन संसृजन्नौषधैस्तथा 12104016c न त्वेव चेलसंसर्गं रचयेदरिभिः सह 12104017a दीर्घकालमपि क्षान्त्वा विहन्यादेव शात्रवान् 12104017c कालाकाङ्क्षी यामयेच्च यथा विस्रम्भमाप्नुयुः 12104018a न सद्योऽरीन्विनिर्हन्याद्दृष्टस्य विजयोऽज्वरः 12104018c न यः शल्यं घट्टयति नवं च कुरुते व्रणम् 12104019a प्राप्ते च प्रहरेत्काले न स संवर्तते पुनः 12104019c हन्तुकामस्य देवेन्द्र पुरुषस्य रिपुं प्रति 12104020a यः कालो हि व्यतिक्रामेत्पुरुषं कालकाङ्क्षिणम् 12104020c दुर्लभः स पुनः कालः कालधर्मचिकीर्षुणा 12104021a और्जस्थ्यं विजयेदेवं संगृह्णन्साधुसंमतान् 12104021c कालेन साधयेन्नित्यं नाप्राप्तेऽभिनिपीडयेत् 12104022a विहाय कामं क्रोधं च तथाहंकारमेव च 12104022c युक्तो विवरमन्विच्छेदहितानां पुरंदर 12104023a मार्दवं दण्ड आलस्यं प्रमादश्च सुरोत्तम 12104023c मायाश्च विविधाः शक्र साधयन्त्यविचक्षणम् 12104024a निहत्यैतानि चत्वारि मायां प्रतिविधाय च 12104024c ततः शक्नोति शत्रूणां प्रहर्तुमविचारयन् 12104025a यदैवैकेन शक्येत गुह्यं कर्तुं तदाचरेत् 12104025c यच्छन्ति सचिवा गुह्यं मिथो विद्रावयन्त्यपि 12104026a अशक्यमिति कृत्वा वा ततोऽन्यैः संविदं चरेत् 12104026c ब्रह्मदण्डमदृष्टेषु दृष्टेषु चतुरङ्गिणीम् 12104027a भेदं च प्रथमं युञ्ज्यात्तूष्णींदण्डं तथैव च 12104027c काले प्रयोजयेद्राजा तस्मिंस्तस्मिंस्तदा तदा 12104028a प्रणिपातं च गच्छेत काले शत्रोर्बलीयसः 12104028c युक्तोऽस्य वधमन्विच्छेदप्रमत्तः प्रमाद्यतः 12104029a प्रणिपातेन दानेन वाचा मधुरया ब्रुवन् 12104029c अमित्रमुपसेवेत न तु जातु विशङ्कयेत् 12104030a स्थानानि शङ्कितानां च नित्यमेव विवर्जयेत् 12104030c न च तेष्वाश्वसेद्द्रुग्ध्वा जाग्रतीह निराकृताः 12104031a न ह्यतो दुष्करं कर्म किंचिदस्ति सुरोत्तम 12104031c यथा विविधवृत्तानामैश्वर्यममराधिप 12104032a तथा विविधशीलानामपि संभव उच्यते 12104032c यतेत योगमास्थाय मित्रामित्रानवारयन् 12104033a मृदुमप्यवमन्यन्ते तीक्ष्णादुद्विजते जनः 12104033c मातीक्ष्णो मामृदुर्भूस्त्वं तीक्ष्णो भव मृदुर्भव 12104034a यथा वप्रे वेगवति सर्वतःसंप्लुतोदके 12104034c नित्यं विवरणाद्बाधस्तथा राज्यं प्रमाद्यतः 12104035a न बहूनभियुञ्जीत यौगपद्येन शात्रवान् 12104035c साम्ना दानेन भेदेन दण्डेन च पुरंदर 12104036a एकैकमेषां निष्पिंषञ्शिष्टेषु निपुणं चरेत् 12104036c न च शक्तोऽपि मेधावी सर्वानेवारभेन्नृपः 12104037a यदा स्यान्महती सेना हयनागरथाकुला 12104037c पदातियन्त्रबहुला स्वनुरक्ता षडङ्गिनी 12104038a यदा बहुविधां वृद्धिं मन्यते प्रतिलोमतः 12104038c तदा विवृत्य प्रहरेद्दस्यूनामविचारयन् 12104039a न साम दण्डोपनिषत्प्रशस्यते; न मार्दवं शत्रुषु यात्रिकं सदा 12104039c न सस्यघातो न च संकरक्रिया; न चापि भूयः प्रकृतेर्विचारणा 12104040a मायाविभेदानुपसर्जनानि; पापं तथैव स्पशसंप्रयोगात् 12104040c आप्तैर्मनुष्यैरुपचारयेत; पुरेषु राष्ट्रेषु च संप्रयुक्तः 12104041a पुराणि चैषामनुसृत्य भूमिपाः; पुरेषु भोगान्निखिलानिहाजयन् 12104041c पुरेषु नीतिं विहितां यथाविधि; प्रयोजयन्तो बलवृत्रसूदन 12104042a प्रदाय गूढानि वसूनि नाम; प्रच्छिद्य भोगानवधाय च स्वान् 12104042c दुष्टाः स्वदोषैरिति कीर्तयित्वा; पुरेषु राष्ट्रेषु च योजयन्ति 12104043a तथैव चान्यै रतिशास्त्रवेदिभिः; स्वलंकृतैः शास्त्रविधानदृष्टिभिः 12104043c सुशिक्षितैर्भाष्यकथाविशारदैः; परेषु कृत्यानुपधारयस्व 12104044 इन्द्र उवाच 12104044a कानि लिङ्गानि दुष्टस्य भवन्ति द्विजसत्तम 12104044c कथं दुष्टं विजानीयादेतत्पृष्टो ब्रवीहि मे 12104045 बृहस्पतिरुवाच 12104045a परोक्षमगुणानाह सद्गुणानभ्यसूयति 12104045c परैर्वा कीर्त्यमानेषु तूष्णीमास्ते पराङ्मुखः 12104046a तूष्णींभावेऽपि हि ज्ञानं न चेद्भवति कारणम् 12104046c विश्वासमोष्ठसंदंशं शिरसश्च प्रकम्पनम् 12104047a करोत्यभीक्ष्णं संसृष्टमसंसृष्टश्च भाषते 12104047c अदृष्टितो विकुरुते दृष्ट्वा वा नाभिभाषते 12104048a पृथगेत्य समश्नाति नेदमद्य यथाविधि 12104048c आसने शयने याने भावा लक्ष्या विशेषतः 12104049a आर्तिरार्ते प्रिये प्रीतिरेतावन्मित्रलक्षणम् 12104049c विपरीतं तु बोद्धव्यमरिलक्षणमेव तत् 12104050a एतान्येवं यथोक्तानि बुध्येथास्त्रिदशाधिप 12104050c पुरुषाणां प्रदुष्टानां स्वभावो बलवत्तरः 12104051a इति दुष्टस्य विज्ञानमुक्तं ते सुरसत्तम 12104051c निशाम्य शास्त्रतत्त्वार्थं यथावदमरेश्वर 12104052 भीष्म उवाच 12104052a स तद्वचः शत्रुनिबर्हणे रत;स्तथा चकारावितथं बृहस्पतेः 12104052c चचार काले विजयाय चारिहा; वशं च शत्रूननयत्पुरंदरः 12105001 युधिष्ठिर उवाच 12105001a धार्मिकोऽर्थानसंप्राप्य राजामात्यैः प्रबाधितः 12105001c च्युतः कोशाच्च दण्डाच्च सुखमिच्छन्कथं चरेत् 12105002 भीष्म उवाच 12105002a अत्रायं क्षेमदर्शीयमितिहासोऽनुगीयते 12105002c तत्तेऽहं संप्रवक्ष्यामि तन्निबोध युधिष्ठिर 12105003a क्षेमदर्शं नृपसुतं यत्र क्षीणबलं पुरा 12105003c मुनिः कालकवृक्षीय आजगामेति नः श्रुतम् 12105003e तं पप्रच्छोपसंगृह्य कृच्छ्रामापदमास्थितः 12105004a अर्थेषु भागी पुरुष ईहमानः पुनः पुनः 12105004c अलब्ध्वा मद्विधो राज्यं ब्रह्मन्किं कर्तुमर्हति 12105005a अन्यत्र मरणात्स्तेयादन्यत्र परसंश्रयात् 12105005c क्षुद्रादन्यत्र चाचारात्तन्ममाचक्ष्व सत्तम 12105006a व्याधिना चाभिपन्नस्य मानसेनेतरेण वा 12105006c बहुश्रुतः कृतप्रज्ञस्त्वद्विधः शरणं भवेत् 12105007a निर्विद्य हि नरः कामान्नियम्य सुखमेधते 12105007c त्यक्त्वा प्रीतिं च शोकं च लब्ध्वाप्रीतिमयं वसु 12105008a सुखमर्थाश्रयं येषामनुशोचामि तानहम् 12105008c मम ह्यर्थाः सुबहवो नष्टाः स्वप्न इवागताः 12105009a दुष्करं बत कुर्वन्ति महतोऽर्थांस्त्यजन्ति ये 12105009c वयं त्वेनान्परित्यक्तुमसतोऽपि न शक्नुमः 12105010a इमामवस्थां संप्राप्तं दीनमार्तं श्रियश्च्युतम् 12105010c यदन्यत्सुखमस्तीह तद्ब्रह्मन्ननुशाधि माम् 12105011a कौसल्येनैवमुक्तस्तु राजपुत्रेण धीमता 12105011c मुनिः कालकवृक्षीयः प्रत्युवाच महाद्युतिः 12105012a पुरस्तादेव ते बुद्धिरियं कार्या विजानतः 12105012c अनित्यं सर्वमेवेदमहं च मम चास्ति यत् 12105013a यत्किंचिन्मन्यसेऽस्तीति सर्वं नास्तीति विद्धि तत् 12105013c एवं न व्यथते प्राज्ञः कृच्छ्रामप्यापदं गतः 12105014a यद्धि भूतं भविष्यच्च ध्रुवं तन्न भविष्यति 12105014c एवं विदितवेद्यस्त्वमधर्मेभ्यः प्रमोक्ष्यसे 12105015a यच्च पूर्वे समाहारे यच्च पूर्वतरे परे 12105015c सर्वं तन्नास्ति तच्चैव तज्ज्ञात्वा कोऽनुसंज्वरेत् 12105016a भूत्वा च न भवत्येतदभूत्वा च भवत्यपि 12105016c शोके न ह्यस्ति सामर्थ्यं शोकं कुर्यात्कथं नरः 12105017a क्व नु तेऽद्य पिता राजन्क्व नु तेऽद्य पितामहः 12105017c न त्वं पश्यसि तानद्य न त्वा पश्यन्ति तेऽपि च 12105018a आत्मनोऽध्रुवतां पश्यंस्तांस्त्वं किमनुशोचसि 12105018c बुद्ध्या चैवानुबुध्यस्व ध्रुवं हि न भविष्यसि 12105019a अहं च त्वं च नृपते शत्रवः सुहृदश्च ते 12105019c अवश्यं न भविष्यामः सर्वं च न भविष्यति 12105020a ये तु विंशतिवर्षा वै त्रिंशद्वर्षाश्च मानवाः 12105020c अर्वागेव हि ते सर्वे मरिष्यन्ति शरच्छतात् 12105021a अपि चेन्महतो वित्ताद्विप्रमुच्येत पूरुषः 12105021c नैतन्ममेति तन्मत्वा कुर्वीत प्रियमात्मनः 12105022a अनागतं यन्न ममेति विद्या;दतिक्रान्तं यन्न ममेति विद्यात् 12105022c दिष्टं बलीय इति मन्यमाना;स्ते पण्डितास्तत्सतां स्थानमाहुः 12105023a अनाढ्याश्चापि जीवन्ति राज्यं चाप्यनुशासते 12105023c बुद्धिपौरुषसंपन्नास्त्वया तुल्याधिका जनाः 12105024a न च त्वमिव शोचन्ति तस्मात्त्वमपि मा शुचः 12105024c किं नु त्वं तैर्न वै श्रेयांस्तुल्यो वा बुद्धिपौरुषैः 12105025 राजपुत्र उवाच 12105025a यादृच्छिकं ममासीत्तद्राज्यमित्येव चिन्तये 12105025c ह्रियते सर्वमेवेदं कालेन महता द्विज 12105026a तस्यैवं ह्रियमाणस्य स्रोतसेव तपोधन 12105026c फलमेतत्प्रपश्यामि यथालब्धेन वर्तये 12105027 मुनिरुवाच 12105027a अनागतमतीतं च यथा तथ्यविनिश्चयात् 12105027c नानुशोचसि कौसल्य सर्वार्थेषु तथा भव 12105028a अवाप्यान्कामयस्वार्थान्नानवाप्यान्कदाचन 12105028c प्रत्युत्पन्नाननुभवन्मा शुचस्त्वमनागतान् 12105029a यथा लब्धोपपन्नार्थस्तथा कौसल्य रंस्यसे 12105029c कच्चिच्छुद्धस्वभावेन श्रिया हीनो न शोचसि 12105030a पुरस्ताद्भूतपूर्वत्वाद्धीनभाग्यो हि दुर्मतिः 12105030c धातारं गर्हते नित्यं लब्धार्थांश्च न मृष्यते 12105031a अनर्हानपि चैवान्यान्मन्यते श्रीमतो जनान् 12105031c एतस्मात्कारणादेतद्दुःखं भूयोऽनुवर्तते 12105032a ईर्ष्यातिच्छेदसंपन्ना राजन्पुरुषमानिनः 12105032c कच्चित्त्वं न तथा प्राज्ञ मत्सरी कोसलाधिप 12105033a सहस्व श्रियमन्येषां यद्यपि त्वयि नास्ति सा 12105033c अन्यत्रापि सतीं लक्ष्मीं कुशला भुञ्जते जनाः 12105033e अभिविष्यन्दते श्रीर्हि सत्यपि द्विषतो जनात् 12105034a श्रियं च पुत्रपौत्रं च मनुष्या धर्मचारिणः 12105034c त्यागधर्मविदो वीराः स्वयमेव त्यजन्त्युत 12105035a बहु संकसुकं दृष्ट्वा विवित्सासाधनेन च 12105035c तथान्ये संत्यजन्त्येनं मत्वा परमदुर्लभम् 12105036a त्वं पुनः प्राज्ञरूपः सन्कृपणं परितप्यसे 12105036c अकाम्यान्कामयानोऽर्थान्पराचीनानुपद्रुतान् 12105037a तां बुद्धिमुपजिज्ञासुस्त्वमेवैनान्परित्यज 12105037c अनर्थांश्चार्थरूपेण अर्थांश्चानर्थरूपतः 12105038a अर्थायैव हि केषांचिद्धननाशो भवत्युत 12105038c अनन्त्यं तं सुखं मत्वा श्रियमन्यः परीक्षते 12105039a रममाणः श्रिया कश्चिन्नान्यच्छ्रेयोऽभिमन्यते 12105039c तथा तस्येहमानस्य समारम्भो विनश्यति 12105040a कृच्छ्राल्लब्धमभिप्रेतं यदा कौसल्य नश्यति 12105040c तदा निर्विद्यते सोऽर्थात्परिभग्नक्रमो नरः 12105041a धर्ममेकेऽभिपद्यन्ते कल्याणाभिजना नराः 12105041c परत्र सुखमिच्छन्तो निर्विद्येयुश्च लौकिकात् 12105042a जीवितं संत्यजन्त्येके धनलोभपरा नराः 12105042c न जीवितार्थं मन्यन्ते पुरुषा हि धनादृते 12105043a पश्य तेषां कृपणतां पश्य तेषामबुद्धिताम् 12105043c अध्रुवे जीविते मोहादर्थतृष्णामुपाश्रिताः 12105044a संचये च विनाशान्ते मरणान्ते च जीविते 12105044c संयोगे विप्रयोगान्ते को नु विप्रणयेन्मनः 12105045a धनं वा पुरुषं राजन्पुरुषो वा पुनर्धनम् 12105045c अवश्यं प्रजहात्येतत्तद्विद्वान्कोऽनुसंज्वरेत् 12105046a अन्येषामपि नश्यन्ति सुहृदश्च धनानि च 12105046c पश्य बुद्ध्या मनुष्याणां राजन्नापदमात्मनः 12105046e नियच्छ यच्छ संयच्छ इन्द्रियाणि मनो गिरम् 12105047a प्रतिषिद्धानवाप्येषु दुर्लभेष्वहितेषु च 12105047c प्रतिकृष्टेषु भावेषु व्यतिकृष्टेष्वसंभवे 12105047e प्रज्ञानतृप्तो विक्रान्तस्त्वद्विधो नानुशोचति 12105048a अल्पमिच्छन्नचपलो मृदुर्दान्तः सुसंशितः 12105048c ब्रह्मचर्योपपन्नश्च त्वद्विधो नैव मुह्यति 12105049a न त्वेव जाल्मीं कापालीं वृत्तिमेषितुमर्हसि 12105049c नृशंसवृत्तिं पापिष्ठां दुःखां कापुरुषोचिताम् 12105050a अपि मूलफलाजीवो रमस्वैको महावने 12105050c वाग्यतः संगृहीतात्मा सर्वभूतदयान्वितः 12105051a सदृशं पण्डितस्यैतदीषादन्तेन दन्तिना 12105051c यदेको रमतेऽरण्ये यच्चाप्यल्पेन तुष्यति 12105052a महाह्रदः संक्षुभित आत्मनैव प्रसीदति 12105052c एतदेवंगतस्याहं सुखं पश्यामि केवलम् 12105053a असंभवे श्रियो राजन्हीनस्य सचिवादिभिः 12105053c दैवे प्रतिनिविष्टे च किं श्रेयो मन्यते भवान् 12106001 मुनिरुवाच 12106001a अथ चेत्पौरुषं किंचित्क्षत्रियात्मनि पश्यसि 12106001c ब्रवीमि हन्त ते नीतिं राज्यस्य प्रतिपत्तये 12106002a तां चेच्छक्ष्यस्यनुष्ठातुं कर्म चैव करिष्यसि 12106002c शृणु सर्वमशेषेण यत्त्वां वक्ष्यामि तत्त्वतः 12106003a आचरिष्यसि चेत्कर्म महतोऽर्थानवाप्स्यसि 12106003c राज्यं राज्यस्य मन्त्रं वा महतीं वा पुनः श्रियम् 12106003e यद्येतद्रोचते राजन्पुनर्ब्रूहि ब्रवीमि ते 12106004 राजपुत्र उवाच 12106004a ब्रवीतु भगवान्नीतिमुपपन्नोऽस्म्यहं प्रभो 12106004c अमोघमिदमद्यास्तु त्वया सह समागतम् 12106005 मुनिरुवाच 12106005a हित्वा स्तम्भं च मानं च क्रोधहर्षौ भयं तथा 12106005c प्रत्यमित्रं निषेवस्व प्रणिपत्य कृताञ्जलिः 12106006a तमुत्तमेन शौचेन कर्मणा चाभिराधय 12106006c दातुमर्हति ते वृत्तिं वैदेहः सत्यसंगरः 12106007a प्रमाणं सर्वभूतेषु प्रग्रहं च गमिष्यसि 12106007c ततः सहायान्सोत्साहाँल्लप्स्यसेऽव्यसनाञ्शुचीन् 12106008a वर्तमानः स्वशास्त्रे वै संयतात्मा जितेन्द्रियः 12106008c अभ्युद्धरति चात्मानं प्रसादयति च प्रजाः 12106009a तेनैव त्वं धृतिमता श्रीमता चाभिसत्कृतः 12106009c प्रमाणं सर्वभूतेषु गत्वा प्रग्रहणं महत् 12106010a ततः सुहृद्बलं लब्ध्वा मन्त्रयित्वा सुमन्त्रितम् 12106010c अन्तरैर्भेदयित्वारीन्बिल्वं बिल्वेन शातय 12106010e परैर्वा संविदं कृत्वा बलमप्यस्य घातय 12106011a अलभ्या ये शुभा भावाः स्त्रियश्चाच्छादनानि च 12106011c शय्यासनानि यानानि महार्हाणि गृहाणि च 12106012a पक्षिणो मृगजातानि रसा गन्धाः फलानि च 12106012c तेष्वेव सज्जयेथास्त्वं यथा नश्येत्स्वयं परः 12106013a यद्येव प्रतिषेद्धव्यो यद्युपेक्षणमर्हति 12106013c न जातु विवृतः कार्यः शत्रुर्विनयमिच्छता 12106014a वसस्व परमामित्रविषये प्राज्ञसंमते 12106014c भजस्व श्वेतकाकीयैर्मित्राधममनर्थकैः 12106015a आरम्भांश्चास्य महतो दुष्करांस्त्वं प्रयोजय 12106015c नदीबन्धविरोधांश्च बलवद्भिर्विरुध्यताम् 12106016a उद्यानानि महार्हाणि शयनान्यासनानि च 12106016c प्रतिभोगसुखेनैव कोशमस्य विरेचय 12106017a यज्ञदानप्रशंसास्मै ब्राह्मणेष्वनुवर्ण्यताम् 12106017c ते त्वत्प्रियं करिष्यन्ति तं चेष्यन्ति वृका इव 12106018a असंशयं पुण्यशीलः प्राप्नोति परमां गतिम् 12106018c त्रिविष्टपे पुण्यतमं स्थानं प्राप्नोति पार्थिवः 12106018e कोशक्षये त्वमित्राणां वशं कौसल्य गच्छति 12106019a उभयत्र प्रसक्तस्य धर्मे चाधर्म एव च 12106019c बलार्थमूलं व्युच्छिद्येत्तेन नन्दन्ति शत्रवः 12106020a निन्द्यास्य मानुषं कर्म दैवमस्योपवर्णय 12106020c असंशयं दैवपरः क्षिप्रमेव विनश्यति 12106021a याजयैनं विश्वजिता सर्वस्वेन वियुज्यताम् 12106021c ततो गच्छत्वसिद्धार्थः पीड्यमानो महाजनम् 12106022a त्यागधर्मविदं मुण्डं कंचिदस्योपवर्णय 12106022c अपि त्यागं बुभूषेत कच्चिद्गच्छेदनामयम् 12106023a सिद्धेनौषधयोगेन सर्वशत्रुविनाशिना 12106023c नागानश्वान्मनुष्यांश्च कृतकैरुपघातय 12106024a एते चान्ये च बहवो दम्भयोगाः सुनिश्चिताः 12106024c शक्या विषहता कर्तुं नक्लीबेन नृपात्मज 12107001 राजपुत्र उवाच 12107001a न निकृत्या न दम्भेन ब्रह्मन्निच्छामि जीवितुम् 12107001c नाधर्मयुक्तानिच्छेयमर्थान्सुमहतोऽप्यहम् 12107002a पुरस्तादेव भगवन्मयैतदपवर्जितम् 12107002c येन मां नाभिशङ्केत यद्वा कृत्स्नं हितं भवेत् 12107003a आनृशंस्येन धर्मेण लोके ह्यस्मिञ्जिजीविषुः 12107003c नाहमेतदलं कर्तुं नैतन्मय्युपपद्यते 12107004 मुनिरुवाच 12107004a उपपन्नस्त्वमेतेन यथा क्षत्रिय भाषसे 12107004c प्रकृत्या ह्युपपन्नोऽसि बुद्ध्या चाद्भुतदर्शन 12107005a उभयोरेव वामर्थे यतिष्ये तव तस्य च 12107005c संश्लेषं वा करिष्यामि शाश्वतं ह्यनपायिनम् 12107006a त्वादृशं हि कुले जातमनृशंसं बहुश्रुतम् 12107006c अमात्यं को न कुर्वीत राज्यप्रणयकोविदम् 12107007a यस्त्वं प्रव्रजितो राज्याद्व्यसनं चोत्तमं गतः 12107007c आनृशंस्येन वृत्तेन क्षत्रियेच्छसि जीवितुम् 12107008a आगन्ता मद्गृहं तात वैदेहः सत्यसंगरः 12107008c यथाहं तं नियोक्ष्यामि तत्करिष्यत्यसंशयम् 12107009 भीष्म उवाच 12107009a तत आहूय वैदेहं मुनिर्वचनमब्रवीत् 12107009c अयं राजकुले जातो विदिताभ्यन्तरो मम 12107010a आदर्श इव शुद्धात्मा शारदश्चन्द्रमा इव 12107010c नास्मिन्पश्यामि वृजिनं सर्वतो मे परीक्षितः 12107011a तेन ते संधिरेवास्तु विश्वसास्मिन्यथा मयि 12107011c न राज्यमनमात्येन शक्यं शास्तुममित्रहन् 12107012a अमात्यः शूर एव स्याद्बुद्धिसंपन्न एव च 12107012c ताभ्यां चैव भयं राज्ञः पश्य राज्यस्य योजनम् 12107012e धर्मात्मनां क्वचिल्लोके नान्यास्ति गतिरीदृशी 12107013a कृतात्मा राजपुत्रोऽयं सतां मार्गमनुष्ठितः 12107013c सुसंगृहीतस्त्वेवैष त्वया धर्मपुरोगमः 12107013e संसेव्यमानः शत्रूंस्ते गृह्णीयान्महतो गणान् 12107014a यद्ययं प्रतियुध्येत्त्वां स्वकर्म क्षत्रियस्य तत् 12107014c जिगीषमाणस्त्वां युद्धे पितृपैतामहे पदे 12107015a त्वं चापि प्रतियुध्येथा विजिगीषुव्रते स्थितः 12107015c अयुद्ध्वैव नियोगान्मे वशे वैदेह ते स्थितः 12107016a स त्वं धर्ममवेक्षस्व त्यक्त्वाधर्ममसांप्रतम् 12107016c न हि कामान्न च द्रोहात्स्वधर्मं हातुमर्हसि 12107017a नैव नित्यं जयस्तात नैव नित्यं पराजयः 12107017c तस्माद्भोजयितव्यश्च भोक्तव्यश्च परो जनः 12107018a आत्मन्येव हि संदृश्यावुभौ जयपराजयौ 12107018c निःशेषकारिणां तात निःशेषकरणाद्भयम् 12107019a इत्युक्तः प्रत्युवाचेदं वचनं ब्राह्मणर्षभम् 12107019c अभिपूज्याभिसत्कृत्य पूजार्हमनुमान्य च 12107020a यथा ब्रूयान्महाप्राज्ञो यथा ब्रूयाद्बहुश्रुतः 12107020c श्रेयस्कामो यथा ब्रूयादुभयोर्यत्क्षमं भवेत् 12107021a तथा वचनमुक्तोऽस्मि करिष्यामि च तत्तथा 12107021c एतद्धि परमं श्रेयो न मेऽत्रास्ति विचारणा 12107022a ततः कौसल्यमाहूय वैदेहो वाक्यमब्रवीत् 12107022c धर्मतो नीतितश्चैव बलेन च जितो मया 12107023a सोऽहं त्वया त्वात्मगुणैर्जितः पार्थिवसत्तम 12107023c आत्मानमनवज्ञाय जितवद्वर्ततां भवान् 12107024a नावमन्ये च ते बुद्धिं नावमन्ये च पौरुषम् 12107024c नावमन्ये जयामीति जितवद्वर्ततां भवान् 12107025a यथावत्पूजितो राजन्गृहं गन्तासि मे गृहात् 12107025c ततः संपूज्य तौ विप्रं विश्वस्तौ जग्मतुर्गृहान् 12107026a वैदेहस्त्वथ कौसल्यं प्रवेश्य गृहमञ्जसा 12107026c पाद्यार्घ्यमधुपर्कैस्तं पूजार्हं प्रत्यपूजयत् 12107027a ददौ दुहितरं चास्मै रत्नानि विविधानि च 12107027c एष राज्ञां परो धर्मः सह्यौ जयपराजयौ 12108001 युधिष्ठिर उवाच 12108001a ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परंतप 12108001c धर्मो वृत्तं च वृत्तिश्च वृत्त्युपायफलानि च 12108002a राज्ञां वृत्तं च कोशश्च कोशसंजननं महत् 12108002c अमात्यगुणवृद्धिश्च प्रकृतीनां च वर्धनम् 12108003a षाड्गुण्यगुणकल्पश्च सेनानीतिस्तथैव च 12108003c दुष्टस्य च परिज्ञानमदुष्टस्य च लक्षणम् 12108004a समहीनाधिकानां च यथावल्लक्षणोच्चयः 12108004c मध्यमस्य च तुष्ट्यर्थं यथा स्थेयं विवर्धता 12108005a क्षीणसंग्रहवृत्तिश्च यथावत्संप्रकीर्तिता 12108005c लघुनादेशरूपेण ग्रन्थयोगेन भारत 12108006a विजिगीषोस्तथावृत्तमुक्तं चैव तथैव ते 12108006c गणानां वृत्तिमिच्छामि श्रोतुं मतिमतां वर 12108007a यथा गणाः प्रवर्धन्ते न भिद्यन्ते च भारत 12108007c अरीन्हि विजिगीषन्ते सुहृदः प्राप्नुवन्ति च 12108008a भेदमूलो विनाशो हि गणानामुपलभ्यते 12108008c मन्त्रसंवरणं दुःखं बहूनामिति मे मतिः 12108009a एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं निखिलेन परंतप 12108009c यथा च ते न भिद्येरंस्तच्च मे ब्रूहि पार्थिव 12108010 भीष्म उवाच 12108010a गणानां च कुलानां च राज्ञां च भरतर्षभ 12108010c वैरसंदीपनावेतौ लोभामर्षौ जनाधिप 12108011a लोभमेको हि वृणुते ततोऽमर्षमनन्तरम् 12108011c तौ क्षयव्ययसंयुक्तावन्योन्यजनिताश्रयौ 12108012a चारमन्त्रबलादानैः सामदानविभेदनैः 12108012c क्षयव्ययभयोपायैः कर्शयन्तीतरेतरम् 12108013a तत्र दानेन भिद्यन्ते गणाः संघातवृत्तयः 12108013c भिन्ना विमनसः सर्वे गच्छन्त्यरिवशं भयात् 12108014a भेदाद्गणा विनश्यन्ति भिन्नाः सूपजपाः परैः 12108014c तस्मात्संघातयोगेषु प्रयतेरन्गणाः सदा 12108015a अर्था ह्येवाधिगम्यन्ते संघातबलपौरुषात् 12108015c बाह्याश्च मैत्रीं कुर्वन्ति तेषु संघातवृत्तिषु 12108016a ज्ञानवृद्धान्प्रशंसन्तः शुश्रूषन्तः परस्परम् 12108016c विनिवृत्ताभिसंधानाः सुखमेधन्ति सर्वशः 12108017a धर्मिष्ठान्व्यवहारांश्च स्थापयन्तश्च शास्त्रतः 12108017c यथावत्संप्रवर्तन्तो विवर्धन्ते गणोत्तमाः 12108018a पुत्रान्भ्रातॄन्निगृह्णन्तो विनये च सदा रताः 12108018c विनीतांश्च प्रगृह्णन्तो विवर्धन्ते गणोत्तमाः 12108019a चारमन्त्रविधानेषु कोशसंनिचयेषु च 12108019c नित्ययुक्ता महाबाहो वर्धन्ते सर्वतो गणाः 12108020a प्राज्ञाञ्शूरान्महेष्वासान्कर्मसु स्थिरपौरुषान् 12108020c मानयन्तः सदा युक्ता विवर्धन्ते गणा नृप 12108021a द्रव्यवन्तश्च शूराश्च शस्त्रज्ञाः शास्त्रपारगाः 12108021c कृच्छ्रास्वापत्सु संमूढान्गणानुत्तारयन्ति ते 12108022a क्रोधो भेदो भयो दण्डः कर्शनं निग्रहो वधः 12108022c नयन्त्यरिवशं सद्यो गणान्भरतसत्तम 12108023a तस्मान्मानयितव्यास्ते गणमुख्याः प्रधानतः 12108023c लोकयात्रा समायत्ता भूयसी तेषु पार्थिव 12108024a मन्त्रगुप्तिः प्रधानेषु चारश्चामित्रकर्शन 12108024c न गणाः कृत्स्नशो मन्त्रं श्रोतुमर्हन्ति भारत 12108025a गणमुख्यैस्तु संभूय कार्यं गणहितं मिथः 12108025c पृथग्गणस्य भिन्नस्य विमतस्य ततोऽन्यथा 12108025e अर्थाः प्रत्यवसीदन्ति तथानर्था भवन्ति च 12108026a तेषामन्योन्यभिन्नानां स्वशक्तिमनुतिष्ठताम् 12108026c निग्रहः पण्डितैः कार्यः क्षिप्रमेव प्रधानतः 12108027a कुलेषु कलहा जाताः कुलवृद्धैरुपेक्षिताः 12108027c गोत्रस्य राजन्कुर्वन्ति गणसंभेदकारिकाम् 12108028a आभ्यन्तरं भयं रक्ष्यं सुरक्ष्यं बाह्यतो भयम् 12108028c अभ्यन्तराद्भयं जातं सद्यो मूलं निकृन्तति 12108029a अकस्मात्क्रोधलोभाद्वा मोहाद्वापि स्वभावजात् 12108029c अन्योन्यं नाभिभाषन्ते तत्पराभवलक्षणम् 12108030a जात्या च सदृशाः सर्वे कुलेन सदृशास्तथा 12108030c न तु शौर्येण बुद्ध्या वा रूपद्रव्येण वा पुनः 12108031a भेदाच्चैव प्रमादाच्च नाम्यन्ते रिपुभिर्गणाः 12108031c तस्मात्संघातमेवाहुर्गणानां शरणं महत् 12109001 युधिष्ठिर उवाच 12109001a महानयं धर्मपथो बहुशाखश्च भारत 12109001c किं स्विदेवेह धर्माणामनुष्ठेयतमं मतम् 12109002a किं कार्यं सर्वधर्माणां गरीयो भवतो मतम् 12109002c यथायं पुरुषो धर्ममिह च प्रेत्य चाप्नुयात् 12109003 भीष्म उवाच 12109003a मातापित्रोर्गुरूणां च पूजा बहुमता मम 12109003c अत्र युक्तो नरो लोकान्यशश्च महदश्नुते 12109004a यदेते ह्यभिजानीयुः कर्म तात सुपूजिताः 12109004c धर्म्यं धर्मविरुद्धं वा तत्कर्तव्यं युधिष्ठिर 12109005a न तैरनभ्यनुज्ञातो धर्ममन्यं प्रकल्पयेत् 12109005c यमेतेऽभ्यनुजानीयुः स धर्म इति निश्चयः 12109006a एत एव त्रयो लोका एत एवाश्रमास्त्रयः 12109006c एत एव त्रयो वेदा एत एव त्रयोऽग्नयः 12109007a पिता ह्यग्निर्गार्हपत्यो माताग्निर्दक्षिणः स्मृतः 12109007c गुरुराहवनीयस्तु साग्नित्रेता गरीयसी 12109008a त्रिष्वप्रमाद्यन्नेतेषु त्रीँल्लोकानवजेष्यसि 12109008c पितृवृत्त्या त्विमं लोकं मातृवृत्त्या तथापरम् 12109008e ब्रह्मलोकं गुरोर्वृत्त्या नित्यमेव चरिष्यसि 12109009a सम्यगेतेषु वर्तस्व त्रिषु लोकेषु भारत 12109009c यशः प्राप्स्यसि भद्रं ते धर्मं च सुमहाफलम् 12109010a नैतानतिशयेज्जातु नात्यश्नीयान्न दूषयेत् 12109010c नित्यं परिचरेच्चैव तद्वै सुकृतमुत्तमम् 12109010e कीर्तिं पुण्यं यशो लोकान्प्राप्स्यसे च जनाधिप 12109011a सर्वे तस्यादृता लोका यस्यैते त्रय आदृताः 12109011c अनादृतास्तु यस्यैते सर्वास्तस्याफलाः क्रियाः 12109012a नैवायं न परो लोकस्तस्य चैव परंतप 12109012c अमानिता नित्यमेव यस्यैते गुरवस्त्रयः 12109013a न चास्मिन्न परे लोके यशस्तस्य प्रकाशते 12109013c न चान्यदपि कल्याणं पारत्रं समुदाहृतम् 12109014a तेभ्य एव तु तत्सर्वं कृत्यया विसृजाम्यहम् 12109014c तदासीन्मे शतगुणं सहस्रगुणमेव च 12109014e तस्मान्मे संप्रकाशन्ते त्रयो लोका युधिष्ठिर 12109015a दशैव तु सदाचार्यः श्रोत्रियानतिरिच्यते 12109015c दशाचार्यानुपाध्याय उपाध्यायान्पिता दश 12109016a पितॄन्दश तु मातैका सर्वां वा पृथिवीमपि 12109016c गुरुत्वेनाभिभवति नास्ति मातृसमो गुरुः 12109016e गुरुर्गरीयान्पितृतो मातृतश्चेति मे मतिः 12109017a उभौ हि मातापितरौ जन्मनि व्युपयुज्यतः 12109017c शरीरमेतौ सृजतः पिता माता च भारत 12109017e आचार्यशिष्टा या जातिः सा दिव्या साजरामरा 12109018a अवध्या हि सदा माता पिता चाप्यपकारिणौ 12109018c न संदुष्यति तत्कृत्वा न च ते दूषयन्ति तम् 12109018e धर्माय यतमानानां विदुर्देवाः सहर्षिभिः 12109019a य आवृणोत्यवितथेन कर्णा;वृतं ब्रुवन्नमृतं संप्रयच्छन् 12109019c तं वै मन्ये पितरं मातरं च; तस्मै न द्रुह्येत्कृतमस्य जानन् 12109020a विद्यां श्रुत्वा ये गुरुं नाद्रियन्ते; प्रत्यासन्नं मनसा कर्मणा वा 12109020c यथैव ते गुरुभिर्भावनीया;स्तथा तेषां गुरवोऽप्यर्चनीयाः 12109021a तस्मात्पूजयितव्याश्च संविभज्याश्च यत्नतः 12109021c गुरवोऽर्चयितव्याश्च पुराणं धर्ममिच्छता 12109022a येन प्रीताश्च पितरस्तेन प्रीतः पितामहः 12109022c प्रीणाति मातरं येन पृथिवी तेन पूजिता 12109023a येन प्रीणात्युपाध्यायं तेन स्याद्ब्रह्म पूजितम् 12109023c मातृतः पितृतश्चैव तस्मात्पूज्यतमो गुरुः 12109023e ऋषयश्च हि देवाश्च प्रीयन्ते पितृभिः सह 12109024a न केनचन वृत्तेन ह्यवज्ञेयो गुरुर्भवेत् 12109024c न च माता न च पिता तादृशो यादृशो गुरुः 12109025a न तेऽवमानमर्हन्ति न च ते दूषयन्ति तम् 12109025c गुरूणामेव सत्कारं विदुर्देवाः सहर्षिभिः 12109026a उपाध्यायं पितरं मातरं च; येऽभिद्रुह्यन्ति मनसा कर्मणा वा 12109026c तेषां पापं भ्रूणहत्याविशिष्टं; तस्मान्नान्यः पापकृदस्ति लोके 12109027a मित्रद्रुहः कृतघ्नस्य स्त्रीघ्नस्य पिशुनस्य च 12109027c चतुर्णां वयमेतेषां निष्कृतिं नानुशुश्रुमः 12109028a एतत्सर्वमतिदेशेन सृष्टं; यत्कर्तव्यं पुरुषेणेह लोके 12109028c एतच्छ्रेयो नान्यदस्माद्विशिष्टं; सर्वान्धर्माननुसृत्यैतदुक्तम् 12110001 युधिष्ठिर उवाच 12110001a कथं धर्मे स्थातुमिच्छन्नरो वर्तेत भारत 12110001c विद्वञ्जिज्ञासमानाय प्रब्रूहि भरतर्षभ 12110002a सत्यं चैवानृतं चोभे लोकानावृत्य तिष्ठतः 12110002c तयोः किमाचरेद्राजन्पुरुषो धर्मनिश्चितः 12110003a किं स्वित्सत्यं किमनृतं किं स्विद्धर्म्यं सनातनम् 12110003c कस्मिन्काले वदेत्सत्यं कस्मिन्कालेऽनृतं वदेत् 12110004 भीष्म उवाच 12110004a सत्यस्य वचनं साधु न सत्याद्विद्यते परम् 12110004c यद्भूलोके सुदुर्ज्ञातं तत्ते वक्ष्यामि भारत 12110005a भवेत्सत्यं न वक्तव्यं वक्तव्यमनृतं भवेत् 12110005c यत्रानृतं भवेत्सत्यं सत्यं वाप्यनृतं भवेत् 12110006a तादृशे मुह्यते बालो यत्र सत्यमनिष्ठितम् 12110006c सत्यानृते विनिश्चित्य ततो भवति धर्मवित् 12110007a अप्यनार्योऽकृतप्रज्ञः पुरुषोऽपि सुदारुणः 12110007c सुमहत्प्राप्नुयात्पुण्यं बलाकोऽन्धवधादिव 12110008a किमाश्चर्यं च यन्मूढो धर्मकामोऽप्यधर्मवित् 12110008c सुमहत्प्राप्नुयात्पापं गङ्गायामिव कौशिकः 12110009a तादृशोऽयमनुप्रश्नो यत्र धर्मः सुदुर्वचः 12110009c दुष्करः प्रतिसंख्यातुं तर्केणात्र व्यवस्यति 12110010a प्रभावार्थाय भूतानां धर्मप्रवचनं कृतम् 12110010c यत्स्यादहिंसासंयुक्तं स धर्म इति निश्चयः 12110011a धारणाद्धर्म इत्याहुर्धर्मेण विधृताः प्रजाः 12110011c यत्स्याद्धारणसंयुक्तं स धर्म इति निश्चयः 12110012a श्रुतिधर्म इति ह्येके नेत्याहुरपरे जनाः 12110012c न तु तत्प्रत्यसूयामो न हि सर्वं विधीयते 12110013a येऽन्यायेन जिहीर्षन्तो धनमिच्छन्ति कर्हिचित् 12110013c तेभ्यस्तन्न तदाख्येयं स धर्म इति निश्चयः 12110014a अकूजनेन चेन्मोक्षो नात्र कूजेत्कथंचन 12110014c अवश्यं कूजितव्यं वा शङ्केरन्वाप्यकूजनात् 12110015a श्रेयस्तत्रानृतं वक्तुं सत्यादिति विचारितम् 12110015c यः पापैः सह संबन्धान्मुच्यते शपथादिति 12110016a न च तेभ्यो धनं देयं शक्ये सति कथंचन 12110016c पापेभ्यो हि धनं दत्तं दातारमपि पीडयेत् 12110017a स्वशरीरोपरोधेन वरमादातुमिच्छतः 12110017c सत्यसंप्रतिपत्त्यर्थं ये ब्रूयुः साक्षिणः क्वचित् 12110017e अनुक्त्वा तत्र तद्वाच्यं सर्वे तेऽनृतवादिनः 12110018a प्राणात्यये विवाहे च वक्तव्यमनृतं भवेत् 12110018c अर्थस्य रक्षणार्थाय परेषां धर्मकारणात् 12110018e परेषां धर्ममाकाङ्क्षन्नीचः स्याद्धर्मभिक्षुकः 12110019a प्रतिश्रुत्य तु दातव्यं श्वःकार्यस्तु बलात्कृतः 12110019c यः कश्चिद्धर्मसमयात्प्रच्युतोऽधर्ममास्थितः 12110020a शठः स्वधर्ममुत्सृज्य तमिच्छेदुपजीवितुम् 12110020c सर्वोपायैर्निहन्तव्यः पापो निकृतिजीवनः 12110021a धनमित्येव पापानां सर्वेषामिह निश्चयः 12110021c येऽविषह्या ह्यसंभोज्या निकृत्या पतनं गताः 12110022a च्युता देवमनुष्येभ्यो यथा प्रेतास्तथैव ते 12110022c धनादानाद्दुःखतरं जीविताद्विप्रयोजनम् 12110023a अयं वो रोचतां धर्म इति वाच्यः प्रयत्नतः 12110023c न कश्चिदस्ति पापानां धर्म इत्येष निश्चयः 12110024a तथागतं च यो हन्यान्नासौ पापेन लिप्यते 12110024c स्वकर्मणा हतं हन्ति हत एव स हन्यते 12110024e तेषु यः समयं कश्चित्कुर्वीत हतबुद्धिषु 12110025a यथा काकश्च गृध्रश्च तथैवोपधिजीविनः 12110025c ऊर्ध्वं देहविमोक्षान्ते भवन्त्येतासु योनिषु 12110026a यस्मिन्यथा वर्तते यो मनुष्य;स्तस्मिंस्तथा वर्तितव्यं स धर्मः 12110026c मायाचारो मायया वर्तितव्यः; साध्वाचारः साधुना प्रत्युदेयः 12111001 युधिष्ठिर उवाच 12111001a क्लिश्यमानेषु भूतेषु तैस्तैर्भावैस्ततस्ततः 12111001c दुर्गाण्यतितरेद्येन तन्मे ब्रूहि पितामह 12111002 भीष्म उवाच 12111002a आश्रमेषु यथोक्तेषु यथोक्तं ये द्विजातयः 12111002c वर्तन्ते संयतात्मानो दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111003a ये दम्भान्न जपन्ति स्म येषां वृत्तिश्च संवृता 12111003c विषयांश्च निगृह्णन्ति दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111004a वासयन्त्यतिथीन्नित्यं नित्यं ये चानसूयकाः 12111004c नित्यं स्वाध्यायशीलाश्च दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111005a मातापित्रोश्च ये वृत्तिं वर्तन्ते धर्मकोविदाः 12111005c वर्जयन्ति दिवास्वप्नं दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111006a स्वेषु दारेषु वर्तन्ते न्यायवृत्तेष्वृतावृतौ 12111006c अग्निहोत्रपराः सन्तो दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111007a ये न लोभान्नयन्त्यर्थान्राजानो रजसावृताः 12111007c विषयान्परिरक्षन्तो दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111008a आहवेषु च ये शूरास्त्यक्त्वा मरणजं भयम् 12111008c धर्मेण जयमिच्छन्तो दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111009a ये पापानि न कुर्वन्ति कर्मणा मनसा गिरा 12111009c निक्षिप्तदण्डा भूतेषु दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111010a ये वदन्तीह सत्यानि प्राणत्यागेऽप्युपस्थिते 12111010c प्रमाणभूता भूतानां दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111011a अनध्यायेषु ये विप्राः स्वाध्यायं नैव कुर्वते 12111011c तपोनित्याः सुतपसो दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111012a कर्माण्यकुहकार्थानि येषां वाचश्च सूनृताः 12111012c येषामर्थाश्च साध्वर्था दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111013a ये तपश्च तपस्यन्ति कौमारब्रह्मचारिणः 12111013c विद्यावेदव्रतस्नाता दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111014a ये च संशान्तरजसः संशान्ततमसश्च ये 12111014c सत्ये स्थिता महात्मानो दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111015a येषां न कश्चित्त्रसति त्रसन्ति न च कस्यचित् 12111015c येषामात्मसमो लोको दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111016a परश्रिया न तप्यन्ते ये सन्तः पुरुषर्षभाः 12111016c ग्राम्यादन्नान्निवृत्ताश्च दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111017a सर्वान्देवान्नमस्यन्ति सर्वान्धर्मांश्च शृण्वते 12111017c ये श्रद्दधाना दान्ताश्च दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111018a ये न मानितमिच्छन्ति मानयन्ति च ये परम् 12111018c मान्यमाना न मन्यन्ते दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111019a ये श्राद्धानि च कुर्वन्ति तिथ्यां तिथ्यां प्रजार्थिनः 12111019c सुविशुद्धेन मनसा दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111020a ये क्रोधं नैव कुर्वन्ति क्रुद्धान्संशमयन्ति च 12111020c न च कुप्यन्ति भृत्येभ्यो दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111021a मधु मांसं च ये नित्यं वर्जयन्तीह मानवाः 12111021c जन्मप्रभृति मद्यं च दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111022a यात्रार्थं भोजनं येषां संतानार्थं च मैथुनम् 12111022c वाक्सत्यवचनार्थाय दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111023a ईश्वरं सर्वभूतानां जगतः प्रभवाप्ययम् 12111023c भक्ता नारायणं ये च दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111024a य एष रक्तपद्माक्षः पीतवासा महाभुजः 12111024c सुहृद्भ्राता च मित्रं च संबन्धी च तवाच्युतः 12111025a य इमान्सकलाँल्लोकांश्चर्मवत्परिवेष्टयेत् 12111025c इच्छन्प्रभुरचिन्त्यात्मा गोविन्दः पुरुषोत्तमः 12111026a स्थितः प्रियहिते जिष्णोः स एष पुरुषर्षभ 12111026c राजंस्तव च दुर्धर्षो वैकुण्ठः पुरुषोत्तमः 12111027a य एनं संश्रयन्तीह भक्त्या नारायणं हरिम् 12111027c ते तरन्तीह दुर्गाणि न मेऽत्रास्ति विचारणा 12111028a दुर्गातितरणं ये च पठन्ति श्रावयन्ति च 12111028c पाठयन्ति च विप्रेभ्यो दुर्गाण्यतितरन्ति ते 12111029a इति कृत्यसमुद्देशः कीर्तितस्ते मयानघ 12111029c संतरेद्येन दुर्गाणि परत्रेह च मानवः 12112001 युधिष्ठिर उवाच 12112001a असौम्याः सौम्यरूपेण सौम्याश्चासौम्यदर्शिनः 12112001c ईदृशान्पुरुषांस्तात कथं विद्यामहे वयम् 12112002 भीष्म उवाच 12112002a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12112002c व्याघ्रगोमायुसंवादं तं निबोध युधिष्ठिर 12112003a पुरिकायां पुरि पुरा श्रीमत्यां पौरिको नृपः 12112003c परहिंसारुचिः क्रूरो बभूव पुरुषाधमः 12112004a स त्वायुषि परिक्षीणे जगामानीप्सितां गतिम् 12112004c गोमायुत्वं च संप्राप्तो दूषितः पूर्वकर्मणा 12112005a संस्मृत्य पूर्वजातिं स निर्वेदं परमं गतः 12112005c न भक्षयति मांसानि परैरुपहृतान्यपि 12112006a अहिंस्रः सर्वभूतेषु सत्यवाक्सुदृढव्रतः 12112006c चकार च यथाकाममाहारं पतितैः फलैः 12112007a श्मशाने तस्य चावासो गोमायोः संमतोऽभवत् 12112007c जन्मभूम्यनुरोधाच्च नान्यद्वासमरोचयत् 12112008a तस्य शौचममृष्यन्तः सर्वे ते सहजातयः 12112008c चालयन्ति स्म तां बुद्धिं वचनैः प्रश्रयोत्तरैः 12112009a वसन्पितृवने रौद्रे शौचं लप्सितुमिच्छसि 12112009c इयं विप्रतिपत्तिस्ते यदा त्वं पिशिताशनः 12112010a तत्समो वा भवास्माभिर्भक्ष्यान्दास्यामहे वयम् 12112010c भुङ्क्ष्व शौचं परित्यज्य यद्धि भुक्तं तदस्ति ते 12112011a इति तेषां वचः श्रुत्वा प्रत्युवाच समाहितः 12112011c मधुरैः प्रश्रितैर्वाक्यैर्हेतुमद्भिरनिष्ठुरैः 12112012a अप्रमाणं प्रसूतिर्मे शीलतः क्रियते कुलम् 12112012c प्रार्थयिष्ये तु तत्कर्म येन विस्तीर्यते यशः 12112013a श्मशाने यदि वासो मे समाधिर्मे निशाम्यताम् 12112013c आत्मा फलति कर्माणि नाश्रमो धर्मलक्षणम् 12112014a आश्रमे यो द्विजं हन्याद्गां वा दद्यादनाश्रमे 12112014c किं नु तत्पातकं न स्यात्तद्वा दत्तं वृथा भवेत् 12112015a भवन्तः सर्वलोभेन केवलं भक्षणे रताः 12112015c अनुबन्धे तु ये दोषास्तान्न पश्यन्ति मोहिताः 12112016a अप्रत्ययकृतां गर्ह्यामर्थापनयदूषिताम् 12112016c इह चामुत्र चानिष्टां तस्माद्वृत्तिं न रोचये 12112017a तं शुचिं पण्डितं मत्वा शार्दूलः ख्यातविक्रमः 12112017c कृत्वात्मसदृशां पूजां साचिव्येऽवर्धयत्स्वयम् 12112018a सौम्य विज्ञातरूपस्त्वं गच्छ यात्रां मया सह 12112018c व्रियन्तामीप्सिता भोगाः परिहार्याश्च पुष्कलाः 12112019a तीक्ष्णा वयमिति ख्याता भवतो ज्ञापयामहे 12112019c मृदुपूर्वं घातिनस्ते श्रेयश्चाधिगमिष्यति 12112020a अथ संपूज्य तद्वाक्यं मृगेन्द्रस्य महात्मनः 12112020c गोमायुः प्रश्रितं वाक्यं बभाषे किंचिदानतः 12112021a सदृशं मृगराजैतत्तव वाक्यं मदन्तरे 12112021c यत्सहायान्मृगयसे धर्मार्थकुशलाञ्शुचीन् 12112022a न शक्यमनमात्येन महत्त्वमनुशासितुम् 12112022c दुष्टामात्येन वा वीर शरीरपरिपन्थिना 12112023a सहायाननुरक्तांस्तु यतेतानुपसंहितान् 12112023c परस्परमसंघुष्टान्विजिगीषूनलोलुपान् 12112024a तानतीतोपधान्प्राज्ञान्हिते युक्तान्मनस्विनः 12112024c पूजयेथा महाभागान्यथाचार्यान्यथा पितॄन् 12112025a न त्वेवं मम संतोषाद्रोचतेऽन्यन्मृगाधिप 12112025c न कामये सुखान्भोगानैश्वर्यं वा त्वदाश्रयम् 12112026a न योक्ष्यति हि मे शीलं तव भृत्यैः पुरातनैः 12112026c ते त्वां विभेदयिष्यन्ति दुःखशीला मदन्तरे 12112027a संश्रयः श्लाघनीयस्त्वमन्येषामपि भास्वताम् 12112027c कृतात्मा सुमहाभागः पापकेष्वप्यदारुणः 12112028a दीर्घदर्शी महोत्साहः स्थूललक्ष्यो महाबलः 12112028c कृती चामोघकर्तासि भाव्यैश्च समलंकृतः 12112029a किं तु स्वेनास्मि संतुष्टो दुःखा वृत्तिरनुष्ठिता 12112029c सेवायाश्चापि नाभिज्ञः स्वच्छन्देन वनेचरः 12112030a राजोपक्रोशदोषाश्च सर्वे संश्रयवासिनाम् 12112030c वनचर्या च निःसङ्गा निर्भया निरवग्रहा 12112031a नृपेणाहूयमानस्य यत्तिष्ठति भयं हृदि 12112031c न तत्तिष्ठति तुष्टानां वने मूलफलाशिनाम् 12112032a पानीयं वा निरायासं स्वाद्वन्नं वा भयोत्तरम् 12112032c विचार्य खलु पश्यामि तत्सुखं यत्र निर्वृतिः 12112033a अपराधैर्न तावन्तो भृत्याः शिष्टा नराधिपैः 12112033c उपघातैर्यथा भृत्या दूषिता निधनं गताः 12112034a यदि त्वेतन्मया कार्यं मृगेन्द्रो यदि मन्यते 12112034c समयं कृतमिच्छामि वर्तितव्यं यथा मयि 12112035a मदीया माननीयास्ते श्रोतव्यं च हितं वचः 12112035c कल्पिता या च ते वृत्तिः सा भवेत्तव सुस्थिरा 12112036a न मन्त्रयेयमन्यैस्ते सचिवैः सह कर्हिचित् 12112036c नीतिमन्तः परीप्सन्तो वृथा ब्रूयुः परे मयि 12112037a एक एकेन संगम्य रहो ब्रूयां हितं तव 12112037c न च ते ज्ञातिकार्येषु प्रष्टव्योऽहं हिताहिते 12112038a मया संमन्त्र्य पश्चाच्च न हिंस्याः सचिवास्त्वया 12112038c मदीयानां च कुपितो मा त्वं दण्डं निपातयेः 12112039a एवमस्त्विति तेनासौ मृगेन्द्रेणाभिपूजितः 12112039c प्राप्तवान्मतिसाचिव्यं गोमायुर्व्याघ्रयोनितः 12112040a तं तथा सत्कृतं दृष्ट्वा युज्यमानं च कर्मणि 12112040c प्राद्विषन्कृतसंघाताः पूर्वभृत्या मुहुर्मुहुः 12112041a मित्रबुद्ध्या च गोमायुं सान्त्वयित्वा प्रवेश्य च 12112041c दोषेषु समतां नेतुमैच्छन्नशुभबुद्धयः 12112042a अन्यथा ह्युचिताः पूर्वं परद्रव्यापहारिणः 12112042c अशक्ताः किंचिदादातुं द्रव्यं गोमायुयन्त्रिताः 12112043a व्युत्थानं चात्र काङ्क्षद्भिः कथाभिः प्रविलोभ्यते 12112043c धनेन महता चैव बुद्धिरस्य विलोभ्यते 12112044a न चापि स महाप्राज्ञस्तस्माद्धैर्याच्चचाल ह 12112044c अथास्य समयं कृत्वा विनाशाय स्थिताः परे 12112045a ईप्सितं च मृगेन्द्रस्य मांसं यत्तत्र संस्कृतम् 12112045c अपनीय स्वयं तद्धि तैर्न्यस्तं तस्य वेश्मनि 12112046a यदर्थं चाप्यपहृतं येन यच्चैव मन्त्रितम् 12112046c तस्य तद्विदितं सर्वं कारणार्थं च मर्षितम् 12112047a समयोऽयं कृतस्तेन साचिव्यमुपगच्छता 12112047c नोपघातस्त्वया ग्राह्यो राजन्मैत्रीमिहेच्छता 12112048a भोजने चोपहर्तव्ये तन्मांसं न स्म दृश्यते 12112048c मृगराजेन चाज्ञप्तं मृग्यतां चोर इत्युत 12112049a कृतकैश्चापि तन्मांसं मृगेन्द्रायोपवर्णितम् 12112049c सचिवेनोपनीतं ते विदुषा प्राज्ञमानिना 12112050a सरोषस्त्वथ शार्दूलः श्रुत्वा गोमायुचापलम् 12112050c बभूवामर्षितो राजा वधं चास्याभ्यरोचयत् 12112051a छिद्रं तु तस्य तद्दृष्ट्वा प्रोचुस्ते पूर्वमन्त्रिणः 12112051c सर्वेषामेव सोऽस्माकं वृत्तिभङ्गेषु वर्तते 12112052a इदं चास्येदृशं कर्म वाल्लभ्येन तु रक्ष्यते 12112052c श्रुतश्च स्वामिना पूर्वं यादृशो नैष तादृशः 12112053a वाङ्मात्रेणैव धर्मिष्ठः स्वभावेन तु दारुणः 12112053c धर्मच्छद्मा ह्ययं पापो वृथाचारपरिग्रहः 12112053e कार्यार्थं भोजनार्थेषु व्रतेषु कृतवाञ्श्रमम् 12112054a मांसापनयनं ज्ञात्वा व्याघ्रस्तेषां तु तद्वचः 12112054c आज्ञापयामास तदा गोमायुर्वध्यतामिति 12112055a शार्दूलवचनं श्रुत्वा शार्दूलजननी ततः 12112055c मृगराजं हितैर्वाक्यैः संबोधयितुमागमत् 12112056a पुत्र नैतत्त्वया ग्राह्यं कपटारम्भसंवृतम् 12112056c कर्मसंघर्षजैर्दोषैर्दुष्यत्यशुचिभिः शुचिः 12112057a नोच्छ्रितं सहते कश्चित्प्रक्रिया वैरकारिका 12112057c शुचेरपि हि युक्तस्य दोष एव निपात्यते 12112058a लुब्धानां शुचयो द्वेष्याः कातराणां तरस्विनः 12112058c मूर्खाणां पण्डिता द्वेष्या दरिद्राणां महाधनाः 12112058e अधार्मिकाणां धर्मिष्ठा विरूपाणां सुरूपकाः 12112059a बहवः पण्डिता लुब्धाः सर्वे मायोपजीविनः 12112059c कुर्युर्दोषमदोषस्य बृहस्पतिमतेरपि 12112060a शून्यात्तच्च गृहान्मांसं यदद्यापहृतं तव 12112060c नेच्छते दीयमानं च साधु तावद्विमृश्यताम् 12112061a असत्याः सत्यसंकाशाः सत्याश्चासत्यदर्शिनः 12112061c दृश्यन्ते विविधा भावास्तेषु युक्तं परीक्षणम् 12112062a तलवद्दृश्यते व्योम खद्योतो हव्यवाडिव 12112062c न चैवास्ति तलं व्योम्नि न खद्योते हुताशनः 12112063a तस्मात्प्रत्यक्षदृष्टोऽपि युक्तमर्थः परीक्षितुम् 12112063c परीक्ष्य ज्ञापयन्ह्यर्थान्न पश्चात्परितप्यते 12112064a न दुष्करमिदं पुत्र यत्प्रभुर्घातयेत्परम् 12112064c श्लाघनीया च वर्या च लोके प्रभवतां क्षमा 12112065a स्थापितोऽयं पुत्र त्वया सामन्तेष्वधि विश्रुतः 12112065c दुःखेनासाद्यते पात्रं धार्यतामेष ते सुहृत् 12112066a दूषितं परदोषैर्हि गृह्णीते योऽन्यथा शुचिम् 12112066c स्वयं संदूषितामात्यः क्षिप्रमेव विनश्यति 12112067a तस्मादथारिसंघाताद्गोमायोः कश्चिदागतः 12112067c धर्मात्मा तेन चाख्यातं यथैतत्कपटं कृतम् 12112068a ततो विज्ञातचारित्रः सत्कृत्य स विमोक्षितः 12112068c परिष्वक्तश्च सस्नेहं मृगेन्द्रेण पुनः पुनः 12112069a अनुज्ञाप्य मृगेन्द्रं तु गोमायुर्नीतिशास्त्रवित् 12112069c तेनामर्षेण संतप्तः प्रायमासितुमैच्छत 12112070a शार्दूलस्तत्र गोमायुं स्नेहात्प्रस्रुतलोचनः 12112070c अवारयत्स धर्मिष्ठं पूजया प्रतिपूजयन् 12112071a तं स गोमायुरालोक्य स्नेहादागतसंभ्रमम् 12112071c बभाषे प्रणतो वाक्यं बाष्पगद्गदया गिरा 12112072a पूजितोऽहं त्वया पूर्वं पश्चाच्चैव विमानितः 12112072c परेषामास्पदं नीतो वस्तुं नार्हाम्यहं त्वयि 12112073a स्वसंतुष्टाश्च्युताः स्थानान्मानात्प्रत्यवरोपिताः 12112073c स्वयं चोपहृता भृत्या ये चाप्युपहृताः परैः 12112074a परिक्षीणाश्च लुब्धाश्च क्रूराः काराभितापिताः 12112074c हृतस्वा मानिनो ये च त्यक्तोपात्ता महेप्सवः 12112075a संतापिताश्च ये केचिद्व्यसनौघप्रतीक्षिणः 12112075c अन्तर्हिताः सोपहिताः सर्वे ते परसाधनाः 12112076a अवमानेन युक्तस्य स्थापितस्य च मे पुनः 12112076c कथं यास्यसि विश्वासमहमेष्यामि वा पुनः 12112077a समर्थ इति संगृह्य स्थापयित्वा परीक्ष्य च 12112077c कृतं च समयं भित्त्वा त्वयाहमवमानितः 12112078a प्रथमं यः समाख्यातः शीलवानिति संसदि 12112078c न वाच्यं तस्य वैगुण्यं प्रतिज्ञां परिरक्षता 12112079a एवं चावमतस्येह विश्वासं किं प्रयास्यसि 12112079c त्वयि चैव ह्यविश्वासे ममोद्वेगो भविष्यति 12112080a शङ्कितस्त्वमहं भीतः परे छिद्रानुदर्शिनः 12112080c अस्निग्धाश्चैव दुस्तोषाः कर्म चैतद्बहुच्छलम् 12112081a दुःखेन श्लेष्यते भिन्नं श्लिष्टं दुःखेन भिद्यते 12112081c भिन्नश्लिष्टा तु या प्रीतिर्न सा स्नेहेन वर्तते 12112082a कश्चिदेव हि भीतस्तु दृश्यते न परात्मनोः 12112082c कार्यापेक्षा हि वर्तन्ते भावाः स्निग्धास्तु दुर्लभाः 12112083a सुदुःखं पुरुषज्ञानं चित्तं ह्येषां चलाचलम् 12112083c समर्थो वाप्यशक्तो वा शतेष्वेकोऽधिगम्यते 12112084a अकस्मात्प्रक्रिया नॄणामकस्माच्चापकर्षणम् 12112084c शुभाशुभे महत्त्वं च प्रकर्तुं बुद्धिलाघवात् 12112085a एवं बहुविधं सान्त्वमुक्त्वा धर्मार्थहेतुमत् 12112085c प्रसादयित्वा राजानं गोमायुर्वनमभ्यगात् 12112086a अगृह्यानुनयं तस्य मृगेन्द्रस्य स बुद्धिमान् 12112086c गोमायुः प्रायमासीनस्त्यक्त्वा देहं दिवं ययौ 12113001 युधिष्ठिर उवाच 12113001a किं पार्थिवेन कर्तव्यं किं च कृत्वा सुखी भवेत् 12113001c तन्ममाचक्ष्व तत्त्वेन सर्वं धर्मभृतां वर 12113002 भीष्म उवाच 12113002a हन्त तेऽहं प्रवक्ष्यामि शृणु कार्यैकनिश्चयम् 12113002c यथा राज्ञेह कर्तव्यं यच्च कृत्वा सुखी भवेत् 12113003a न त्वेवं वर्तितव्यं स्म यथेदमनुशुश्रुमः 12113003c उष्ट्रस्य सुमहद्वृत्तं तन्निबोध युधिष्ठिर 12113004a जातिस्मरो महानुष्ट्रः प्राजापत्ययुगोद्भवः 12113004c तपः सुमहदातिष्ठदरण्ये संशितव्रतः 12113005a तपसस्तस्य चान्ते वै प्रीतिमानभवत्प्रभुः 12113005c वरेण छन्दयामास ततश्चैनं पितामहः 12113006 उष्ट्र उवाच 12113006a भगवंस्त्वत्प्रसादान्मे दीर्घा ग्रीवा भवेदियम् 12113006c योजनानां शतं साग्रं या गच्छेच्चरितुं विभो 12113007 भीष्म उवाच 12113007a एवमस्त्विति चोक्तः स वरदेन महात्मना 12113007c प्रतिलभ्य वरं श्रेष्ठं ययावुष्ट्रः स्वकं वनम् 12113008a स चकार तदालस्यं वरदानात्स दुर्मतिः 12113008c न चैच्छच्चरितुं गन्तुं दुरात्मा कालमोहितः 12113009a स कदाचित्प्रसार्यैवं तां ग्रीवां शतयोजनाम् 12113009c चचाराश्रान्तहृदयो वातश्चागात्ततो महान् 12113010a स गुहायां शिरोग्रीवं निधाय पशुरात्मनः 12113010c आस्ताथ वर्षमभ्यागात्सुमहत्प्लावयज्जगत् 12113011a अथ शीतपरीताङ्गो जम्बुकः क्षुच्छ्रमान्वितः 12113011c सदारस्तां गुहामाशु प्रविवेश जलार्दितः 12113012a स दृष्ट्वा मांसजीवी तु सुभृशं क्षुच्छ्रमान्वितः 12113012c अभक्षयत्ततो ग्रीवामुष्ट्रस्य भरतर्षभ 12113013a यदा त्वबुध्यतात्मानं भक्ष्यमाणं स वै पशुः 12113013c तदा संकोचने यत्नमकरोद्भृशदुःखितः 12113014a यावदूर्ध्वमधश्चैव ग्रीवां संक्षिपते पशुः 12113014c तावत्तेन सदारेण जम्बुकेन स भक्षितः 12113015a स हत्वा भक्षयित्वा च जम्बुकोष्ट्रं ततस्तदा 12113015c विगते वातवर्षे च निश्चक्राम गुहामुखात् 12113016a एवं दुर्बुद्धिना प्राप्तमुष्ट्रेण निधनं तदा 12113016c आलस्यस्य क्रमात्पश्य महद्दोषमुपागतम् 12113017a त्वमप्येतं विधिं त्यक्त्वा योगेन नियतेन्द्रियः 12113017c वर्तस्व बुद्धिमूलं हि विजयं मनुरब्रवीत् 12113018a बुद्धिश्रेष्ठानि कर्माणि बाहुमध्यानि भारत 12113018c तानि जङ्घाजघन्यानि भारप्रत्यवराणि च 12113019a राज्यं तिष्ठति दक्षस्य संगृहीतेन्द्रियस्य च 12113019c गुप्तमन्त्रश्रुतवतः सुसहायस्य चानघ 12113020a परीक्ष्यकारिणोऽर्थाश्च तिष्ठन्तीह युधिष्ठिर 12113020c सहाययुक्तेन मही कृत्स्ना शक्या प्रशासितुम् 12113021a इदं हि सद्भिः कथितं विधिज्ञैः; पुरा महेन्द्रप्रतिमप्रभाव 12113021c मयापि चोक्तं तव शास्त्रदृष्ट्या; त्वमत्र युक्तः प्रचरस्व राजन् 12114001 युधिष्ठिर उवाच 12114001a राजा राज्यमनुप्राप्य दुर्बलो भरतर्षभ 12114001c अमित्रस्यातिवृद्धस्य कथं तिष्ठेदसाधनः 12114002 भीष्म उवाच 12114002a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12114002c सरितां चैव संवादं सागरस्य च भारत 12114003a सुरारिनिलयः शश्वत्सागरः सरितां पतिः 12114003c पप्रच्छ सरितः सर्वाः संशयं जातमात्मनः 12114004a समूलशाखान्पश्यामि निहतांश्छायिनो द्रुमान् 12114004c युष्माभिरिह पूर्णाभिरन्यांस्तत्र न वेतसम् 12114005a अकायश्चाल्पसारश्च वेतसः कूलजश्च वः 12114005c अवज्ञाय नशक्यो वा किंचिद्वा तेन वः कृतम् 12114006a तदहं श्रोतुमिच्छामि सर्वासामेव वो मतम् 12114006c यथा कूलानि चेमानि भित्त्वा नानीयते वशम् 12114007a ततः प्राह नदी गङ्गा वाक्यमुत्तरमर्थवत् 12114007c हेतुमद्ग्राहकं चैव सागरं सरितां पतिम् 12114008a तिष्ठन्त्येते यथास्थानं नगा ह्येकनिकेतनाः 12114008c ततस्त्यजन्ति तत्स्थानं प्रातिलोम्यादचेतसः 12114009a वेतसो वेगमायान्तं दृष्ट्वा नमति नेतरः 12114009c स च वेगेऽभ्यतिक्रान्ते स्थानमासाद्य तिष्ठति 12114010a कालज्ञः समयज्ञश्च सदा वश्यश्च नोद्रुमः 12114010c अनुलोमस्तथास्तब्धस्तेन नाभ्येति वेतसः 12114011a मारुतोदकवेगेन ये नमन्त्युन्नमन्ति च 12114011c ओषध्यः पादपा गुल्मा न ते यान्ति पराभवम् 12114012a यो हि शत्रोर्विवृद्धस्य प्रभोर्वधविनाशने 12114012c पूर्वं न सहते वेगं क्षिप्रमेव स नश्यति 12114013a सारासारं बलं वीर्यमात्मनो द्विषतश्च यः 12114013c जानन्विचरति प्राज्ञो न स याति पराभवम् 12114014a एवमेव यदा विद्वान्मन्येतातिबलं रिपुम् 12114014c संश्रयेद्वैतसीं वृत्तिमेवं प्रज्ञानलक्षणम् 12115001 युधिष्ठिर उवाच 12115001a विद्वान्मूर्खप्रगल्भेन मृदुस्तीक्ष्णेन भारत 12115001c आक्रुश्यमानः सदसि कथं कुर्यादरिंदम 12115002 भीष्म उवाच 12115002a श्रूयतां पृथिवीपाल यथैषोऽर्थोऽनुगीयते 12115002c सदा सुचेताः सहते नरस्येहाल्पचेतसः 12115003a अरुष्यन्क्रुश्यमानस्य सुकृतं नाम विन्दति 12115003c दुष्कृतं चात्मनो मर्षी रुष्यत्येवापमार्ष्टि वै 12115004a टिट्टिभं तमुपेक्षेत वाशमानमिवातुरम् 12115004c लोकविद्वेषमापन्नो निष्फलं प्रतिपद्यते 12115005a इति स श्लाघते नित्यं तेन पापेन कर्मणा 12115005c इदमुक्तो मया कश्चित्संमतो जनसंसदि 12115005e स तत्र व्रीडितः शुष्को मृतकल्पोऽवतिष्ठति 12115006a श्लाघन्नश्लाघनीयेन कर्मणा निरपत्रपः 12115006c उपेक्षितव्यो दान्तेन तादृशः पुरुषाधमः 12115007a यद्यद्ब्रूयादल्पमतिस्तत्तदस्य सहेत्सदा 12115007c प्राकृतो हि प्रशंसन्वा निन्दन्वा किं करिष्यति 12115007e वने काक इवाबुद्धिर्वाशमानो निरर्थकम् 12115008a यदि वाग्भिः प्रयोगः स्यात्प्रयोगे पापकर्मणः 12115008c वागेवार्थो भवेत्तस्य न ह्येवार्थो जिघांसतः 12115009a निषेकं विपरीतं स आचष्टे वृत्तचेष्टया 12115009c मयूर इव कौपीनं नृत्यन्संदर्शयन्निव 12115010a यस्यावाच्यं न लोकेऽस्ति नाकार्यं वापि किंचन 12115010c वाचं तेन न संदध्याच्छुचिः संक्लिष्टकर्मणा 12115011a प्रत्यक्षं गुणवादी यः परोक्षं तु विनिन्दकः 12115011c स मानवः श्ववल्लोके नष्टलोकपरायणः 12115012a तादृग्जनशतस्यापि यद्ददाति जुहोति च 12115012c परोक्षेणापवादेन तन्नाशयति स क्षणात् 12115013a तस्मात्प्राज्ञो नरः सद्यस्तादृशं पापचेतसम् 12115013c वर्जयेत्साधुभिर्वर्ज्यं सारमेयामिषं यथा 12115014a परिवादं ब्रुवाणो हि दुरात्मा वै महात्मने 12115014c प्रकाशयति दोषान्स्वान्सर्पः फणमिवोच्छ्रितम् 12115015a तं स्वकर्माणि कुर्वाणं प्रतिकर्तुं य इच्छति 12115015c भस्मकूट इवाबुद्धिः खरो रजसि मज्जति 12115016a मनुष्यशालावृकमप्रशान्तं; जनापवादे सततं निविष्टम् 12115016c मातङ्गमुन्मत्तमिवोन्नदन्तं; त्यजेत तं श्वानमिवातिरौद्रम् 12115017a अधीरजुष्टे पथि वर्तमानं; दमादपेतं विनयाच्च पापम् 12115017c अरिव्रतं नित्यमभूतिकामं; धिगस्तु तं पापमतिं मनुष्यम् 12115018a प्रत्युच्यमानस्तु हि भूय एभि;र्निशाम्य मा भूस्त्वमथार्तरूपः 12115018c उच्चस्य नीचेन हि संप्रयोगं; विगर्हयन्ति स्थिरबुद्धयो ये 12115019a क्रुद्धो दशार्धेन हि ताडयेद्वा; स पांसुभिर्वापकिरेत्तुषैर्वा 12115019c विवृत्य दन्तांश्च विभीषयेद्वा; सिद्धं हि मूर्खे कुपिते नृशंसे 12115020a विगर्हणां परमदुरात्मना कृतां; सहेत यः संसदि दुर्जनान्नरः 12115020c पठेदिदं चापि निदर्शनं सदा; न वाङ्मयं स लभति किंचिदप्रियम् 12116001 युधिष्ठिर उवाच 12116001a पितामह महाप्राज्ञ संशयो मे महानयम् 12116001c स च्छेत्तव्यस्त्वया राजन्भवान्कुलकरो हि नः 12116002a पुरुषाणामयं तात दुर्वृत्तानां दुरात्मनाम् 12116002c कथितो वाक्यसंचारस्ततो विज्ञापयामि ते 12116003a यद्धितं राज्यतन्त्रस्य कुलस्य च सुखोदयम् 12116003c आयत्यां च तदात्वे च क्षेमवृद्धिकरं च यत् 12116004a पुत्रपौत्राभिरामं च राष्ट्रवृद्धिकरं च यत् 12116004c अन्नपाने शरीरे च हितं यत्तद्ब्रवीहि मे 12116005a अभिषिक्तो हि यो राजा राज्यस्थो मित्रसंवृतः 12116005c असुहृत्समुपेतो वा स कथं रञ्जयेत्प्रजाः 12116006a यो ह्यसत्प्रग्रहरतिः स्नेहरागबलात्कृतः 12116006c इन्द्रियाणामनीशत्वादसज्जनबुभूषकः 12116007a तस्य भृत्या विगुणतां यान्ति सर्वे कुलोद्गताः 12116007c न च भृत्यफलैरर्थैः स राजा संप्रयुज्यते 12116008a एतान्मे संशयस्थस्य राजधर्मान्सुदुर्लभान् 12116008c बृहस्पतिसमो बुद्ध्या भवाञ्शंसितुमर्हति 12116009a शंसिता पुरुषव्याघ्र त्वं नः कुलहिते रतः 12116009c क्षत्ता चैव पटुप्रज्ञो यो नः शंसति सर्वदा 12116010a त्वत्तः कुलहितं वाक्यं श्रुत्वा राज्यहितोदयम् 12116010c अमृतस्याव्ययस्येव तृप्तः स्वप्स्याम्यहं सुखम् 12116011a कीदृषाः संनिकर्षस्था भृत्याः स्युर्वा गुणान्विताः 12116011c कीदृशैः किंकुलीनैर्वा सह यात्रा विधीयते 12116012a न ह्येको भृत्यरहितो राजा भवति रक्षिता 12116012c राज्यं चेदं जनः सर्वस्तत्कुलीनोऽभिशंसति 12116013a न हि प्रशास्तुं राज्यं हि शक्यमेकेन भारत 12116013c असहायवता तात नैवार्थाः केचिदप्युत 12116013e लब्धुं लब्ध्वा चापि सदा रक्षितुं भरतर्षभ 12116014 भीष्म उवाच 12116014a यस्य भृत्यजनः सर्वो ज्ञानविज्ञानकोविदः 12116014c हितैषी कुलजः स्निग्धः स राज्यफलमश्नुते 12116015a मन्त्रिणो यस्य कुलजा असंहार्याः सहोषिताः 12116015c नृपतेर्मतिदाः सन्ति संबन्धज्ञानकोविदाः 12116016a अनागतविधातारः कालज्ञानविशारदाः 12116016c अतिक्रान्तमशोचन्तः स राज्यफलमश्नुते 12116017a समदुःखसुखा यस्य सहायाः सत्यकारिणः 12116017c अर्थचिन्तापरा यस्य स राज्यफलमश्नुते 12116018a यस्य नार्तो जनपदः संनिकर्षगतः सदा 12116018c अक्षुद्रः सत्पथालम्बी स राज्यफलभाग्भवेत् 12116019a कोशाक्षपटलं यस्य कोशवृद्धिकरैर्जनैः 12116019c आप्तैस्तुष्टैश्च सततं धार्यते स नृपोत्तमः 12116020a कोष्ठागारमसंहार्यैराप्तैः संचयतत्परैः 12116020c पात्रभूतैरलुब्धैश्च पाल्यमानं गुणीभवेत् 12116021a व्यवहारश्च नगरे यस्य कर्मफलोदयः 12116021c दृश्यते शङ्खलिखितः स धर्मफलभाग्भवेत् 12116022a संगृहीतमनुष्यश्च यो राजा राजधर्मवित् 12116022c षड्वर्गं प्रतिगृह्णन्स धर्मात्फलमुपाश्नुते 12117001 भीष्म उवाच 12117001a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् 12117001c निदर्शनकरं लोके सज्जनाचरितं सदा 12117002a अस्यैवार्थस्य सदृशं यच्छ्रुतं मे तपोवने 12117002c जामदग्न्यस्य रामस्य यदुक्तमृषिसत्तमैः 12117003a वने महति कस्मिंश्चिदमनुष्यनिषेविते 12117003c ऋषिर्मूलफलाहारो नियतो नियतेन्द्रियः 12117004a दीक्षादमपरः शान्तः स्वाध्यायपरमः शुचिः 12117004c उपवासविशुद्धात्मा सततं सत्पथे स्थितः 12117005a तस्य संदृश्य सद्भावमुपविष्टस्य धीमतः 12117005c सर्वसत्त्वाः समीपस्था भवन्ति वनचारिणः 12117006a सिंहव्याघ्राः सशरभा मत्ताश्चैव महागजाः 12117006c द्वीपिनः खड्गभल्लूका ये चान्ये भीमदर्शनाः 12117007a ते सुखप्रश्नदाः सर्वे भवन्ति क्षतजाशनाः 12117007c तस्यर्षेः शिष्यवच्चैव न्यग्भूताः प्रियकारिणः 12117008a दत्त्वा च ते सुखप्रश्नं सर्वे यान्ति यथागतम् 12117008c ग्राम्यस्त्वेकः पशुस्तत्र नाजहाच्छ्वा महामुनिम् 12117009a भक्तोऽनुरक्तः सततमुपवासकृशोऽबलः 12117009c फलमूलोत्कराहारः शान्तः शिष्टाकृतिर्यथा 12117010a तस्यर्षेरुपविष्टस्य पादमूले महामुनेः 12117010c मनुष्यवद्गतो भावः स्नेहबद्धोऽभवद्भृशम् 12117011a ततोऽभ्ययान्महावीर्यो द्वीपी क्षतजभोजनः 12117011c श्वार्थमत्यन्तसंदुष्टः क्रूरः काल इवान्तकः 12117012a लेलिह्यमानस्तृषितः पुच्छास्फोटनतत्परः 12117012c व्यादितास्यः क्षुधाभग्नः प्रार्थयानस्तदामिषम् 12117013a तं दृष्ट्वा क्रूरमायान्तं जीवितार्थी नराधिप 12117013c प्रोवाच श्वा मुनिं तत्र यत्तच्छृणु महामते 12117014a श्वशत्रुर्भगवन्नत्र द्वीपी मां हन्तुमिच्छति 12117014c त्वत्प्रसादाद्भयं न स्यात्तस्मान्मम महामुने 12117015 मुनिरुवाच 12117015a न भयं द्वीपिनः कार्यं मृत्युतस्ते कथंचन 12117015c एष श्वरूपरहितो द्वीपी भवसि पुत्रक 12117016 भीष्म उवाच 12117016a ततः श्वा द्वीपितां नीतो जाम्बूनदनिभाकृतिः 12117016c चित्राङ्गो विस्फुरन्हृष्टो वने वसति निर्भयः 12117017a ततोऽभ्ययान्महारौद्रो व्यादितास्यः क्षुधान्वितः 12117017c द्वीपिनं लेलिहद्वक्त्रो व्याघ्रो रुधिरलालसः 12117018a व्याघ्रं दृष्ट्वा क्षुधाभग्नं दंष्ट्रिणं वनगोचरम् 12117018c द्वीपी जीवितरक्षार्थमृषिं शरणमेयिवान् 12117019a ततः संवासजं स्नेहमृषिणा कुर्वता सदा 12117019c स द्वीपी व्याघ्रतां नीतो रिपुभिर्बलवत्तरः 12117019e ततो दृष्ट्वा स शार्दूलो नाभ्यहंस्तं विशां पते 12117020a स तु श्वा व्याघ्रतां प्राप्य बलवान्पिशिताशनः 12117020c न मूलफलभोगेषु स्पृहामप्यकरोत्तदा 12117021a यथा मृगपतिर्नित्यं प्रकाङ्क्षति वनौकसः 12117021c तथैव स महाराज व्याघ्रः समभवत्तदा 12117022a व्याघ्रस्तूटजमूलस्थस्तृप्तः सुप्तो हतैर्मृगैः 12117022c नागश्चागात्तमुद्देशं मत्तो मेघ इवोत्थितः 12117023a प्रभिन्नकरटः प्रांशुः पद्मी विततमस्तकः 12117023c सुविषाणो महाकायो मेघगम्भीरनिस्वनः 12117024a तं दृष्ट्वा कुञ्जरं मत्तमायान्तं मदगर्वितम् 12117024c व्याघ्रो हस्तिभयात्त्रस्तस्तमृषिं शरणं ययौ 12117025a ततोऽनयत्कुञ्जरतां तं व्याघ्रमृषिसत्तमः 12117025c महामेघोपमं दृष्ट्वा तं स भीतोऽभवद्गजः 12117026a ततः कमलषण्डानि शल्लकीगहनानि च 12117026c व्यचरत्स मुदा युक्तः पद्मरेणुविभूषितः 12117027a कदाचिद्रममाणस्य हस्तिनः सुमुखं तदा 12117027c ऋषेस्तस्योटजस्थस्य कालोऽगच्छन्निशानिशम् 12117028a अथाजगाम तं देशं केसरी केसरारुणः 12117028c गिरिकन्दरजो भीमः सिंहो नागकुलान्तकः 12117029a तं दृष्ट्वा सिंहमायान्तं नागः सिंहभयाकुलः 12117029c ऋषिं शरणमापेदे वेपमानो भयातुरः 12117030a ततः स सिंहतां नीतो नागेन्द्रो मुनिना तदा 12117030c वन्यं नागणयत्सिंहं तुल्यजातिसमन्वयात् 12117031a दृष्ट्वा च सोऽनशत्सिंहो वन्यो भीसन्नवाग्बलः 12117031c स चाश्रमेऽवसत्सिंहस्तस्मिन्नेव वने सुखी 12117032a न त्वन्ये क्षुद्रपशवस्तपोवननिवासिनः 12117032c व्यदृश्यन्त भयत्रस्ता जीविताकाङ्क्षिणः सदा 12117033a कदाचित्कालयोगेन सर्वप्राणिविहिंसकः 12117033c बलवान्क्षतजाहारो नानासत्त्वभयंकरः 12117034a अष्टपादूर्ध्वचरणः शरभो वनगोचरः 12117034c तं सिंहं हन्तुमागच्छन्मुनेस्तस्य निवेशनम् 12117035a तं मुनिः शरभं चक्रे बलोत्कटमरिंदम 12117035c ततः स शरभो वन्यो मुनेः शरभमग्रतः 12117035e दृष्ट्वा बलिनमत्युग्रं द्रुतं संप्राद्रवद्भयात् 12117036a स एवं शरभस्थाने न्यस्तो वै मुनिना तदा 12117036c मुनेः पार्श्वगतो नित्यं शारभ्यं सुखमाप्तवान् 12117037a ततः शरभसंत्रस्ताः सर्वे मृगगणा वनात् 12117037c दिशः संप्राद्रवन्राजन्भयाज्जीवितकाङ्क्षिणः 12117038a शरभोऽप्यतिसंदुष्टो नित्यं प्राणिवधे रतः 12117038c फलमूलाशनं शान्तं नैच्छत्स पिशिताशनः 12117039a ततो रुधिरतर्षेण बलिना शरभोऽन्वितः 12117039c इयेष तं मुनिं हन्तुमकृतज्ञः श्वयोनिजः 12117040a ततस्तेन तपःशक्त्या विदितो ज्ञानचक्षुषा 12117040c विज्ञाय च महाप्राज्ञो मुनिः श्वानं तमुक्तवान् 12117041a श्वा त्वं द्वीपित्वमापन्नो द्वीपी व्याघ्रत्वमागतः 12117041c व्याघ्रो नागो मदपटुर्नागः सिंहत्वमाप्तवान् 12117042a सिंहोऽतिबलसंयुक्तो भूयः शरभतां गतः 12117042c मया स्नेहपरीतेन न विमृष्टः कुलान्वयः 12117043a यस्मादेवमपापं मां पाप हिंसितुमिच्छसि 12117043c तस्मात्स्वयोनिमापन्नः श्वैव त्वं हि भविष्यसि 12117044a ततो मुनिजनद्वेषाद्दुष्टात्मा श्वाकृतोऽबुधः 12117044c ऋषिणा शरभः शप्तः स्वं रूपं पुनराप्तवान् 12118001 भीष्म उवाच 12118001a स श्वा प्रकृतिमापन्नः परं दैन्यमुपागमत् 12118001c ऋषिणा हुंकृतः पापस्तपोवनबहिष्कृतः 12118002a एवं राज्ञा मतिमता विदित्वा शीलशौचताम् 12118002c आर्जवं प्रकृतिं सत्त्वं कुलं वृत्तं श्रुतं दमम् 12118003a अनुक्रोशं बलं वीर्यं भावं संप्रशमं क्षमाम् 12118003c भृत्या ये यत्र योग्याः स्युस्तत्र स्थाप्याः सुशिक्षिताः 12118004a नापरीक्ष्य महीपालः प्रकर्तुं भृत्यमर्हति 12118004c अकुलीननराकीर्णो न राजा सुखमेधते 12118005a कुलजः प्रकृतो राज्ञा तत्कुलीनतया सदा 12118005c न पापे कुरुते बुद्धिं निन्द्यमानोऽप्यनागसि 12118006a अकुलीनस्तु पुरुषः प्रकृतः साधुसंक्षयात् 12118006c दुर्लभैश्वर्यतां प्राप्तो निन्दितः शत्रुतां व्रजेत् 12118007a कुलीनं शिक्षितं प्राज्ञं ज्ञानविज्ञानकोविदम् 12118007c सर्वशास्त्रार्थतत्त्वज्ञं सहिष्णुं देशजं तथा 12118008a कृतज्ञं बलवन्तं च क्षान्तं दान्तं जितेन्द्रियम् 12118008c अलुब्धं लब्धसंतुष्टं स्वामिमित्रबुभूषकम् 12118009a सचिवं देशकालज्ञं सर्वसंग्रहणे रतम् 12118009c सत्कृतं युक्तमनसं हितैषिणमतन्द्रितम् 12118010a युक्ताचारं स्वविषये संधिविग्रहकोविदम् 12118010c राज्ञस्त्रिवर्गवेत्तारं पौरजानपदप्रियम् 12118011a खातकव्यूहतत्त्वज्ञं बलहर्षणकोविदम् 12118011c इङ्गिताकारतत्त्वज्ञं यात्रायानविशारदम् 12118012a हस्तिशिक्षासु तत्त्वज्ञमहंकारविवर्जितम् 12118012c प्रगल्भं दक्षिणं दान्तं बलिनं युक्तकारिणम् 12118013a चोक्षं चोक्षजनाकीर्णं सुवेषं सुखदर्शनम् 12118013c नायकं नीतिकुशलं गुणषष्ट्या समन्वितम् 12118014a अस्तब्धं प्रश्रितं शक्तं मृदुवादिनमेव च 12118014c धीरं श्लक्ष्णं महर्द्धिं च देशकालोपपादकम् 12118015a सचिवं यः प्रकुरुते न चैनमवमन्यते 12118015c तस्य विस्तीर्यते राज्यं ज्योत्स्ना ग्रहपतेरिव 12118016a एतैरेव गुणैर्युक्तो राजा शास्त्रविशारदः 12118016c एष्टव्यो धर्मपरमः प्रजापालनतत्परः 12118017a धीरो मर्षी शुचिः शीघ्रः काले पुरुषकारवित् 12118017c शुश्रूषुः श्रुतवाञ्श्रोता ऊहापोहविशारदः 12118018a मेधावी धारणायुक्तो यथान्यायोपपादकः 12118018c दान्तः सदा प्रियाभाषी क्षमावांश्च विपर्यये 12118019a दानाच्छेदे स्वयंकारी सुद्वारः स