% Mahabharata: Aranyakaparvan
% Last updated: Mon Apr 11 2022
% Encoding: Unicode Devanagari
% Electronic text (C) Bhandarkar Oriental Research Institute,
% Pune, India, 1999
%
03001001  जनमेजय उवाच
03001001a एवं द्यूतजिताः पार्थाः कोपिताश्च दुरात्मभिः
03001001c धार्तराष्ट्रैः सहामात्यैर्निकृत्या द्विजसत्तम
03001002a श्राविताः परुषा वाचः सृजद्भिर्वैरमुत्तमम्
03001002c किमकुर्वन्त कौरव्या मम पूर्वपितामहाः
03001003a कथं चैश्वर्यविभ्रष्टाः सहसा दुःखमेयुषः
03001003c वने विजह्रिरे पार्थाः शक्रप्रतिमतेजसः
03001004a के चैनानन्ववर्तन्त प्राप्तान्व्यसनमुत्तमम्
03001004c किमाहाराः किमाचाराः क्व च वासो महात्मनाम्
03001005a कथं द्वादश वर्षाणि वने तेषां महात्मनाम्
03001005c व्यतीयुर्ब्राह्मणश्रेष्ठ शूराणामरिघातिनाम्
03001006a कथं च राजपुत्री सा प्रवरा सर्वयोषिताम्
03001006c पतिव्रता महाभागा सततं सत्यवादिनी
03001006e वनवासमदुःखार्हा दारुणं प्रत्यपद्यत
03001007a एतदाचक्ष्व मे सर्वं विस्तरेण तपोधन
03001007c श्रोतुमिच्छामि चरितं भूरिद्रविणतेजसाम्
03001007e कथ्यमानं त्वया विप्र परं कौतूहलं हि मे
03001008  वैशंपायन उवाच
03001008a एवं द्यूतजिताः पार्थाः कोपिताश्च दुरात्मभिः
03001008c धार्तराष्ट्रैः सहामात्यैर्निर्ययुर्गजसाह्वयात्
03001009a वर्धमानपुरद्वारेणाभिनिष्क्रम्य ते तदा
03001009c उदङ्मुखाः शस्त्रभृतः प्रययुः सह कृष्णया
03001010a इन्द्रसेनादयश्चैनान्भृत्याः परिचतुर्दश
03001010c रथैरनुययुः शीघ्रैः स्त्रिय आदाय सर्वशः
03001011a व्रजतस्तान्विदित्वा तु पौराः शोकाभिपीडिताः
03001011c गर्हयन्तोऽसकृद्भीष्मविदुरद्रोणगौतमान्
03001011e ऊचुर्विगतसंत्रासाः समागम्य परस्परम्
03001012a नेदमस्ति कुलं सर्वं न वयं न च नो गृहाः
03001012c यत्र दुर्योधनः पापः सौबलेयेन पालितः
03001012e कर्णदुःशासनाभ्यां च राज्यमेतच्चिकीर्षति
03001013a नो चेत्कुलं न चाचारो न धर्मोऽर्थः कुतः सुखम्
03001013c यत्र पापसहायोऽयं पापो राज्यं बुभूषते
03001014a दुर्योधनो गुरुद्वेषी त्यक्ताचारसुहृज्जनः
03001014c अर्थलुब्धोऽभिमानी च नीचः प्रकृतिनिर्घृणः
03001015a नेयमस्ति मही कृत्स्ना यत्र दुर्योधनो नृपः
03001015c साधु गच्छामहे सर्वे यत्र गच्छन्ति पाण्डवाः
03001016a सानुक्रोशा महात्मानो विजितेन्द्रियशत्रवः
03001016c ह्रीमन्तः कीर्तिमन्तश्च धर्माचारपरायणाः
03001017a एवमुक्त्वानुजग्मुस्तान्पाण्डवांस्ते समेत्य च
03001017c ऊचुः प्राञ्जलयः सर्वे तान्कुन्तीमाद्रिनन्दनान्
03001018a क्व गमिष्यथ भद्रं वस्त्यक्त्वास्मान्दुःखभागिनः
03001018c वयमप्यनुयास्यामो यत्र यूयं गमिष्यथ
03001019a अधर्मेण जिताञ्श्रुत्वा युष्मांस्त्यक्तघृणैः परैः
03001019c उद्विग्नाः स्म भृशं सर्वे नास्मान्हातुमिहार्हथ
03001020a भक्तानुरक्ताः सुहृदः सदा प्रियहिते रतान्
03001020c कुराजाधिष्ठिते राज्ये न विनश्येम सर्वशः
03001021a श्रूयतां चाभिधास्यामो गुणदोषान्नरर्षभाः
03001021c शुभाशुभाधिवासेन संसर्गं कुरुते यथा
03001022a वस्त्रमापस्तिलान्भूमिं गन्धो वासयते यथा
03001022c पुष्पाणामधिवासेन तथा संसर्गजा गुणाः
03001023a मोहजालस्य योनिर्हि मूढैरेव समागमः
03001023c अहन्यहनि धर्मस्य योनिः साधुसमागमः
03001024a तस्मात्प्राज्ञैश्च वृद्धैश्च सुस्वभावैस्तपस्विभिः
03001024c सद्भिश्च सह संसर्गः कार्यः शमपरायणैः
03001025a येषां त्रीण्यवदातानि योनिर्विद्या च कर्म च
03001025c तान्सेवेत्तैः समास्या हि शास्त्रेभ्योऽपि गरीयसी
03001026a निरारम्भा ह्यपि वयं पुण्यशीलेषु साधुषु
03001026c पुण्यमेवाप्नुयामेह पापं पापोपसेवनात्
03001027a असतां दर्शनात्स्पर्शात्संजल्पनसहासनात्
03001027c धर्माचाराः प्रहीयन्ते न च सिध्यन्ति मानवाः
03001028a बुद्धिश्च हीयते पुंसां नीचैः सह समागमात्
03001028c मध्यमैर्मध्यतां याति श्रेष्ठतां याति चोत्तमैः
03001029a ये गुणाः कीर्तिता लोके धर्मकामार्थसंभवाः
03001029c लोकाचारात्मसंभूता वेदोक्ताः शिष्टसंमताः
03001030a ते युष्मासु समस्ताश्च व्यस्ताश्चैवेह सद्गुणाः
03001030c इच्छामो गुणवन्मध्ये वस्तुं श्रेयोऽभिकाङ्क्षिणः
03001031  युधिष्ठिर उवाच
03001031a धन्या वयं यदस्माकं स्नेहकारुण्ययन्त्रिताः
03001031c असतोऽपि गुणानाहुर्ब्राह्मणप्रमुखाः प्रजाः
03001032a तदहं भ्रातृसहितः सर्वान्विज्ञापयामि वः
03001032c नान्यथा तद्धि कर्तव्यमस्मत्स्नेहानुकम्पया
03001033a भीष्मः पितामहो राजा विदुरो जननी च मे
03001033c सुहृज्जनश्च प्रायो मे नगरे नागसाह्वये
03001034a ते त्वस्मद्धितकामार्थं पालनीयाः प्रयत्नतः
03001034c युष्माभिः सहितैः सर्वैः शोकसंतापविह्वलाः
03001035a निवर्ततागता दूरं समागमनशापिताः
03001035c स्वजने न्यासभूते मे कार्या स्नेहान्विता मतिः
03001036a एतद्धि मम कार्याणां परमं हृदि संस्थितम्
03001036c सुकृतानेन मे तुष्टिः सत्कारश्च भविष्यति
03001037  वैशंपायन उवाच
03001037a तथानुमन्त्रितास्तेन धर्मराजेन ताः प्रजाः
03001037c चक्रुरार्तस्वरं घोरं हा राजन्निति दुःखिताः
03001038a गुणान्पार्थस्य संस्मृत्य दुःखार्ताः परमातुराः
03001038c अकामाः संन्यवर्तन्त समागम्याथ पाण्डवान्
03001039a निवृत्तेषु तु पौरेषु रथानास्थाय पाण्डवाः
03001039c प्रजग्मुर्जाह्नवीतीरे प्रमाणाख्यं महावटम्
03001040a तं ते दिवसशेषेण वटं गत्वा तु पाण्डवाः
03001040c ऊषुस्तां रजनीं वीराः संस्पृश्य सलिलं शुचि
03001040e उदकेनैव तां रात्रिमूषुस्ते दुःखकर्शिताः
03001041a अनुजग्मुश्च तत्रैतान्स्नेहात्केचिद्द्विजातयः
03001041c साग्नयोऽनग्नयश्चैव सशिष्यगणबान्धवाः
03001041e स तैः परिवृतो राजा शुशुभे ब्रह्मवादिभिः
03001042a तेषां प्रादुष्कृताग्नीनां मुहूर्ते रम्यदारुणे
03001042c ब्रह्मघोषपुरस्कारः संजल्पः समजायत
03001043a राजानं तु कुरुश्रेष्ठं ते हंसमधुरस्वराः
03001043c आश्वासयन्तो विप्राग्र्याः क्षपां सर्वां व्यनोदयन्
03002001  वैशंपायन उवाच
03002001a प्रभातायां तु शर्वर्यां तेषामक्लिष्टकर्मणाम्
03002001c वनं यियासतां विप्रास्तस्थुर्भिक्षाभुजोऽग्रतः
03002001e तानुवाच ततो राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः
03002002a वयं हि हृतसर्वस्वा हृतराज्या हृतश्रियः
03002002c फलमूलामिषाहारा वनं यास्याम दुःखिताः
03002003a वनं च दोषबहुलं बहुव्यालसरीसृपम्
03002003c परिक्लेशश्च वो मन्ये ध्रुवं तत्र भविष्यति
03002004a ब्राह्मणानां परिक्लेशो दैवतान्यपि सादयेत्
03002004c किं पुनर्मामितो विप्रा निवर्तध्वं यथेष्टतः
03002005  ब्राह्मणा ऊचुः
03002005a गतिर्या भवतां राजंस्तां वयं गन्तुमुद्यताः
03002005c नार्हथास्मान्परित्यक्तुं भक्तान्सद्धर्मदर्शिनः
03002006a अनुकम्पां हि भक्तेषु दैवतान्यपि कुर्वते
03002006c विशेषतो ब्राह्मणेषु सदाचारावलम्बिषु
03002007  युधिष्ठिर उवाच
03002007a ममापि परमा भक्तिर्ब्राह्मणेषु सदा द्विजाः
03002007c सहायविपरिभ्रंशस्त्वयं सादयतीव माम्
03002008a आहरेयुर्हि मे येऽपि फलमूलमृगांस्तथा
03002008c त इमे शोकजैर्दुःखैर्भ्रातरो मे विमोहिताः
03002009a द्रौपद्या विप्रकर्षेण राज्यापहरणेन च
03002009c दुःखान्वितानिमान्क्लेशैर्नाहं योक्तुमिहोत्सहे
03002010  ब्राह्मणा ऊचुः
03002010a अस्मत्पोषणजा चिन्ता मा भूत्ते हृदि पार्थिव
03002010c स्वयमाहृत्य वन्यानि अनुयास्यामहे वयम्
03002011a अनुध्यानेन जप्येन विधास्यामः शिवं तव
03002011c कथाभिश्चानुकूलाभिः सह रंस्यामहे वने
03002012  युधिष्ठिर उवाच
03002012a एवमेतन्न संदेहो रमेयं ब्राह्मणैः सह
03002012c न्यूनभावात्तु पश्यामि प्रत्यादेशमिवात्मनः
03002013a कथं द्रक्ष्यामि वः सर्वान्स्वयमाहृतभोजनान्
03002013c मद्भक्त्या क्लिश्यतोऽनर्हान्धिक्पापान्धृतराष्ट्रजान्
03002014  वैशंपायन उवाच
03002014a इत्युक्त्वा स नृपः शोचन्निषसाद महीतले
03002014c तमध्यात्मरतिर्विद्वाञ्शौनको नाम वै द्विजः
03002014e योगे सांख्ये च कुशलो राजानमिदमब्रवीत्
03002015a शोकस्थानसहस्राणि भयस्थानशतानि च
03002015c दिवसे दिवसे मूढमाविशन्ति न पण्डितम्
03002016a न हि ज्ञानविरुद्धेषु बहुदोषेषु कर्मसु
03002016c श्रेयोघातिषु सज्जन्ते बुद्धिमन्तो भवद्विधाः
03002017a अष्टाङ्गां बुद्धिमाहुर्यां सर्वाश्रेयोविघातिनीम्
03002017c श्रुतिस्मृतिसमायुक्तां सा राजंस्त्वय्यवस्थिता
03002018a अर्थकृच्छ्रेषु दुर्गेषु व्यापत्सु स्वजनस्य च
03002018c शारीरमानसैर्दुःखैर्न सीदन्ति भवद्विधाः
03002019a श्रूयतां चाभिधास्यामि जनकेन यथा पुरा
03002019c आत्मव्यवस्थानकरा गीताः श्लोका महात्मना
03002020a मनोदेहसमुत्थाभ्यां दुःखाभ्यामर्दितं जगत्
03002020c तयोर्व्याससमासाभ्यां शमोपायमिमं शृणु
03002021a व्याधेरनिष्टसंस्पर्शाच्छ्रमादिष्टविवर्जनात्
03002021c दुःखं चतुर्भिः शारीरं कारणैः संप्रवर्तते
03002022a तदाशुप्रतिकाराच्च सततं चाविचिन्तनात्
03002022c आधिव्याधिप्रशमनं क्रियायोगद्वयेन तु
03002023a मतिमन्तो ह्यतो वैद्याः शमं प्रागेव कुर्वते
03002023c मानसस्य प्रियाख्यानैः संभोगोपनयैर्नृणाम्
03002024a मानसेन हि दुःखेन शरीरमुपतप्यते
03002024c अयःपिण्डेन तप्तेन कुम्भसंस्थमिवोदकम्
03002025a मानसं शमयेत्तस्माज्ज्ञानेनाग्निमिवाम्बुना
03002025c प्रशान्ते मानसे दुःखे शारीरमुपशाम्यति
03002026a मनसो दुःखमूलं तु स्नेह इत्युपलभ्यते
03002026c स्नेहात्तु सज्जते जन्तुर्दुःखयोगमुपैति च
03002027a स्नेहमूलानि दुःखानि स्नेहजानि भयानि च
03002027c शोकहर्षौ तथायासः सर्वं स्नेहात्प्रवर्तते
03002028a स्नेहात्करणरागश्च प्रजज्ञे वैषयस्तथा
03002028c अश्रेयस्कावुभावेतौ पूर्वस्तत्र गुरुः स्मृतः
03002029a कोटराग्निर्यथाशेषं समूलं पादपं दहेत्
03002029c धर्मार्थिनं तथाल्पोऽपि रागदोषो विनाशयेत्
03002030a विप्रयोगे न तु त्यागी दोषदर्शी समागमात्
03002030c विरागं भजते जन्तुर्निर्वैरो निष्परिग्रहः
03002031a तस्मात्स्नेहं स्वपक्षेभ्यो मित्रेभ्यो धनसंचयात्
03002031c स्वशरीरसमुत्थं तु ज्ञानेन विनिवर्तयेत्
03002032a ज्ञानान्वितेषु मुख्येषु शास्त्रज्ञेषु कृतात्मसु
03002032c न तेषु सज्जते स्नेहः पद्मपत्रेष्विवोदकम्
03002033a रागाभिभूतः पुरुषः कामेन परिकृष्यते
03002033c इच्छा संजायते तस्य ततस्तृष्णा प्रवर्तते
03002034a तृष्णा हि सर्वपापिष्ठा नित्योद्वेगकरी नृणाम्
03002034c अधर्मबहुला चैव घोरा पापानुबन्धिनी
03002035a या दुस्त्यजा दुर्मतिभिर्या न जीर्यति जीर्यतः
03002035c योऽसौ प्राणान्तिको रोगस्तां तृष्णां त्यजतः सुखम्
03002036a अनाद्यन्ता तु सा तृष्णा अन्तर्देहगता नृणाम्
03002036c विनाशयति संभूता अयोनिज इवानलः
03002037a यथैधः स्वसमुत्थेन वह्निना नाशमृच्छति
03002037c तथाकृतात्मा लोभेन सहजेन विनश्यति
03002038a राजतः सलिलादग्नेश्चोरतः स्वजनादपि
03002038c भयमर्थवतां नित्यं मृत्योः प्राणभृतामिव
03002039a यथा ह्यामिषमाकाशे पक्षिभिः श्वापदैर्भुवि
03002039c भक्ष्यते सलिले मत्स्यैस्तथा सर्वेण वित्तवान्
03002040a अर्थ एव हि केषांचिदनर्थो भविता नृणाम्
03002040c अर्थश्रेयसि चासक्तो न श्रेयो विन्दते नरः
03002040e तस्मादर्थागमाः सर्वे मनोमोहविवर्धनाः
03002041a कार्पण्यं दर्पमानौ च भयमुद्वेग एव च
03002041c अर्थजानि विदुः प्राज्ञा दुःखान्येतानि देहिनाम्
03002042a अर्थस्योपार्जने दुःखं पालने च क्षये तथा
03002042c नाशे दुःखं व्यये दुःखं घ्नन्ति चैवार्थकारणात्
03002043a अर्था दुःखं परित्यक्तुं पालिताश्चापि तेऽसुखाः
03002043c दुःखेन चाधिगम्यन्ते तेषां नाशं न चिन्तयेत्
03002044a असंतोषपरा मूढाः संतोषं यान्ति पण्डिताः
03002044c अन्तो नास्ति पिपासायाः संतोषः परमं सुखम्
03002045a तस्मात्संतोषमेवेह धनं पश्यन्ति पण्डिताः
03002045c अनित्यं यौवनं रूपं जीवितं द्रव्यसंचयः
03002045e ऐश्वर्यं प्रियसंवासो गृध्येदेषु न पण्डितः
03002046a त्यजेत संचयांस्तस्मात्तज्जं क्लेशं सहेत कः
03002046c न हि संचयवान्कश्चिद्दृश्यते निरुपद्रवः
03002047a अतश्च धर्मिभिः पुम्भिरनीहार्थः प्रशस्यते
03002047c प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरम्
03002048a युधिष्ठिरैवमर्थेषु न स्पृहां कर्तुमर्हसि
03002048c धर्मेण यदि ते कार्यं विमुक्तेच्छो भवार्थतः
03002049  युधिष्ठिर उवाच
03002049a नार्थोपभोगलिप्सार्थमियमर्थेप्सुता मम
03002049c भरणार्थं तु विप्राणां ब्रह्मन्काङ्क्षे न लोभतः
03002050a कथं ह्यस्मद्विधो ब्रह्मन्वर्तमानो गृहाश्रमे
03002050c भरणं पालनं चापि न कुर्यादनुयायिनाम्
03002051a संविभागो हि भूतानां सर्वेषामेव शिष्यते
03002051c तथैवापचमानेभ्यः प्रदेयं गृहमेधिना
03002052a तृणानि भूमिरुदकं वाक्चतुर्थी च सूनृता
03002052c सतामेतानि गेहेषु नोच्छिद्यन्ते कदाचन
03002053a देयमार्तस्य शयनं स्थितश्रान्तस्य चासनम्
03002053c तृषितस्य च पानीयं क्षुधितस्य च भोजनम्
03002054a चक्षुर्दद्यान्मनो दद्याद्वाचं दद्याच्च सूनृताम्
03002054c प्रत्युद्गम्याभिगमनं कुर्यान्न्यायेन चार्चनम्
03002055a अघिहोत्रमनड्वांश्च ज्ञातयोऽतिथिबान्धवाः
03002055c पुत्रदारभृताश्चैव निर्दहेयुरपूजिताः
03002056a नात्मार्थं पाचयेदन्नं न वृथा घातयेत्पशून्
03002056c न च तत्स्वयमश्नीयाद्विधिवद्यन्न निर्वपेत्
03002057a श्वभ्यश्च श्वपचेभ्यश्च वयोभ्यश्चावपेद्भुवि
03002057c वैश्वदेवं हि नामैतत्सायंप्रातर्विधीयते
03002058a विघसाशी भवेत्तस्मान्नित्यं चामृतभोजनः
03002058c विघसं भृत्यशेषं तु यज्ञशेषं तथामृतम्
03002059a एतां यो वर्तते वृत्तिं वर्तमानो गृहाश्रमे
03002059c तस्य धर्मं परं प्राहुः कथं वा विप्र मन्यसे
03002060  शौनक उवाच
03002060a अहो बत महत्कष्टं विपरीतमिदं जगत्
03002060c येनापत्रपते साधुरसाधुस्तेन तुष्यति
03002061a शिश्नोदरकृतेऽप्राज्ञः करोति विघसं बहु
03002061c मोहरागसमाक्रान्त इन्द्रियार्थवशानुगः
03002062a ह्रियते बुध्यमानोऽपि नरो हारिभिरिन्द्रियैः
03002062c विमूढसंज्ञो दुष्टाश्वैरुद्भ्रान्तैरिव सारथिः
03002063a षडिन्द्रियाणि विषयं समागच्छन्ति वै यदा
03002063c तदा प्रादुर्भवत्येषां पूर्वसंकल्पजं मनः
03002064a मनो यस्येन्द्रियग्रामविषयं प्रति चोदितम्
03002064c तस्यौत्सुक्यं संभवति प्रवृत्तिश्चोपजायते
03002065a ततः संकल्पवीर्येण कामेन विषयेषुभिः
03002065c विद्धः पतति लोभाग्नौ ज्योतिर्लोभात्पतंगवत्
03002066a ततो विहारैराहारैर्मोहितश्च विशां पते
03002066c महामोहमुखे मग्नो नात्मानमवबुध्यते
03002067a एवं पतति संसारे तासु तास्विह योनिषु
03002067c अविद्याकर्मतृष्णाभिर्भ्राम्यमाणोऽथ चक्रवत्
03002068a ब्रह्मादिषु तृणान्तेषु हूतेषु परिवर्तते
03002068c जले भुवि तथाकाशे जायमानः पुनः पुनः
03002069a अबुधानां गतिस्त्वेषा बुधानामपि मे शृणु
03002069c ये धर्मे श्रेयसि रता विमोक्षरतयो जनाः
03002070a यदिदं वेदवचनं कुरु कर्म त्यजेति च
03002070c तस्माद्धर्मानिमान्सर्वान्नाभिमानात्समाचरेत्
03002071a इज्याध्ययनदानानि तपः सत्यं क्षमा दमः
03002071c अलोभ इति मार्गोऽयं धर्मस्याष्टविधः स्मृतः
03002072a तत्र पूर्वश्चतुर्वर्गः पितृयानपथे स्थितः
03002072c कर्तव्यमिति यत्कार्यं नाभिमानात्समाचरेत्
03002073a उत्तरो देवयानस्तु सद्भिराचरितः सदा
03002073c अष्टाङ्गेनैव मार्गेण विशुद्धात्मा समाचरेत्
03002074a सम्यक्संकल्पसंबन्धात्सम्यक्चेन्द्रियनिग्रहात्
03002074c सम्यग्व्रतविशेषाच्च सम्यक्च गुरुसेवनात्
03002075a सम्यगाहारयोगाच्च सम्यक्चाध्ययनागमात्
03002075c सम्यक्कर्मोपसंन्यासात्सम्यक्चित्तनिरोधनात्
03002075e एवं कर्माणि कुर्वन्ति संसारविजिगीषवः
03002076a रागद्वेषविनिर्मुक्ता ऐश्वर्यं देवता गताः
03002076c रुद्राः साध्यास्तथादित्या वसवोऽथाश्विनावपि
03002076e योगैश्वर्येण संयुक्ता धारयन्ति प्रजा इमाः
03002077a तथा त्वमपि कौन्तेय शममास्थाय पुष्कलम्
03002077c तपसा सिद्धिमन्विच्छ योगसिद्धिं च भारत
03002078a पितृमातृमयी सिद्धिः प्राप्ता कर्ममयी च ते
03002078c तपसा सिद्धिमन्विच्छ द्विजानां भरणाय वै
03002079a सिद्धा हि यद्यदिच्छन्ति कुर्वते तदनुग्रहात्
03002079c तस्मात्तपः समास्थाय कुरुष्वात्ममनोरथम्
03003001  वैशंपायन उवाच
03003001a शौनकेनैवमुक्तस्तु कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः
03003001c पुरोहितमुपागम्य भ्रातृमध्येऽब्रवीदिदम्
03003002a प्रस्थितं मानुयान्तीमे ब्राह्मणा वेदपारगाः
03003002c न चास्मि पालने शक्तो बहुदुःखसमन्वितः
03003003a परित्यक्तुं न शक्नोमि दानशक्तिश्च नास्ति मे
03003003c कथमत्र मया कार्यं भगवांस्तद्ब्रवीतु मे
03003004a मुहूर्तमिव स ध्यात्वा धर्मेणान्विष्य तां गतिम्
03003004c युधिष्ठिरमुवाचेदं धौम्यो धर्मभृतां वरः
03003005a पुरा सृष्टानि भूतानि पीड्यन्ते क्षुधया भृशम्
03003005c ततोऽनुकम्पया तेषां सविता स्वपिता इव
03003006a गत्वोत्तरायणं तेजोरसानुद्धृत्य रश्मिभिः
03003006c दक्षिणायनमावृत्तो महीं निविशते रविः
03003007a क्षेत्रभूते ततस्तस्मिन्नोषधीरोषधीपतिः
03003007c दिवस्तेजः समुद्धृत्य जनयामास वारिणा
03003008a निषिक्तश्चन्द्रतेजोभिः सूयते भूगतो रविः
03003008c ओषध्यः षड्रसा मेध्यास्तदन्नं प्राणिनां भुवि
03003009a एवं भानुमयं ह्यन्नं भूतानां प्राणधारणम्
03003009c पितैष सर्वभूतानां तस्मात्तं शरणं व्रज
03003010a राजानो हि महात्मानो योनिकर्मविशोधिताः
03003010c उद्धरन्ति प्रजाः सर्वास्तप आस्थाय पुष्कलम्
03003011a भीमेन कार्तवीर्येण वैन्येन नहुषेण च
03003011c तपोयोगसमाधिस्थैरुद्धृता ह्यापदः प्रजाः
03003012a तथा त्वमपि धर्मात्मन्कर्मणा च विशोधितः
03003012c तप आस्थाय धर्मेण द्विजातीन्भर भारत
03003013a एवमुक्तस्तु धौम्येन तत्कालसदृशं वचः
03003013c धर्मराजो विशुद्धात्मा तप आतिष्ठदुत्तमम्
03003014a पुष्पोपहारैर्बलिभिरर्चयित्वा दिवाकरम्
03003014c योगमास्थाय धर्मात्मा वायुभक्षो जितेन्द्रियः
03003014e गाङ्गेयं वार्युपस्पृष्य प्राणायामेन तस्थिवान्
03003015  जनमेजय उवाच
03003015a कथं कुरूणामृषभः स तु राजा युधिष्ठिरः
03003015c विप्रार्थमाराधितवान्सूर्यमद्भुतविक्रमम्
03003016  वैशंपायन उवाच
03003016a शृणुष्वावहितो राजञ्शुचिर्भूत्वा समाहितः
03003016c क्षणं च कुरु राजेन्द्र सर्वं वक्ष्याम्यशेषतः
03003017a धौम्येन तु यथ प्रोक्तं पार्थाय सुमहात्मने
03003017c नाम्नामष्टशतं पुण्यं तच्छृणुष्व महामते
03003018a सूर्योऽर्यमा भगस्त्वष्टा पूषार्कः सविता रविः
03003018c गभस्तिमानजः कालो मृत्युर्धाता प्रभाकरः
03003019a पृथिव्यापश्च तेजश्च खं वायुश्च परायणम्
03003019c सोमो बृहस्पतिः शुक्रो बुधोऽङ्गारक एव च
03003020a इन्द्रो विवस्वान्दीप्तांशुः शुचिः शौरिः शनैश्चरः
03003020c ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च स्कन्दो वैश्रवणो यमः
03003021a वैद्युतो जाठरश्चाग्निरैन्धनस्तेजसां पतिः
03003021c धर्मध्वजो वेदकर्ता वेदाङ्गो वेदवाहनः
03003022a कृतं त्रेता द्वापरश्च कलिः सर्वामराश्रयः
03003022c कला काष्ठा मुहूर्ताश्च पक्षा मासा ऋतुस्तथा
03003023a संवत्सरकरोऽश्वत्थः कालचक्रो विभावसुः
03003023c पुरुषः शाश्वतो योगी व्यक्ताव्यक्तः सनातनः
03003024a लोकाध्यक्षः प्रजाध्यक्षो विश्वकर्मा तमोनुदः
03003024c वरुणः सागरोंऽशुश्च जीमूतो जीवनोऽरिहा
03003025a भूताश्रयो भूतपतिः सर्वभूतनिषेवितः
03003025c मणिः सुवर्णो भूतादिः कामदः सर्वतोमुखः
03003026a जयो विशालो वरदः शीघ्रगः प्राणधारणः
03003026c धन्वन्तरिर्धूमकेतुरादिदेवोऽदितेः सुतः
03003027a द्वादशात्मारविन्दाक्षः पिता माता पितामहः
03003027c स्वर्गद्वारं प्रजाद्वारं मोक्षद्वारं त्रिविष्टपम्
03003028a देहकर्ता प्रशान्तात्मा विश्वात्मा विश्वतोमुखः
03003028c चराचरात्मा सूक्ष्मात्मा मैत्रेण वपुषान्वितः
03003029a एतद्वै कीर्तनीयस्य सूर्यस्यैव महात्मनः
03003029c नाम्नामष्टशतं पुण्यं शक्रेणोक्तं महात्मना
03003030a शक्राच्च नारदः प्राप्तो धौम्यश्च तदनन्तरम्
03003030c धौम्याद्युधिष्ठिरः प्राप्य सर्वान्कामानवाप्तवान्
03003031a सुरपितृगणयक्षसेवितं; ह्यसुरनिशाचरसिद्धवन्दितम्
03003031c वरकनकहुताशनप्रभं; त्वमपि मनस्यभिधेहि भास्करम्
03003032a सूर्योदये यस्तु समाहितः पठे;त्स पुत्रलाभं धनरत्नसंचयान्
03003032c लभेत जातिस्मरतां सदा नरः; स्मृतिं च मेधां च स विन्दते पराम्
03003033a इमं स्तवं देववरस्य यो नरः; प्रकीर्तयेच्छुचिसुमनाः समाहितः
03003033c स मुच्यते शोकदवाग्निसागरा;ल्लभेत कामान्मनसा यथेप्सितान्
03004001  वैशंपायन उवाच
03004001a ततो दिवाकरः प्रीतो दर्शयामास पाण्डवम्
03004001c दीप्यमानः स्ववपुषा ज्वलन्निव हुताशनः
03004002a यत्तेऽभिलषितं राजन्सर्वमेतदवाप्स्यसि
03004002c अहमन्नं प्रदास्यामि सप्त पञ्च च ते समाः
03004003a फलमूलामिषं शाकं संस्कृतं यन्महानसे
03004003c चतुर्विधं तदन्नाद्यमक्षय्यं ते भविष्यति
03004003e धनं च विविधं तुभ्यमित्युक्त्वान्तरधीयत
03004004a लब्ध्वा वरं तु कौन्तेयो जलादुत्तीर्य धर्मवित्
03004004c जग्राह पादौ धौम्यस्य भ्रातॄंश्चास्वजताच्युतः
03004005a द्रौपद्या सह संगम्य पश्यमानोऽभ्ययात्प्रभुः
03004005c महानसे तदान्नं तु साधयामास पाण्डवः
03004006a संस्कृतं प्रसवं याति वन्यमन्नं चतुर्विधम्
03004006c अक्षय्यं वर्धते चान्नं तेन भोजयते द्विजान्
03004007a भुक्तवत्सु च विप्रेषु भोजयित्वानुजानपि
03004007c शेषं विघससंज्ञं तु पश्चाद्भुङ्क्ते युधिष्ठिरः
03004007e युधिष्ठिरं भोजयित्वा शेषमश्नाति पार्षती
03004008a एवं दिवाकरात्प्राप्य दिवाकरसमद्युतिः
03004008c कामान्मनोऽभिलषितान्ब्राह्मणेभ्यो ददौ प्रभुः
03004009a पुरोहितपुरोगाश्च तिथिनक्षत्रपर्वसु
03004009c यज्ञियार्थाः प्रवर्तन्ते विधिमन्त्रप्रमाणतः
03004010a ततः कृतस्वस्त्ययना धौम्येन सह पाण्डवाः
03004010c द्विजसंघैः परिवृताः प्रययुः काम्यकं वनम्
03005001  वैशंपायन उवाच
03005001a वनं प्रविष्टेष्वथ पाण्डवेषु; प्रज्ञाचक्षुस्तप्यमानोऽम्बिकेयः
03005001c धर्मात्मानं विदुरमगाधबुद्धिं; सुखासीनो वाक्यमुवाच राजा
03005002a प्रज्ञा च ते भार्गवस्येव शुद्धा; धर्मं च त्वं परमं वेत्थ सूक्ष्मम्
03005002c समश्च त्वं संमतः कौरवाणां; पथ्यं चैषां मम चैव ब्रवीहि
03005003a एवं गते विदुर यदद्य कार्यं; पौराश्चेमे कथमस्मान्भजेरन्
03005003c ते चाप्यस्मान्नोद्धरेयुः समूला;न्न कामये तांश्च विनश्यमानान्
03005004  विदुर उवाच
03005004a त्रिवर्गोऽयं धर्ममूलो नरेन्द्र; राज्यं चेदं धर्ममूलं वदन्ति
03005004c धर्मे राजन्वर्तमानः स्वशक्त्या; पुत्रान्सर्वान्पाहि कुन्तीसुतांश्च
03005005a स वै धर्मो विप्रलुप्तः सभायां; पापात्मभिः सौबलेयप्रधानैः
03005005c आहूय कुन्तीसुतमक्षवत्यां; पराजैषीत्सत्यसंधं सुतस्ते
03005006a एतस्य ते दुष्प्रणीतस्य राज;ञ्शेषस्याहं परिपश्याम्युपायम्
03005006c यथा पुत्रस्तव कौरव्य पापा;न्मुक्तो लोके प्रतितिष्ठेत साधु
03005007a तद्वै सर्वं पाण्डुपुत्रा लभन्तां; यत्तद्राजन्नतिसृष्टं त्वयासीत्
03005007c एष धर्मः परमो यत्स्वकेन; राजा तुष्येन्न परस्वेषु गृध्येत्
03005008a एतत्कार्यं तव सर्वप्रधानं; तेषां तुष्टिः शकुनेश्चावमानः
03005008c एवं शेषं यदि पुत्रेषु ते स्या;देतद्राजंस्त्वरमाणः कुरुष्व
03005009a अथैतदेवं न करोषि राज;न्ध्रुवं कुरूणां भविता विनाशः
03005009c न हि क्रुद्धो भीमसेनोऽर्जुनो वा; शेषं कुर्याच्छात्रवाणामनीके
03005010a येषां योद्धा सव्यसाची कृतास्त्रो; धनुर्येषां गाण्डिवं लोकसारम्
03005010c येषां भीमो बाहुशाली च योद्धा; तेषां लोके किं नु न प्राप्यमस्ति
03005011a उक्तं पूर्वं जातमात्रे सुते ते; मया यत्ते हितमासीत्तदानीम्
03005011c पुत्रं त्यजेममहितं कुलस्ये;त्येतद्राजन्न च तत्त्वं चकर्थ
03005011e इदानीं ते हितमुक्तं न चेत्त्वं; कर्तासि राजन्परितप्तासि पश्चात्
03005012a यद्येतदेवमनुमन्ता सुतस्ते; संप्रीयमाणः पाण्डवैरेकराज्यम्
03005012c तापो न ते वै भविता प्रीतियोगा;त्त्वं चेन्न गृह्णासि सुतं सहायैः
03005012e अथापरो भवति हि तं निगृह्य; पाण्डोः पुत्रं प्रकुरुष्वाधिपत्ये
03005013a अजातशत्रुर्हि विमुक्तरागो; धर्मेणेमां पृथिवीं शास्तु राजन्
03005013c ततो राजन्पार्थिवाः सर्व एव; वैश्या इवास्मानुपतिष्ठन्तु सद्यः
03005014a दुर्योधनः शकुनिः सूतपुत्रः; प्रीत्या राजन्पाण्डुपुत्रान्भजन्ताम्
03005014c दुःशासनो याचतु भीमसेनं; सभामध्ये द्रुपदस्यात्मजां च
03005015a युधिष्ठिरं त्वं परिसान्त्वयस्व; राज्ये चैनं स्थापयस्वाभिपूज्य
03005015c त्वया पृष्टः किमहमन्यद्वदेय;मेतत्कृत्वा कृतकृत्योऽसि राजन्
03005016  धृतराष्ट्र उवाच
03005016a एतद्वाक्यं विदुर यत्ते सभाया;मिह प्रोक्तं पाण्डवान्प्राप्य मां च
03005016c हितं तेषामहितं मामकाना;मेतत्सर्वं मम नोपैति चेतः
03005017a इदं त्विदानीं कुत एव निश्चितं; तेषामर्थे पाण्डवानां यदात्थ
03005017c तेनाद्य मन्ये नासि हितो ममेति; कथं हि पुत्रं पाण्डवार्थे त्यजेयम्
03005018a असंशयं तेऽपि ममैव पुत्रा; दुर्योधनस्तु मम देहात्प्रसूतः
03005018c स्वं वै देहं परहेतोस्त्यजेति; को नु ब्रूयात्समतामन्ववेक्षन्
03005019a स मा जिह्मं विदुर सर्वं ब्रवीषि; मानं च तेऽहमधिकं धारयामि
03005019c यथेच्छकं गच्छ वा तिष्ठ वा त्वं; सुसान्त्व्यमानाप्यसती स्त्री जहाति
03005020  वैशंपायन उवाच
03005020a एतावदुक्त्वा धृतराष्ट्रोऽन्वपद्य;दन्तर्वेश्म सहसोत्थाय राजन्
03005020c नेदमस्तीत्यथ विदुरो भाषमाणः; संप्राद्रवद्यत्र पार्था बभूवुः
03006001  वैशंपायन उवाच
03006001a पाण्डवास्तु वने वासमुद्दिश्य भरतर्षभाः
03006001c प्रययुर्जाह्नवीकूलात्कुरुक्षेत्रं सहानुगाः
03006002a सरस्वतीदृषद्वत्यौ यमुनां च निषेव्य ते
03006002c ययुर्वनेनैव वनं सततं पश्चिमां दिशम्
03006003a ततः सरस्वतीकूले समेषु मरुधन्वसु
03006003c काम्यकं नाम ददृशुर्वनं मुनिजनप्रियम्
03006004a तत्र ते न्यवसन्वीरा वने बहुमृगद्विजे
03006004c अन्वास्यमाना मुनिभिः सान्त्व्यमानाश्च भारत
03006005a विदुरस्त्वपि पाण्डूनां तदा दर्शनलालसः
03006005c जगामैकरथेनैव काम्यकं वनमृद्धिमत्
03006006a ततो यात्वा विदुरः काननं त;च्छीघ्रैरश्वैर्वाहिना स्यन्दनेन
03006006c ददर्शासीनं धर्मराजं विविक्ते; सार्धं द्रौपद्या भ्रातृभिर्ब्राह्मणैश्च
03006007a ततोऽपश्यद्विदुरं तूर्णमारा;दभ्यायान्तं सत्यसंधः स राजा
03006007c अथाब्रवीद्भ्रातरं भीमसेनं; किं नु क्षत्ता वक्ष्यति नः समेत्य
03006008a कच्चिन्नायं वचनात्सौबलस्य; समाह्वाता देवनायोपयाति
03006008c कच्चित्क्षुद्रः शकुनिर्नायुधानि; जेष्यत्यस्मान्पुनरेवाक्षवत्याम्
03006009a समाहूतः केनचिदाद्रवेति; नाहं शक्तो भीमसेनापयातुम्
03006009c गाण्डीवे वा संशयिते कथंचि;द्राज्यप्राप्तिः संशयिता भवेन्नः
03006010a तत उत्थाय विदुरं पाण्डवेयाः; प्रत्यगृह्णन्नृपते सर्व एव
03006010c तैः सत्कृतः स च तानाजमीढो; यथोचितं पाण्डुपुत्रान्समेयात्
03006011a समाश्वस्तं विदुरं ते नरर्षभा;स्ततोऽपृच्छन्नागमनाय हेतुम्
03006011c स चापि तेभ्यो विस्तरतः शशंस; यथावृत्तो धृतराष्ट्रोऽऽम्बिकेयः
03006012  विदुर उवाच
03006012a अवोचन्मां धृतराष्ट्रोऽनुगुप्त;मजातशत्रो परिगृह्याभिपूज्य
03006012c एवं गते समतामभ्युपेत्य; पथ्यं तेषां मम चैव ब्रवीहि
03006013a मयाप्युक्तं यत्क्षमं कौरवाणां; हितं पथ्यं धृतराष्ट्रस्य चैव
03006013c तद्वै पथ्यं तन्मनो नाभ्युपैति; ततश्चाहं क्षममन्यन्न मन्ये
03006014a परं श्रेयः पाण्डवेया मयोक्तं; न मे तच्च श्रुतवानाम्बिकेयः
03006014c यथातुरस्येव हि पथ्यमन्नं; न रोचते स्मास्य तदुच्यमानम्
03006015a न श्रेयसे नीयतेऽजातशत्रो; स्त्री श्रोत्रियस्येव गृहे प्रदुष्टा
03006015c ब्रुवन्न रुच्यै भरतर्षभस्य; पतिः कुमार्या इव षष्टिवर्षः
03006016a ध्रुवं विनाशो नृप कौरवाणां; न वै श्रेयो धृतराष्ट्रः परैति
03006016c यथा पर्णे पुष्करस्येव सिक्तं; जलं न तिष्ठेत्पथ्यमुक्तं तथास्मिन्
03006017a ततः क्रुद्धो धृतराष्ट्रोऽब्रवीन्मां; यत्र श्रद्धा भारत तत्र याहि
03006017c नाहं भूयः कामये त्वां सहायं; महीमिमां पालयितुं पुरं वा
03006018a सोऽहं त्यक्तो धृतराष्ट्रेण राजं;स्त्वां शासितुमुपयातस्त्वरावान्
03006018c तद्वै सर्वं यन्मयोक्तं सभायां; तद्धार्यतां यत्प्रवक्ष्यामि भूयः
03006019a क्लेशैस्तीव्रैर्युज्यमानः सपत्नैः; क्षमां कुर्वन्कालमुपासते यः
03006019c सं वर्धयन्स्तोकमिवाग्निमात्मवा;न्स वै भुङ्क्ते पृथिवीमेक एव
03006020a यस्याविभक्तं वसु राजन्सहायै;स्तस्य दुःखेऽप्यंशभाजः सहायाः
03006020c सहायानामेष संग्रहणेऽभ्युपायः; सहायाप्तौ पृथिवीप्राप्तिमाहुः
03006021a सत्यं श्रेष्ठं पाण्डव निष्प्रलापं; तुल्यं चान्नं सह भोज्यं सहायैः
03006021c आत्मा चैषामग्रतो नातिवर्ते;देवंवृत्तिर्वर्धते भूमिपालः
03006022  युधिष्ठिर उवाच
03006022a एवं करिष्यामि यथा ब्रवीषि; परां बुद्धिमुपगम्याप्रमत्तः
03006022c यच्चाप्यन्यद्देशकालोपपन्नं; तद्वै वाच्यं तत्करिष्यामि कृत्स्नम्
03007001  वैशंपायन उवाच
03007001a गते तु विदुरे राजन्नाश्रमं पाण्डवान्प्रति
03007001c धृतराष्ट्रो महाप्राज्ञः पर्यतप्यत भारत
03007002a स सभाद्वारमागम्य विदुरस्मारमोहितः
03007002c समक्षं पार्थिवेन्द्राणां पपाताविष्टचेतनः
03007003a स तु लब्ध्वा पुनः संज्ञां समुत्थाय महीतलात्
03007003c समीपोपस्थितं राजा संजयं वाक्यमब्रवीत्
03007004a भ्राता मम सुहृच्चैव साक्षाद्धर्म इवापरः
03007004c तस्य स्मृत्वाद्य सुभृशं हृदयं दीर्यतीव मे
03007005a तमानयस्व धर्मज्ञं मम भ्रातरमाशु वै
03007005c इति ब्रुवन्स नृपतिः करुणं पर्यदेवयत्
03007006a पश्चात्तापाभिसंतप्तो विदुरस्मारकर्शितः
03007006c भ्रातृस्नेहादिदं राजन्संजयं वाक्यमब्रवीत्
03007007a गच्छ संजय जानीहि भ्रातरं विदुरं मम
03007007c यदि जीवति रोषेण मया पापेन निर्धुतः
03007008a न हि तेन मम भ्रात्रा सुसूक्ष्ममपि किंचन
03007008c व्यलीकं कृतपूर्वं मे प्राज्ञेनामितबुद्धिना
03007009a स व्यलीकं कथं प्राप्तो मत्तः परमबुद्धिमान्
03007009c न जह्याज्जीवितं प्राज्ञस्तं गच्छानय संजय
03007010a तस्य तद्वचनं श्रुत्वा राज्ञस्तमनुमान्य च
03007010c संजयो बाढमित्युक्त्वा प्राद्रवत्काम्यकं वनम्
03007011a सोऽचिरेण समासाद्य तद्वनं यत्र पाण्डवाः
03007011c रौरवाजिनसंवीतं ददर्शाथ युधिष्ठिरम्
03007012a विदुरेण सहासीनं ब्राह्मणैश्च सहस्रशः
03007012c भ्रातृभिश्चाभिसंगुप्तं देवैरिव शतक्रतुम्
03007013a युधिष्ठिरमथाभ्येत्य पूजयामास संजयः
03007013c भीमार्जुनयमांश्चापि तदर्हं प्रत्यपद्यत
03007014a राज्ञा पृष्टः स कुशलं सुखासीनश्च संजयः
03007014c शशंसागमने हेतुमिदं चैवाब्रवीद्वचः
03007015a राजा स्मरति ते क्षत्तर्धृतराष्ट्रोऽम्बिकासुतः
03007015c तं पश्य गत्वा त्वं क्षिप्रं संजीवय च पार्थिवम्
03007016a सोऽनुमान्य नरश्रेष्ठान्पाण्डवान्कुरुनन्दनान्
03007016c नियोगाद्राजसिंहस्य गन्तुमर्हसि मानद
03007017a एवमुक्तस्तु विदुरो धीमान्स्वजनवत्सलः
03007017c युधिष्ठिरस्यानुमते पुनरायाद्गजाह्वयम्
03007018a तमब्रवीन्महाप्राज्ञं धृतराष्ट्रः प्रतापवान्
03007018c दिष्ट्या प्राप्तोऽसि धर्मज्ञ दिष्ट्या स्मरसि मेऽनघ
03007019a अद्य रात्रौ दिवा चाहं त्वत्कृते भरतर्षभ
03007019c प्रजागरे प्रपश्यामि विचित्रं देहमात्मनः
03007020a सोऽङ्कमादाय विदुरं मूर्ध्न्युपाघ्राय चैव ह
03007020c क्षम्यतामिति चोवाच यदुक्तोऽसि मया रुषा
03007021  विदुर उवाच
03007021a क्षान्तमेव मया राजन्गुरुर्नः परमो भवान्
03007021c तथा ह्यस्म्यागतः क्षिप्रं त्वद्दर्शनपरायणः
03007022a भवन्ति हि नरव्याघ्र पुरुषा धर्मचेतसः
03007022c दीनाभिपातिनो राजन्नात्र कार्या विचारणा
03007023a पाण्डोः सुता यादृशा मे तादृशा मे सुतास्तव
03007023c दीना इति हि मे बुद्धिरभिपन्नाद्य तान्प्रति
03007024  वैशंपायन उवाच
03007024a अन्योन्यमनुनीयैवं भ्रातरौ तौ महाद्युती
03007024c विदुरो धृतराष्ट्रश्च लेभाते परमां मुदम्
03008001  वैशंपायन उवाच
03008001a श्रुत्वा च विदुरं प्राप्तं राज्ञा च परिसान्त्वितम्
03008001c धृतराष्ट्रात्मजो राजा पर्यतप्यत दुर्मतिः
03008002a स सौबलं समानाय्य कर्णदुःशासनावपि
03008002c अब्रवीद्वचनं राजा प्रविश्याबुद्धिजं तमः
03008003a एष प्रत्यागतो मन्त्री धृतराष्ट्रस्य संमतः
03008003c विदुरः पाण्डुपुत्राणां सुहृद्विद्वान्हिते रतः
03008004a यावदस्य पुनर्बुद्धिं विदुरो नापकर्षति
03008004c पाण्डवानयने तावन्मन्त्रयध्वं हितं मम
03008005a अथ पश्याम्यहं पार्थान्प्राप्तानिह कथंचन
03008005c पुनः शोषं गमिष्यामि निरासुर्निरवग्रहः
03008006a विषमुद्बन्धनं वापि शस्त्रमग्निप्रवेशनम्
03008006c करिष्ये न हि तानृद्धान्पुनर्द्रष्टुमिहोत्सहे
03008007  शकुनिरुवाच
03008007a किं बालिषां मतिं राजन्नास्थितोऽसि विशां पते
03008007c गतास्ते समयं कृत्वा नैतदेवं भविष्यति
03008008a सत्यवाक्ये स्थिताः सर्वे पाण्डवा भरतर्षभ
03008008c पितुस्ते वचनं तात न ग्रहीष्यन्ति कर्हिचित्
03008009a अथ वा ते ग्रहीष्यन्ति पुनरेष्यन्ति वा पुरम्
03008009c निरस्य समयं भूयः पणोऽस्माकं भविष्यति
03008010a सर्वे भवामो मध्यस्था राज्ञश्छन्दानुवर्तिनः
03008010c छिद्रं बहु प्रपश्यन्तः पाण्डवानां सुसंवृताः
03008011  दुःशासन उवाच
03008011a एवमेतन्महाप्राज्ञ यथा वदसि मातुल
03008011c नित्यं हि मे कथयतस्तव बुद्धिर्हि रोचते
03008012  कर्ण उवाच
03008012a काममीक्षामहे सर्वे दुर्योधन तवेप्सितम्
03008012c ऐकमत्यं हि नो राजन्सर्वेषामेव लक्ष्यते
03008013  वैशंपायन उवाच
03008013a एवमुक्तस्तु कर्णेन राजा दुर्योधनस्तदा
03008013c नातिहृष्टमनाः क्षिप्रमभवत्स पराङ्मुखः
03008014a उपलभ्य ततः कर्णो विवृत्य नयने शुभे
03008014c रोषाद्दुःशासनं चैव सौबलेयं च तावुभौ
03008015a उवाच परमक्रुद्ध उद्यम्यात्मानमात्मना
03008015c अहो मम मतं यत्तन्निबोधत नराधिपाः
03008016a प्रियं सर्वे चिकीर्षामो राज्ञः किंकरपाणयः
03008016c न चास्य शक्नुमः सर्वे प्रिये स्थातुमतन्द्रिताः
03008017a वयं तु शस्त्राण्यादाय रथानास्थाय दंशिताः
03008017c गच्छामः सहिता हन्तुं पाण्डवान्वनगोचरान्
03008018a तेषु सर्वेषु शान्तेषु गतेष्वविदितां गतिम्
03008018c निर्विवादा भविष्यन्ति धार्तराष्ट्रास्तथा वयम्
03008019a यावदेव परिद्यूना यावच्छोकपरायणाः
03008019c यावन्मित्रविहीनाश्च तावच्छक्या मतं मम
03008020a तस्य तद्वचनं श्रुत्वा पूजयन्तः पुनः पुनः
03008020c बाढमित्येव ते सर्वे प्रत्यूचुः सूतजं तदा
03008021a एवमुक्त्वा तु संक्रुद्धा रथैः सर्वे पृथक्पृथक्
03008021c निर्ययुः पाण्डवान्हन्तुं संघशः कृतनिश्चयाः
03008022a तान्प्रस्थितान्परिज्ञाय कृष्णद्वैपायनस्तदा
03008022c आजगाम विशुद्धात्मा दृष्ट्वा दिव्येन चक्षुषा
03008023a प्रतिषिध्याथ तान्सर्वान्भगवाँल्लोकपूजितः
03008023c प्रज्ञाचक्षुषमासीनमुवाचाभ्येत्य सत्वरः
03009001  व्यास उवाच
03009001a धृतराष्ट्र महाप्राज्ञ निबोध वचनं मम
03009001c वक्ष्यामि त्वा कौरवाणां सर्वेषां हितमुत्तमम्
03009002a न मे प्रियं महाबाहो यद्गताः पाण्डवा वनम्
03009002c निकृत्या निर्जिताश्चैव दुर्योधनवशानुगैः
03009003a ते स्मरन्तः परिक्लेशान्वर्षे पूर्णे त्रयोदशे
03009003c विमोक्ष्यन्ति विषं क्रुद्धाः कौरवेयेषु भारत
03009004a तदयं किं नु पापात्मा तव पुत्रः सुमन्दधीः
03009004c पाण्डवान्नित्यसंक्रुद्धो राज्यहेतोर्जिघांसति
03009005a वार्यतां साध्वयं मूढः शमं गच्छतु ते सुतः
03009005c वनस्थांस्तानयं हन्तुमिच्छन्प्राणैर्विमोक्ष्यते
03009006a यथाह विदुरः प्राज्ञो यथा भीष्मो यथा वयम्
03009006c यथा कृपश्च द्रोणश्च तथा साधु विधीयताम्
03009007a विग्रहो हि महाप्राज्ञ स्वजनेन विगर्हितः
03009007c अधर्म्यमयशस्यं च मा राजन्प्रतिपद्यथाः
03009008a समीक्षा यादृशी ह्यस्य पाण्डवान्प्रति भारत
03009008c उपेक्ष्यमाणा सा राजन्महान्तमनयं स्पृशेत्
03009009a अथ वायं सुमन्दात्मा वनं गच्छतु ते सुतः
03009009c पाण्डवैः सहितो राजन्नेक एवासहायवान्
03009010a ततः संसर्गजः स्नेहः पुत्रस्य तव पाण्डवैः
03009010c यदि स्यात्कृतकार्योऽद्य भवेस्त्वं मनुजेश्वर
03009011a अथ वा जायमानस्य यच्छीलमनुजायते
03009011c श्रूयते तन्महाराज नामृतस्यापसर्पति
03009012a कथं वा मन्यते भीष्मो द्रोणो वा विदुरोऽपि वा
03009012c भवान्वात्र क्षमं कार्यं पुरा चार्थोऽतिवर्तते
03010001  धृतराष्ट्र उवाच
03010001a भगवन्नाहमप्येतद्रोचये द्यूतसंस्तवम्
03010001c मन्ये तद्विधिनाक्रम्य कारितोऽस्मीति वै मुने
03010002a नैतद्रोचयते भीष्मो न द्रोणो विदुरो न च
03010002c गान्धारी नेच्छति द्यूतं तच्च मोहात्प्रवर्तितम्
03010003a परित्यक्तुं न शक्नोमि दुर्योधनमचेतनम्
03010003c पुत्रस्नेहेन भगवञ्जानन्नपि यतव्रत
03010004  व्यास उवाच
03010004a वैचित्रवीर्य नृपते सत्यमाह यथा भवान्
03010004c दृढं वेद्मि परं पुत्रं परं पुत्रान्न विद्यते
03010005a इन्द्रोऽप्यश्रुनिपातेन सुरभ्या प्रतिबोधितः
03010005c अन्यैः समृद्धैरप्यर्थैर्न सुताद्विद्यते परम्
03010006a अत्र ते वर्तयिष्यामि महदाख्यानमुत्तमम्
03010006c सुरभ्याश्चैव संवादमिन्द्रस्य च विशां पते
03010007a त्रिविष्टपगता राजन्सुरभिः प्रारुदत्किल
03010007c गवां मात पुरा तात तामिन्द्रोऽन्वकृपायत
03010008  इन्द्र उवाच
03010008a किमिदं रोदिषि शुभे कच्चित्क्षेमं दिवौकसाम्
03010008c मानुषेष्वथ वा गोषु नैतदल्पं भविष्यति
03010009  सुरभिरुवाच
03010009a विनिपातो न वः कश्चिद्दृश्यते त्रिदशाधिप
03010009c अहं तु पुत्रं शोचामि तेन रोदिमि कौशिक
03010010a पश्यैनं कर्षकं रौद्रं दुर्बलं मम पुत्रकम्
03010010c प्रतोदेनाभिनिघ्नन्तं लाङ्गलेन निपीडितम्
03010011a एतं दृष्ट्वा भृशं श्रान्तं वध्यमानं सुराधिप
03010011c कृपाविष्टास्मि देवेन्द्र मनश्चोद्विजते मम
03010012a एकस्तत्र बलोपेतो धुरमुद्वहतेऽधिकाम्
03010012c अपरोऽल्पबलप्राणः कृशो धमनिसंततः
03010012e कृच्छ्रादुद्वहते भारं तं वै शोचामि वासव
03010013a वध्यमानः प्रतोदेन तुद्यमानः पुनः पुनः
03010013c नैव शक्नोति तं भारमुद्वोढुं पश्य वासव
03010014a ततोऽहं तस्य दुःखार्ता विरौमि भृशदुःखिता
03010014c अश्रूण्यावर्तयन्ती च नेत्राभ्यां करुणायती
03010015  इन्द्र उवाच
03010015a तव पुत्रसहस्रेषु पीड्यमानेषु शोभने
03010015c किं कृपायितमस्त्यत्र पुत्र एकोऽत्र पीड्यते
03010016  सुरभिरुवाच
03010016a यदि पुत्रसहस्रं मे सर्वत्र सममेव मे
03010016c दीनस्य तु सतः शक्र पुत्रस्याभ्यधिका कृपा
03010017  व्यास उवाच
03010017a तदिन्द्रः सुरभीवाक्यं निशम्य भृशविस्मितः
03010017c जीवितेनापि कौरव्य मेनेऽभ्यधिकमात्मजम्
03010018a प्रववर्ष च तत्रैव सहसा तोयमुल्बणम्
03010018c कर्षकस्याचरन्विघ्नं भगवान्पाकशासनः
03010019a तद्यथा सुरभिः प्राह सममेवास्तु ते तथा
03010019c सुतेषु राजन्सर्वेषु दीनेष्वभ्यधिका कृपा
03010020a यादृशो मे सुतः पण्डुस्तादृशो मेऽसि पुत्रक
03010020c विदुरश्च महाप्राज्ञः स्नेहादेतद्ब्रवीम्यहम्
03010021a चिराय तव पुत्राणां शतमेकश्च पार्थिव
03010021c पाण्डोः पञ्चैव लक्ष्यन्ते तेऽपि मन्दाः सुदुःखिताः
03010022a कथं जीवेयुरत्यन्तं कथं वर्धेयुरित्यपि
03010022c इति दीनेषु पार्थेषु मनो मे परितप्यते
03010023a यदि पार्थिव कौरव्याञ्जीवमानानिहेच्छसि
03010023c दुर्योधनस्तव सुतः शमं गच्छतु पाण्डवैः
03011001  धृतराष्ट्र उवाच
03011001a एवमेतन्महाप्राज्ञ यथा वदसि नो मुने
03011001c अहं चैव विजानामि सर्वे चेमे नराधिपाः
03011002a भवांस्तु मन्यते साधु यत्कुरूणां सुखोदयम्
03011002c तदेव विदुरोऽप्याह भीष्मो द्रोणश्च मां मुने
03011003a यदि त्वहमनुग्राह्यः कौरवेषु दया यदि
03011003c अनुशाधि दुरात्मानं पुत्रं दुर्योधनं मम
03011004  व्यास उवाच
03011004a अयमायाति वै राजन्मैत्रेयो भगवानृषिः
03011004c अन्वीय पाण्डवान्भ्रातॄनिहैवास्मद्दिदृक्षया
03011005a एष दुर्योधनं पुत्रं तव राजन्महानृषिः
03011005c अनुशास्ता यथान्यायं शमायास्य कुलस्य ते
03011006a ब्रूयाद्यदेष राजेन्द्र तत्कार्यमविशङ्कया
03011006c अक्रियायां हि कार्यस्य पुत्रं ते शप्स्यते रुषा
03011007  वैशंपायन उवाच
03011007a एवमुक्त्वा ययौ व्यासो मैत्रेयः प्रत्यदृश्यत
03011007c पूजया प्रतिजग्राह सपुत्रस्तं नराधिपः
03011008a दत्त्वार्घ्याद्याः क्रियाः सर्वा विश्रान्तं मुनिपुंगवम्
03011008c प्रश्रयेणाब्रवीद्राजा धृतराष्ट्रोऽम्बिकासुतः
03011009a सुखेनागमनं कच्चिद्भगवन्कुरुजाङ्गले
03011009c कच्चित्कुशलिनो वीरा भ्रातरः पञ्च पाण्डवाः
03011010a समये स्थातुमिच्छन्ति कच्चिच्च पुरुषर्षभाः
03011010c कच्चित्कुरूणां सौभ्रात्रमव्युच्छिन्नं भविष्यति
03011011  मैत्रेय उवाच
03011011a तीर्थयात्रामनुक्रामन्प्राप्तोऽस्मि कुरुजाङ्गलम्
03011011c यदृच्छया धर्मराजं दृष्टवान्काम्यके वने
03011012a तं जटाजिनसंवीतं तपोवननिवासिनम्
03011012c समाजग्मुर्महात्मानं द्रष्टुं मुनिगणाः प्रभो
03011013a तत्राश्रौषं महाराज पुत्राणां तव विभ्रमम्
03011013c अनयं द्यूतरूपेण महापायमुपस्थितम्
03011014a ततोऽहं त्वामनुप्राप्तः कौरवाणामवेक्षया
03011014c सदा ह्यभ्यधिकः स्नेहः प्रीतिश्च त्वयि मे प्रभो
03011015a नैतदौपयिकं राजंस्त्वयि भीष्मे च जीवति
03011015c यदन्योन्येन ते पुत्रा विरुध्यन्ते नराधिप
03011016a मेढीभूतः स्वयं राजन्निग्रहे प्रग्रहे भवान्
03011016c किमर्थमनयं घोरमुत्पतन्तमुपेक्षसे
03011017a दस्यूनामिव यद्वृत्तं सभायां कुरुनन्दन
03011017c तेन न भ्राजसे राजंस्तापसानां समागमे
03011018  वैशंपायन उवाच
03011018a ततो व्यावृत्य राजानं दुर्योधनममर्षणम्
03011018c उवाच श्लक्ष्णया वाचा मैत्रेयो भगवानृषिः
03011019a दुर्योधन महाबाहो निबोध वदतां वर
03011019c वचनं मे महाप्राज्ञ ब्रुवतो यद्धितं तव
03011020a मा द्रुहः पाण्डवान्राजन्कुरुष्व हितमात्मनः
03011020c पाण्डवानां कुरूणां च लोकस्य च नरर्षभ
03011021a ते हि सर्वे नरव्याघ्राः शूरा विक्रान्तयोधिनः
03011021c सर्वे नागायुतप्राणा वज्रसंहनना दृढाः
03011022a सत्यव्रतपराः सर्वे सर्वे पुरुषमानिनः
03011022c हन्तारो देवशत्रूणां रक्षसां कामरूपिणाम्
03011022e हिडिम्बबकमुख्यानां किर्मीरस्य च रक्षसः
03011023a इतः प्रच्यवतां रात्रौ यः स तेषां महात्मनाम्
03011023c आवृत्य मार्गं रौद्रात्मा तस्थौ गिरिरिवाचलः
03011024a तं भीमः समरश्लाघी बलेन बलिनां वरः
03011024c जघान पशुमारेण व्याघ्रः क्षुद्रमृगं यथा
03011025a पश्य दिग्विजये राजन्यथा भीमेन पातितः
03011025c जरासंधो महेष्वासो नागायुतबलो युधि
03011026a संबन्धी वासुदेवश्च येषां श्यालश्च पार्षतः
03011026c कस्तान्युधि समासीत जरामरणवान्नरः
03011027a तस्य ते शम एवास्तु पाण्डवैर्भरतर्षभ
03011027c कुरु मे वचनं राजन्मा मृत्युवशमन्वगाः
03011028a एवं तु ब्रुवतस्तस्य मैत्रेयस्य विशां पते
03011028c ऊरुं गजकराकारं करेणाभिजघान सः
03011029a दुर्योधनः स्मितं कृत्वा चरणेनालिखन्महीम्
03011029c न किंचिदुक्त्वा दुर्मेधास्तस्थौ किंचिदवाङ्मुखः
03011030a तमशुश्रूषमाणं तु विलिखन्तं वसुंधराम्
03011030c दृष्ट्वा दुर्योधनं राजन्मैत्रेयं कोप आविशत्
03011031a स कोपवशमापन्नो मैत्रेयो मुनिसत्तमः
03011031c विधिना संप्रयुक्तश्च शापायास्य मनो दधे
03011032a ततः स वार्युपस्पृश्य कोपसंरक्तलोचनः
03011032c मैत्रेयो धार्तराष्ट्रं तमशपद्दुष्टचेतसम्
03011033a यस्मात्त्वं मामनादृत्य नेमां वाचं चिकीर्षसि
03011033c तस्मादस्याभिमानस्य सद्यः फलमवाप्नुहि
03011034a त्वदभिद्रोहसंयुक्तं युद्धमुत्पत्स्यते महत्
03011034c यत्र भीमो गदापातैस्तवोरुं भेत्स्यते बली
03011035a इत्येवमुक्ते वचने धृतराष्ट्रो महीपतिः
03011035c प्रसादयामास मुनिं नैतदेवं भवेदिति
03011036  मैत्रेय उवाच
03011036a शमं यास्यति चेत्पुत्रस्तव राजन्यथा तथा
03011036c शापो न भविता तात विपरीते भविष्यति
03011037  वैशंपायन उवाच
03011037a स विलक्षस्तु राजेन्द्र दुर्योधनपिता तदा
03011037c मैत्रेयं प्राह किर्मीरः कथं भीमेन पातितः
03011038  मैत्रेय उवाच
03011038a नाहं वक्ष्याम्यसूया ते न ते शुश्रूषते सुतः
03011038c एष ते विदुरः सर्वमाख्यास्यति गते मयि
03011039  वैशंपायन उवाच
03011039a इत्येवमुक्त्वा मैत्रेयः प्रातिष्ठत यथागतम्
03011039c किर्मीरवधसंविग्नो बहिर्दुर्योधनोऽगमत्
03012001  धृतराष्ट्र उवाच
03012001a किर्मीरस्य वधं क्षत्तः श्रोतुमिच्छामि कथ्यताम्
03012001c रक्षसा भीमसेनस्य कथमासीत्समागमः
03012002  विदुर उवाच
03012002a शृणु भीमस्य कर्मेदमतिमानुषकर्मणः
03012002c श्रुतपूर्वं मया तेषां कथान्तेषु पुनः पुनः
03012003a इतः प्रयाता राजेन्द्र पाण्डवा द्यूतनिर्जिताः
03012003c जग्मुस्त्रिभिरहोरात्रैः काम्यकं नाम तद्वनम्
03012004a रात्रौ निशीथे स्वाभीले गतेऽर्धसमये नृप
03012004c प्रचारे पुरुषादानां रक्षसां भीमकर्मणाम्
03012005a तद्वनं तापसा नित्यं शेषाश्च वनचारिणः
03012005c दूरात्परिहरन्ति स्म पुरुषादभयात्किल
03012006a तेषां प्रविशतां तत्र मार्गमावृत्य भारत
03012006c दीप्ताक्षं भीषणं रक्षः सोल्मुकं प्रत्यदृश्यत
03012007a बाहू महान्तौ कृत्वा तु तथास्यं च भयानकम्
03012007c स्थितमावृत्य पन्थानं येन यान्ति कुरूद्वहाः
03012008a दष्टोष्ठदंष्ट्रं ताम्राक्षं प्रदीप्तोर्ध्वशिरोरुहम्
03012008c सार्करश्मितडिच्चक्रं सबलाकमिवाम्बुदम्
03012009a सृजन्तं राक्षसीं मायां महारावविराविणम्
03012009c मुञ्चन्तं विपुलं नादं सतोयमिव तोयदम्
03012010a तस्य नादेन संत्रस्ताः पक्षिणः सर्वतोदिशम्
03012010c विमुक्तनादाः संपेतुः स्थलजा जलजैः सह
03012011a संप्रद्रुतमृगद्वीपिमहिषर्क्षसमाकुलम्
03012011c तद्वनं तस्य नादेन संप्रस्थितमिवाभवत्
03012012a तस्योरुवाताभिहता ताम्रपल्लवबाहवः
03012012c विदूरजाताश्च लताः समाश्लिष्यन्त पादपान्
03012013a तस्मिन्क्षणेऽथ प्रववौ मारुतो भृशदारुणः
03012013c रजसा संवृतं तेन नष्टर्क्षमभवन्नभः
03012014a पञ्चानां पाण्डुपुत्राणामविज्ञातो महारिपुः
03012014c पञ्चानामिन्द्रियाणां तु शोकवेग इवातुलः
03012015a स दृष्ट्वा पाण्डवान्दूरात्कृष्णाजिनसमावृतान्
03012015c आवृणोत्तद्वनद्वारं मैनाक इव पर्वतः
03012016a तं समासाद्य वित्रस्ता कृष्णा कमललोचना
03012016c अदृष्टपूर्वं संत्रासान्न्यमीलयत लोचने
03012017a दुःशासनकरोत्सृष्टविप्रकीर्णशिरोरुहा
03012017c पञ्चपर्वतमध्यस्था नदीवाकुलतां गता
03012018a मोमुह्यमानां तां तत्र जगृहुः पञ्च पाण्डवाः
03012018c इन्द्रियाणि प्रसक्तानि विषयेषु यथा रतिम्
03012019a अथ तां राक्षसीं मायामुत्थितां घोरदर्शनाम्
03012019c रक्षोघ्नैर्विविधैर्मन्त्रैर्धौम्यः सम्यक्प्रयोजितैः
03012019e पश्यतां पाण्डुपुत्राणां नाशयामास वीर्यवान्
03012020a स नष्टमायोऽतिबलः क्रोधविस्फारितेक्षणः
03012020c काममूर्तिधरः क्षुद्रः कालकल्पो व्यदृश्यत
03012021a तमुवाच ततो राजा दीर्घप्रज्ञो युधिष्ठिरः
03012021c को भवान्कस्य वा किं ते क्रियतां कार्यमुच्यताम्
03012022a प्रत्युवाचाथ तद्रक्षो धर्मराजं युधिष्ठिरम्
03012022c अहं बकस्य वै भ्राता किर्मीर इति विश्रुतः
03012023a वनेऽस्मिन्काम्यके शून्ये निवसामि गतज्वरः
03012023c युधि निर्जित्य पुरुषानाहारं नित्यमाचरन्
03012024a के यूयमिह संप्राप्ता भक्ष्यभूता ममान्तिकम्
03012024c युधि निर्जित्य वः सर्वान्भक्षयिष्ये गतज्वरः
03012025a युधिष्ठिरस्तु तच्छ्रुत्वा वचस्तस्य दुरात्मनः
03012025c आचचक्षे ततः सर्वं गोत्रनामादि भारत
03012026a पाण्डवो धर्मराजोऽहं यदि ते श्रोत्रमागतः
03012026c सहितो भ्रातृभिः सर्वैर्भीमसेनार्जुनादिभिः
03012027a हृतराज्यो वने वासं वस्तुं कृतमतिस्ततः
03012027c वनमभ्यागतो घोरमिदं तव परिग्रहम्
03012028a किर्मीरस्त्वब्रवीदेनं दिष्ट्या देवैरिदं मम
03012028c उपपादितमद्येह चिरकालान्मनोगतम्
03012029a भीमसेनवधार्थं हि नित्यमभ्युद्यतायुधः
03012029c चरामि पृथिवीं कृत्स्नां नैनमासादयाम्यहम्
03012030a सोऽयमासादितो दिष्ट्या भ्रातृहा काङ्क्षितश्चिरम्
03012030c अनेन हि मम भ्राता बको विनिहतः प्रियः
03012031a वेत्रकीयगृहे राजन्ब्राह्मणच्छद्मरूपिणा
03012031c विद्याबलमुपाश्रित्य न ह्यस्त्यस्यौरसं बलम्
03012032a हिडिम्बश्च सखा मह्यं दयितो वनगोचरः
03012032c हतो दुरात्मनानेन स्वसा चास्य हृता पुरा
03012033a सोऽयमभ्यागतो मूढो ममेदं गहनं वनम्
03012033c प्रचारसमयेऽस्माकमर्धरात्रे समास्थिते
03012034a अद्यास्य यातयिष्यामि तद्वैरं चिरसंभृतम्
03012034c तर्पयिष्यामि च बकं रुधिरेणास्य भूरिणा
03012035a अद्याहमनृणो भूत्वा भ्रातुः सख्युस्तथैव च
03012035c शान्तिं लब्धास्मि परमां हत्व राक्षसकण्टकम्
03012036a यदि तेन पुरा मुक्तो भीमसेनो बकेन वै
03012036c अद्यैनं भक्षयिष्यामि पश्यतस्ते युधिष्ठिर
03012037a एनं हि विपुलप्राणमद्य हत्वा वृकोदरम्
03012037c संभक्ष्य जरयिष्यामि यथागस्त्यो महासुरम्
03012038a एवमुक्तस्तु धर्मात्मा सत्यसंधो युधिष्ठिरः
03012038c नैतदस्तीति सक्रोधो भर्त्सयामास राक्षसम्
03012039a ततो भीमो महाबाहुरारुज्य तरसा द्रुम
03012039c दशव्याममिवोद्विद्धं निष्पत्रमकरोत्तदा
03012040a चकार सज्यं गाण्डीवं वज्रनिष्पेषगौरवम्
03012040c निमेषान्तरमात्रेण तथैव विजयोऽर्जुनः
03012041a निवार्य भीमो जिष्णुं तु तद्रक्षो घोरदर्शनम्
03012041c अभिद्रुत्याब्रवीद्वाक्यं तिष्ठ तिष्ठेति भारत
03012042a इत्युक्त्वैनमभिक्रुद्धः कक्ष्यामुत्पीड्य पाण्डवः
03012042c निष्पिष्य पाणिना पाणिं संदष्टोष्ठपुटो बली
03012042e तमभ्यधावद्वेगेन भीमो वृक्षायुधस्तदा
03012043a यमदण्डप्रतीकाशं ततस्तं तस्य मूर्धनि
03012043c पातयामास वेगेन कुलिशं मघवानिव
03012044a असंभ्रान्तं तु तद्रक्षः समरे प्रत्यदृश्यत
03012044c चिक्षेप चोल्मुकं दीप्तमशनिं ज्वलितामिव
03012045a तदुदस्तमलातं तु भीमः प्रहरतां वरः
03012045c पदा सव्येन चिक्षेप तद्रक्षः पुनराव्रजत्
03012046a किर्मीरश्चापि सहसा वृक्षमुत्पाट्य पाण्डवम्
03012046c दण्डपाणिरिव क्रुद्धः समरे प्रत्ययुध्यत
03012047a तद्वृक्षयुद्धमभवन्महीरुहविनाशनम्
03012047c वालिसुग्रीवयोर्भ्रात्रोर्यथा श्रीकाङ्क्षिणोः पुरा
03012048a शीर्षयोः पतिता वृक्षा बिभिदुर्नैकधा तयोः
03012048c यथैवोत्पलपद्मानि मत्तयोर्द्विपयोस्तथा
03012049a मुञ्जवज्जर्जरीभूता बहवस्तत्र पादपाः
03012049c चीराणीव व्युदस्तानि रेजुस्तत्र महावने
03012050a तद्वृक्षयुद्धमभवत्सुमुहूर्तं विशां पते
03012050c राक्षसानां च मुख्यस्य नराणामुत्तमस्य च
03012051a ततः शिलां समुत्क्षिप्य भीमस्य युधि तिष्ठतः
03012051c प्राहिणोद्राक्षसः क्रुद्धो भीमसेनश्चचाल ह
03012052a तं शिलाताडनजडं पर्यधावत्स राक्षसः
03012052c बाहुविक्षिप्तकिरणः स्वर्भानुरिव भास्करम्
03012053a तावन्योन्यं समाश्लिष्य प्रकर्षन्तौ परस्परम्
03012053c उभावपि चकाशेते प्रयुद्धौ वृषभाविव
03012054a तयोरासीत्सुतुमुलः संप्रहारः सुदारुणः
03012054c नखदंष्ट्रायुधवतोर्व्याघ्रयोरिव दृप्तयोः
03012055a दुर्योधननिकाराच्च बाहुवीर्याच्च दर्पितः
03012055c कृष्णानयनदृष्टश्च व्यवर्धत वृकोदरः
03012056a अभिपत्याथ बाहुभ्यां प्रत्यगृह्णादमर्षितः
03012056c मातङ्ग इव मातङ्गं प्रभिन्नकरटामुखः
03012057a तं चाप्याथ ततो रक्षः प्रतिजग्राह वीर्यवान्
03012057c तमाक्षिपद्भीमसेनो बलेन बलिनां वरः
03012058a तयोर्भुजविनिष्पेषादुभयोर्बलिनोस्तदा
03012058c शब्दः समभवद्घोरो वेणुस्फोटसमो युधि
03012059a अथैनमाक्षिप्य बलाद्गृह्य मध्ये वृकोदरः
03012059c धूनयामास वेगेन वायुश्चण्ड इव द्रुमम्
03012060a स भीमेन परामृष्टो दुर्बलो बलिना रणे
03012060c व्यस्पन्दत यथाप्राणं विचकर्ष च पाण्डवम्
03012061a तत एनं परिश्रान्तमुपलभ्य वृकोदरः
03012061c योक्त्रयामास बाहुभ्यां पशुं रशनया यथा
03012062a विनदन्तं महानादं भिन्नभेरीसमस्वनम्
03012062c भ्रामयामास सुचिरं विस्फुरन्तमचेतसम्
03012063a तं विषीदन्तमाज्ञाय राक्षसं पाण्डुनन्दनः
03012063c प्रगृह्य तरसा दोर्भ्यां पशुमारममारयत्
03012064a आक्रम्य स कटीदेशे जानुना राक्षसाधमम्
03012064c अपीडयत बाहुभ्यां कण्ठं तस्य वृकोदरः
03012065a अथ तं जडसर्वाङ्गं व्यावृत्तनयनोल्बणम्
03012065c भूतले पातयामास वाक्यं चेदमुवाच ह
03012066a हिडिम्बबकयोः पाप न त्वमश्रुप्रमार्जनम्
03012066c करिष्यसि गतश्चासि यमस्य सदनं प्रति
03012067a इत्येवमुक्त्वा पुरुषप्रवीर;स्तं राक्षसं क्रोधविवृत्तनेत्रः
03012067c प्रस्रस्तवस्त्राभरणं स्फुरन्त;मुद्भ्रान्तचित्तं व्यसुमुत्ससर्ज
03012068a तस्मिन्हते तोयदतुल्यरूपे; कृष्णां पुरस्कृत्य नरेन्द्रपुत्राः
03012068c भीमं प्रशस्याथ गुणैरनेकै;र्हृष्टास्ततो द्वैतवनाय जग्मुः
03012069a एवं विनिहतः संख्ये किर्मीरो मनुजाधिप
03012069c भीमेन वचनात्तस्य धर्मराजस्य कौरव
03012070a ततो निष्कण्टकं कृत्वा वनं तदपराजितः
03012070c द्रौपद्या सह धर्मज्ञो वसतिं तामुवास ह
03012071a समाश्वास्य च ते सर्वे द्रौपदीं भरतर्षभाः
03012071c प्रहृष्टमनसः प्रीत्या प्रशशंसुर्वृकोदरम्
03012072a भीमबाहुबलोत्पिष्टे विनष्टे राक्षसे ततः
03012072c विविशुस्तद्वनं वीराः क्षेमं निहतकण्टकम्
03012073a स मया गच्छता मार्गे विनिकीर्णो भयावहः
03012073c वने महति दुष्टात्मा दृष्टो भीमबलाद्धतः
03012074a तत्राश्रौषमहं चैतत्कर्म भीमस्य भारत
03012074c ब्राह्मणानां कथयतां ये तत्रासन्समागताः
03012075  वैशंपायन उवाच
03012075a एवं विनिहतं संख्ये किर्मीरं राक्षसोत्तमम्
03012075c श्रुत्वा ध्यानपरो राजा निशश्वासार्तवत्तदा
03013001  वैशंपायन उवाच
03013001a भोजाः प्रव्रजिताञ्श्रुत्वा वृष्णयश्चान्धकैः सह
03013001c पाण्डवान्दुःखसंतप्तान्समाजग्मुर्महावने
03013002a पाञ्चालस्य च दायादा धृष्टकेतुश्च चेदिपः
03013002c केकयाश्च महावीर्या भ्रातरो लोकविश्रुताः
03013003a वने तेऽभिययुः पार्थान्क्रोधामर्शसमन्विताः
03013003c गर्हयन्तो धार्तराष्ट्रान्किं कुर्म इति चाब्रुवन्
03013004a वासुदेवं पुरस्कृत्य सर्वे ते क्षत्रियर्षभाः
03013004c परिवार्योपविविशुर्धर्मराजं युधिष्ठिरम्
03013005  वासुदेव उवाच
03013005a दुर्योधनस्य कर्णस्य शकुनेश्च दुरात्मनः
03013005c दुःशासनचतुर्थानां भूमिः पास्यति शोणितम्
03013006a ततः सर्वेऽभिषिञ्चामो धर्मराजं युधिष्ठिरम्
03013006c निकृत्योपचरन्वध्य एष धर्मः सनातनः
03013007  वैशंपायन उवाच
03013007a पार्थानामभिषङ्गेण तथा क्रुद्धं जनार्दनम्
03013007c अर्जुनः शमयामासा दिधक्षन्तमिव प्रजाः
03013008a संक्रुद्धं केशवं दृष्ट्वा पूर्वदेहेषु फल्गुनः
03013008c कीर्तयामास कर्माणि सत्यकीर्तेर्महात्मनः
03013009a पुरुषस्याप्रमेयस्य सत्यस्यामिततेजसः
03013009c प्रजापतिपतेर्विष्णोर्लोकनाथस्य धीमतः
03013010  अर्जुन उवाच
03013010a दश वर्षसहस्राणि यत्रसायंगृहो मुनिः
03013010c व्यचरस्त्वं पुरा कृष्ण पर्वते गन्धमादने
03013011a दश वर्षसहस्राणि दश वर्षशतानि च
03013011c पुष्करेष्ववसः कृष्ण त्वमपो भक्षयन्पुरा
03013012a ऊर्ध्वबाहुर्विशालायां बदर्यां मधुसूदन
03013012c अतिष्ठ एकपादेन वायुभक्षः शतं समाः
03013013a अपकृष्टोत्तरासङ्गः कृशो धमनिसंततः
03013013c आसीः कृष्ण सरस्वत्यां सत्रे द्वादशवार्षिके
03013014a प्रभासं चाप्यथासाद्य तीर्थं पुण्यजनोचितम्
03013014c तथा कृष्ण महातेजा दिव्यं वर्षसहस्रकम्
03013014e आतिष्ठस्तप एकेन पादेन नियमे स्थितः
03013015a क्षेत्रज्ञः सर्वभूतानामादिरन्तश्च केशव
03013015c निधानं तपसां कृष्ण यज्ञस्त्वं च सनातनः
03013016a निहत्य नरकं भौममाहृत्य मणिकुण्डले
03013016c प्रथमोत्पादितं कृष्ण मेध्यमश्वमवासृजः
03013017a कृत्वा तत्कर्म लोकानामृषभः सर्वलोकजित्
03013017c अवधीस्त्वं रणे सर्वान्समेतान्दैत्यदानवान्
03013018a ततः सर्वेश्वरत्वं च संप्रदाय शचीपतेः
03013018c मानुषेषु महाबाहो प्रादुर्भूतोऽसि केशव
03013019a स त्वं नारायणो भूत्वा हरिरासीः परंतप
03013019c ब्रह्मा सोमश्च सूर्यश्च धर्मो धाता यमोऽनलः
03013020a वायुर्वैश्रवणो रुद्रः कालः खं पृथिवी दिशः
03013020c अजश्चराचरगुरुः स्रष्टा त्वं पुरुषोत्तम
03013021a तुरायणादिभिर्देव क्रतुभिर्भूरिदक्षिणैः
03013021c अयजो भूरितेजा वै कृष्ण चैत्ररथे वने
03013022a शतं शतसहस्राणि सुवर्णस्य जनार्दन
03013022c एकैकस्मिंस्तदा यज्ञे परिपूर्णानि भागशः
03013023a अदितेरपि पुत्रत्वमेत्य यादवनन्दन
03013023c त्वं विष्णुरिति विख्यात इन्द्रादवरजो भुवि
03013024a शिशुर्भूत्वा दिवं खं च पृथिवीं च परंतप
03013024c त्रिभिर्विक्रमणैः कृष्ण क्रान्तवानसि तेजसा
03013025a संप्राप्य दिवमाकाशमादित्यसदने स्थितः
03013025c अत्यरोचश्च भूतात्मन्भास्करं स्वेन तेजसा
03013026a सादिता मौरवाः पाशा निसुन्दनरकौ हतौ
03013026c कृतः क्षेमः पुनः पन्थाः पुरं प्राग्ज्योतिषं प्रति
03013027a जारूथ्यामाहुतिः क्राथः शिशुपालो जनैः सह
03013027c भीमसेनश्च शैब्यश्च शतधन्वा च निर्जितः
03013028a तथा पर्जन्यघोषेण रथेनादित्यवर्चसा
03013028c अवाक्षीर्महिषीं भोज्यां रणे निर्जित्य रुक्मिणम्
03013029a इन्द्रद्युम्नो हतः कोपाद्यवनश्च कशेरुमान्
03013029c हतः सौभपतिः शाल्वस्त्वया सौभं च पातितम्
03013030a इरावत्यां तथा भोजः कार्तवीर्यसमो युधि
03013030c गोपतिस्तालकेतुश्च त्वया विनिहतावुभौ
03013031a तां च भोगवतीं पुण्यामृषिकान्तां जनार्दन
03013031c द्वारकामात्मसात्कृत्वा समुद्रं गमयिष्यसि
03013032a न क्रोधो न च मात्सर्यं नानृतं मधुसूदन
03013032c त्वयि तिष्ठति दाशार्ह न नृशंस्यं कुतोऽनृजु
03013033a आसीनं चित्तमध्ये त्वां दीप्यमानं स्वतेजसा
03013033c आगम्य ऋषयः सर्वेऽयाचन्ताभयमच्युत
03013034a युगान्ते सर्वभूतानि संक्षिप्य मधुसूदन
03013034c आत्मन्येवात्मसात्कृत्वा जगदास्से परंतप
03013035a नैवं पूर्वे नापरे वा करिष्यन्ति कृतानि ते
03013035c कर्माणि यानि देव त्वं बाल एव महाद्युते
03013036a कृतवान्पुण्डरीकाक्ष बलदेवसहायवान्
03013036c वैराजभवने चापि ब्रह्मणा न्यवसः सह
03013037  वैशंपायन उवाच
03013037a एवमुक्त्वा तदात्मानमात्मा कृष्णस्य पाण्डवः
03013037c तूष्णीमासीत्ततः पार्थमित्युवाच जनार्दनः
03013038a ममैव त्वं तवैवाहं ये मदीयास्तवैव ते
03013038c यस्त्वां द्वेष्टि स मां द्वेष्टि यस्त्वामनु स मामनु
03013039a नरस्त्वमसि दुर्धर्ष हरिर्नारायणो ह्यहम्
03013039c लोकाल्लोकमिमं प्राप्तौ नरनारायणावृषी
03013040a अनन्यः पार्थ मत्तस्त्वमहं त्वत्तश्च भारत
03013040c नावयोरन्तरं शक्यं वेदितुं भरतर्षभ
03013041a तस्मिन्वीरसमावाये संरब्धेष्वथ राजसु
03013041c धृष्टद्युम्नमुखैर्वीरैर्भ्रातृभिः परिवारिता
03013042a पाञ्चाली पुण्डरीकाक्षमासीनं यादवैः सह
03013042c अभिगम्याब्रवीत्कृष्णा शरण्यं शरणैषिणी
03013043a पूर्वे प्रजानिसर्गे त्वामाहुरेकं प्रजापतिम्
03013043c स्रष्टारं सर्वभूतानामसितो देवलोऽब्रवीत्
03013044a विष्णुस्त्वमसि दुर्धर्ष त्वं यज्ञो मधुसूदन
03013044c यष्टा त्वमसि यष्टव्यो जामदग्न्यो यथाब्रवीत्
03013045a ऋषयस्त्वां क्षमामाहुः सत्यं च पुरुषोत्तम
03013045c सत्याद्यज्ञोऽसि संभूतः कश्यपस्त्वां यथाब्रवीत्
03013046a साध्यानामपि देवानां वसूनामीश्वरेश्वरः
03013046c लोकभावन लोकेश यथा त्वां नारदोऽब्रवीत्
03013047a दिवं ते शिरसा व्याप्तं पद्भ्यां च पृथिवी विभो
03013047c जठरं ते इमे लोकाः पुरुषोऽसि सनातनः
03013048a विद्यातपोऽभितप्तानां तपसा भावितात्मनाम्
03013048c आत्मदर्शनसिद्धानामृषीणामृषिसत्तम
03013049a राजर्षीणां पुण्यकृतामाहवेष्वनिवर्तिनाम्
03013049c सर्वधर्मोपपन्नानां त्वं गतिः पुरुषोत्तम
03013050a त्वं प्रभुस्त्वं विभुस्त्वं भूरात्मभूस्त्वं सनातनः
03013050c लोकपालाश्च लोकाश्च नक्षत्राणि दिशो दश
03013050e नभश्चन्द्रश्च सूर्यश्च त्वयि सर्वं प्रतिष्ठितम्
03013051a मर्त्यता चैव भूतानाममरत्वं दिवौकसाम्
03013051c त्वयि सर्वं महाबाहो लोककार्यं प्रतिष्ठितम्
03013052a सा तेऽहं दुःखमाख्यास्ये प्रणयान्मधुसूदन
03013052c ईशस्त्वं सर्वभूतानां ये दिव्या ये च मानुषाः
03013053a कथं नु भार्या पार्थानां तव कृष्ण सखी विभो
03013053c धृष्टद्युम्नस्य भगिनी सभां कृष्येत मादृशी
03013054a स्त्रीधर्मिणी वेपमाना रुधिरेण समुक्षिता
03013054c एकवस्त्रा विकृष्टास्मि दुःखिता कुरुसंसदि
03013055a राजमध्ये सभायां तु रजसाभिसमीरिताम्
03013055c दृष्ट्वा च मां धार्तराष्ट्राः प्राहसन्पापचेतसः
03013056a दासीभावेन भोक्तुं मामीषुस्ते मधुसूदन
03013056c जीवत्सु पाण्डुपुत्रेषु पाञ्चालेष्वथ वृष्णिषु
03013057a नन्वहं कृष्ण भीष्मस्य धृतराष्ट्रस्य चोभयोः
03013057c स्नुषा भवामि धर्मेण साहं दासीकृता बलात्
03013058a गर्हये पाण्डवांस्त्वेव युधि श्रेष्ठान्महाबलान्
03013058c ये क्लिश्यमानां प्रेक्षन्ते धर्मपत्नीं यशस्विनीम्
03013059a धिग्बलं भीमसेनस्य धिक्पार्थस्य धनुष्मताम्
03013059c यौ मां विप्रकृतां क्षुद्रैर्मर्षयेतां जनार्दन
03013060a शाश्वतोऽयं धर्मपथः सद्भिराचरितः सदा
03013060c यद्भार्यां परिरक्षन्ति भर्तारोऽल्पबला अपि
03013061a भार्यायां रक्ष्यमाणायां प्रजा भवति रक्षिता
03013061c प्रजायां रक्ष्यमाणायामात्मा भवति रक्षितः
03013062a आत्मा हि जायते तस्यां तस्माज्जाया भवत्युत
03013062c भर्ता च भार्यया रक्ष्यः कथं जायान्ममोदरे
03013063a नन्विमे शरणं प्राप्तान्न त्यजन्ति कदाचन
03013063c ते मां शरणमापन्नां नान्वपद्यन्त पाण्डवाः
03013064a पञ्चेमे पञ्चभिर्जाताः कुमाराश्चामितौजसः
03013064c एतेषामप्यवेक्षार्थं त्रातव्यास्मि जनार्दन
03013065a प्रतिविन्ध्यो युधिष्ठिरात्सुतसोमो वृकोदरात्
03013065c अर्जुनाच्छ्रुतकीर्तिस्तु शतानीकस्तु नाकुलिः
03013066a कनिष्ठाच्छ्रुतकर्मा तु सर्वे सत्यपराक्रमाः
03013066c प्रद्युम्नो यादृशः कृष्ण तादृशास्ते महारथाः
03013067a नन्विमे धनुषि श्रेष्ठा अजेया युधि शात्रवैः
03013067c किमर्थं धार्तराष्ट्राणां सहन्ते दुर्बलीयसाम्
03013068a अधर्मेण हृतं राज्यं सर्वे दासाः कृतास्तथा
03013068c सभायां परिकृष्टाहमेकवस्त्रा रजस्वला
03013069a नाधिज्यमपि यच्छक्यं कर्तुमन्येन गाण्डिवम्
03013069c अन्यत्रार्जुनभीमाभ्यां त्वया वा मधुसूदन
03013070a धिग्भीमसेनस्य बलं धिक्पार्थस्य च गाण्डिवम्
03013070c यत्र दुर्योधनः कृष्ण मुहूर्तमपि जीवति
03013071a य एतानाक्षिपद्राष्ट्रात्सह मात्राविहिंसकान्
03013071c अधीयानान्पुरा बालान्व्रतस्थान्मधुसूदन
03013072a भोजने भीमसेनस्य पापः प्राक्षेपयद्विषम्
03013072c कालकूटं नवं तीक्ष्णं संभृतं लोमहर्षणम्
03013073a तज्जीर्णमविकारेण सहान्नेन जनार्दन
03013073c सशेषत्वान्महाबाहो भीमस्य पुरुषोत्तम
03013074a प्रमाणकोट्यां विश्वस्तं तथा सुप्तं वृकोदरम्
03013074c बद्ध्वैनं कृष्ण गङ्गायां प्रक्षिप्य पुनराव्रजत्
03013075a यदा विबुद्धः कौन्तेयस्तदा संछिद्य बन्धनम्
03013075c उदतिष्ठन्महाबाहुर्भीमसेनो महाबलः
03013076a आशीविषैः कृष्णसर्पैः सुप्तं चैनमदंशयत्
03013076c सर्वेष्वेवाङ्गदेशेषु न ममार च शत्रुहा
03013077a प्रतिबुद्धस्तु कौन्तेयः सर्वान्सर्पानपोथयत्
03013077c सारथिं चास्य दयितमपहस्तेन जघ्निवान्
03013078a पुनः सुप्तानुपाधाक्षीद्बालकान्वारणावते
03013078c शयानानार्यया सार्धं को नु तत्कर्तुमर्हति
03013079a यत्रार्या रुदती भीता पाण्डवानिदमब्रवीत्
03013079c महद्व्यसनमापन्ना शिखिना परिवारिता
03013080a हा हतास्मि कुतो न्वद्य भवेच्छान्तिरिहानलात्
03013080c अनाथा विनशिष्यामि बालकैः पुत्रकैः सह
03013081a तत्र भीमो महाबाहुर्वायुवेगपराक्रमः
03013081c आर्यामाश्वासयामास भ्रातॄंश्चापि वृकोदरः
03013082a वैनतेयो यथा पक्षी गरुडः पततां वरः
03013082c तथैवाभिपतिष्यामि भयं वो नेह विद्यते
03013083a आर्यामङ्केन वामेन राजानं दक्षिणेन च
03013083c अंसयोश्च यमौ कृत्वा पृष्ठे बीभत्सुमेव च
03013084a सहसोत्पत्य वेगेन सर्वानादाय वीर्यवान्
03013084c भ्रातॄनार्यां च बलवान्मोक्षयामास पावकात्
03013085a ते रात्रौ प्रस्थिताः सर्वे मात्रा सह यशस्विनः
03013085c अभ्यगच्छन्महारण्यं हिडिम्बवनमन्तिकात्
03013086a श्रान्ताः प्रसुप्तास्तत्रेमे मात्रा सह सुदुःखिताः
03013086c सुप्तांश्चैनानभ्यगच्छद्धिडिम्बा नाम राक्षसी
03013087a भीमस्य पादौ कृत्वा तु स्व उत्सङ्गे ततो बलात्
03013087c पर्यमर्दत संहृष्टा कल्याणी मृदुपाणिना
03013088a तामबुध्यदमेयात्मा बलवान्सत्यविक्रमः
03013088c पर्यपृच्छच्च तां भीमः किमिहेच्छस्यनिन्दिते
03013089a तयोः श्रुत्वा तु कथितमागच्छद्राक्षसाधमः
03013089c भीमरूपो महानादान्विसृजन्भीमदर्शनः
03013090a केन सार्धं कथयसि आनयैनं ममान्तिकम्
03013090c हिडिम्बे भक्षयिष्यावो न चिरं कर्तुमर्हसि
03013091a सा कृपासंगृहीतेन हृदयेन मनस्विनी
03013091c नैनमैच्छत्तदाख्यातुमनुक्रोशादनिन्दिता
03013092a स नादान्विनदन्घोरान्राक्षसः पुरुषादकः
03013092c अभ्यद्रवत वेगेन भीमसेनं तदा किल
03013093a तमभिद्रुत्य संक्रुद्धो वेगेन महता बली
03013093c अगृह्णात्पाणिना पाणिं भीमसेनस्य राक्षसः
03013094a इन्द्राशनिसमस्पर्शं वज्रसंहननं दृढम्
03013094c संहत्य भीमसेनाय व्याक्षिपत्सहसा करम्
03013095a गृहीतं पाणिना पाणिं भीमसेनोऽथ रक्षसा
03013095c नामृष्यत महाबाहुस्तत्राक्रुध्यद्वृकोदरः
03013096a तत्रासीत्तुमुलं युद्धं भीमसेनहिडिम्बयोः
03013096c सर्वास्त्रविदुषोर्घोरं वृत्रवासवयोरिव
03013097a हत्वा हिडिम्बं भीमोऽथ प्रस्थितो भ्रातृभिः सह
03013097c हिडिम्बामग्रतः कृत्वा यस्यां जातो घटोत्कचः
03013098a ततश्च प्राद्रवन्सर्वे सह मात्रा यशस्विनः
03013098c एकचक्रामभिमुखाः संवृता ब्राह्मणव्रजैः
03013099a प्रस्थाने व्यास एषां च मन्त्री प्रियहितोऽभवत्
03013099c ततोऽगच्छन्नेकचक्रां पाण्डवाः संशितव्रताः
03013100a तत्राप्यासादयामासुर्बकं नाम महाबलम्
03013100c पुरुषादं प्रतिभयं हिडिम्बेनैव संमितम्
03013101a तं चापि विनिहत्योग्रं भीमः प्रहरतां वरः
03013101c सहितो भ्रातृभिः सर्वैर्द्रुपदस्य पुरं ययौ
03013102a लब्धाहमपि तत्रैव वसता सव्यसाचिना
03013102c यथा त्वया जिता कृष्ण रुक्मिणी भीष्मकात्मजा
03013103a एवं सुयुद्धे पार्थेन जिताहं मधुसूदन
03013103c स्वयंवरे महत्कर्म कृत्वा नसुकरं परैः
03013104a एवं क्लेशैः सुबहुभिः क्लिश्यमानाः सुदुःखिताः
03013104c निवसामार्यया हीनाः कृष्ण धौम्यपुरःसराः
03013105a त इमे सिंहविक्रान्ता वीर्येणाभ्यधिकाः परैः
03013105c विहीनैः परिक्लिश्यन्तीं समुपेक्षन्त मां कथम्
03013106a एतादृशानि दुःखानि सहन्ते दुर्बलीयसाम्
03013106c दीर्घकालं प्रदीप्तानि पापानां क्षुद्रकर्मणाम्
03013107a कुले महति जातास्मि दिव्येन विधिना किल
03013107c पाण्डवानां प्रिया भार्या स्नुषा पाण्डोर्महात्मनः
03013108a कचग्रहमनुप्राप्ता सास्मि कृष्ण वरा सती
03013108c पञ्चानामिन्द्रकल्पानां प्रेक्षतां मधुसूदन
03013109a इत्युक्त्वा प्रारुदत्कृष्णा मुखं प्रच्छाद्य पाणिना
03013109c पद्मकोशप्रकाशेन मृदुना मृदुभाषिणी
03013110a स्तनावपतितौ पीनौ सुजातौ शुभलक्षणौ
03013110c अभ्यवर्षत पाञ्चाली दुःखजैरश्रुबिन्दुभिः
03013111a चक्षुषी परिमार्जन्ती निःश्वसन्ती पुनः पुनः
03013111c बाष्पपूर्णेन कण्ठेन क्रुद्धा वचनमब्रवीत्
03013112a नैव मे पतयः सन्ति न पुत्रा मधुसूदन
03013112c न भ्रातरो न च पिता नैव त्वं न च बान्धवाः
03013113a ये मां विप्रकृतां क्षुद्रैरुपेक्षध्वं विशोकवत्
03013113c न हि मे शाम्यते दुःखं कर्णो यत्प्राहसत्तदा
03013114a अथैनामब्रवीत्कृष्णस्तस्मिन्वीरसमागमे
03013114c रोदिष्यन्ति स्त्रियो ह्येवं येषां क्रुद्धासि भामिनि
03013115a बीभत्सुशरसंछन्नाञ्शोणितौघपरिप्लुतान्
03013115c निहताञ्जीवितं त्यक्त्वा शयानान्वसुधातले
03013116a यत्समर्थं पाण्डवानां तत्करिष्यामि मा शुचः
03013116c सत्यं ते प्रतिजानामि राज्ञां राज्ञी भविष्यसि
03013117a पतेद्द्यौर्हिमवाञ्शीर्येत्पृथिवी शकलीभवेत्
03013117c शुष्येत्तोयनिधिः कृष्णे न मे मोघं वचो भवेत्
03013118  धृष्टद्युम्न उवाच
03013118a अहं द्रोणं हनिष्यामि शिखण्डी तु पितामहम्
03013118c दुर्योधनं भीमसेनः कर्णं हन्ता धनंजयः
03013119a रामकृष्णौ व्यपाश्रित्य अजेयाः स्म शुचिस्मिते
03013119c अपि वृत्रहणा युद्धे किं पुनर्धृतराष्ट्रजैः
03013120  वैशंपायन उवाच
03013120a इत्युक्तेऽभिमुखा वीरा वासुदेवमुपस्थिता
03013120c तेषां मध्ये महाबाहुः केशवो वाक्यमब्रवीत्
03014001  वासुदेव उवाच
03014001a नेदं कृच्छ्रमनुप्राप्तो भवान्स्याद्वसुधाधिप
03014001c यद्यहं द्वारकायां स्यां राजन्संनिहितः पुरा
03014002a आगच्छेयमहं द्यूतमनाहूतोऽपि कौरवैः
03014002c आम्बिकेयेन दुर्धर्ष राज्ञा दुर्योधनेन च
03014003a वारयेयमहं द्यूतं बहून्दोषान्प्रदर्शयन्
03014003c भीष्मद्रोणौ समानाय्य कृपं बाह्लीकमेव च
03014004a वैचित्रवीर्यं राजानमलं द्यूतेन कौरव
03014004c पुत्राणां तव राजेन्द्र त्वन्निमित्तमिति प्रभो
03014005a तत्र वक्ष्याम्यहं दोषान्यैर्भवानवरोपितः
03014005c वीरसेनसुतो यैश्च राज्यात्प्रभ्रंशितः पुरा
03014006a अभक्षितविनाशं च देवनेन विशां पते
03014006c सातत्यं च प्रसङ्गस्य वर्णयेयं यथातथम्
03014007a स्त्रियोऽक्षा मृगया पानमेतत्कामसमुत्थितम्
03014007c व्यसनं चतुष्टयं प्रोक्तं यै राजन्भ्रश्यते श्रियः
03014008a तत्र सर्वत्र वक्तव्यं मन्यन्ते शास्त्रकोविदाः
03014008c विशेषतश्च वक्तव्यं द्यूते पश्यन्ति तद्विदः
03014009a एकाह्ना द्रव्यनाशोऽत्र ध्रुवं व्यसनमेव च
03014009c अभुक्तनाशश्चार्थानां वाक्पारुष्यं च केवलम्
03014010a एतच्चान्यच्च कौरव्य प्रसङ्गि कटुकोदयम्
03014010c द्यूते ब्रूयां महाबाहो समासाद्याम्बिकासुतम्
03014011a एवमुक्तो यदि मया गृह्णीयाद्वचनं मम
03014011c अनामयं स्याद्धर्मस्य कुरूणां कुरुनन्दन
03014012a न चेत्स मम राजेन्द्र गृह्णीयान्मधुरं वचः
03014012c पथ्यं च भरतश्रेष्ठ निगृह्णीयां बलेन तम्
03014013a अथैनानभिनीयैवं सुहृदो नाम दुर्हृदः
03014013c सभासदश्च तान्सर्वान्भेदयेयं दुरोदरान्
03014014a असांनिध्यं तु कौरव्य ममानर्तेष्वभूत्तदा
03014014c येनेदं व्यसनं प्राप्ता भवन्तो द्यूतकारितम्
03014015a सोऽहमेत्य कुरुश्रेष्ठ द्वारकां पाण्डुनन्दन
03014015c अश्रौषं त्वां व्यसनिनं युयुधानाद्यथातथम्
03014016a श्रुत्वैव चाहं राजेन्द्र परमोद्विग्नमानसः
03014016c तूर्णमभ्यागतोऽस्मि त्वां द्रष्टुकामो विशां पते
03014017a अहो कृच्छ्रमनुप्राप्ताः सर्वे स्म भरतर्षभ
03014017c ये वयं त्वां व्यसनिनं पश्यामः सह सोदरैः
03015001  युधिष्ठिर उवाच
03015001a असांनिध्यं कथं कृष्ण तवासीद्वृष्णिनन्दन
03015001c क्व चासीद्विप्रवासस्ते किं वाकार्षीः प्रवासकः
03015002  कृष्ण उवाच
03015002a शाल्वस्य नगरं सौभं गतोऽहं भरतर्षभ
03015002c विनिहन्तुं नरश्रेष्ठ तत्र मे शृणु कारणम्
03015003a महातेजा महाबाहुर्यः स राजा महायशाः
03015003c दमघोषात्मजो वीरः शिशुपालो मया हतः
03015004a यज्ञे ते भरतश्रेष्ठ राजसूयेऽर्हणां प्रति
03015004c स रोषवशसंप्राप्तो नामृष्यत दुरात्मवान्
03015005a श्रुत्वा तं निहतं शाल्वस्तीव्ररोषसमन्वितः
03015005c उपायाद्द्वारकां शून्यामिहस्थे मयि भारत
03015006a स तत्र योधितो राजन्बालकैर्वृष्णिपुंगवैः
03015006c आगतः कामगं सौभमारुह्यैव नृशंसकृत्
03015007a ततो वृष्णिप्रवीरांस्तान्बालान्हत्वा बहूंस्तदा
03015007c पुरोद्यानानि सर्वाणि भेदयामास दुर्मतिः
03015008a उक्तवांश्च महाबाहो क्वासौ वृष्णिकुलाधमः
03015008c वासुदेवः सुमन्दात्मा वसुदेवसुतो गतः
03015009a तस्य युद्धार्थिनो दर्पं युद्धे नाशयितास्म्यहम्
03015009c आनर्ताः सत्यमाख्यात तत्र गन्तास्मि यत्र सः
03015010a तं हत्वा विनिवर्तिष्ये कंसकेशिनिषूदनम्
03015010c अहत्वा न निवर्तिष्ये सत्येनायुधमालभे
03015011a क्वासौ क्वासाविति पुनस्तत्र तत्र विधावति
03015011c मया किल रणे युद्धं काङ्क्षमाणः स सौभराट्
03015012a अद्य तं पापकर्माणं क्षुद्रं विश्वासघातिनम्
03015012c शिशुपालवधामर्षाद्गमयिष्ये यमक्षयम्
03015013a मम पापस्वभावेन भ्राता येन निपातितः
03015013c शिशुपालो महीपालस्तं वधिष्ये महीतले
03015014a भ्राता बालश्च राजा च न च संग्राममूर्धनि
03015014c प्रमत्तश्च हतो वीरस्तं हनिष्ये जनार्दनम्
03015015a एवमादि महाराज विलप्य दिवमास्थितः
03015015c कामगेन स सौभेन क्षिप्त्वा मां कुरुनन्दन
03015016a तमश्रौषमहं गत्वा यथा वृत्तः सुदुर्मतिः
03015016c मयि कौरव्य दुष्टात्मा मार्त्तिकावतको नृपः
03015017a ततोऽहमपि कौरव्य रोषव्याकुललोचनः
03015017c निश्चित्य मनसा राजन्वधायास्य मनो दधे
03015018a आनर्तेषु विमर्दं च क्षेपं चात्मनि कौरव
03015018c प्रवृद्धमवलेपं च तस्य दुष्कृतकर्मणः
03015019a ततः सौभवधायाहं प्रतस्थे पृथिवीपते
03015019c स मया सागरावर्ते दृष्ट आसीत्परीप्सता
03015020a ततः प्रध्माप्य जलजं पाञ्चजन्यमहं नृप
03015020c आहूय शाल्वं समरे युद्धाय समवस्थितः
03015021a सुमुहूर्तमभूद्युद्धं तत्र मे दानवैः सह
03015021c वशीभूताश्च मे सर्वे भूतले च निपातिताः
03015022a एतत्कार्यं महाबाहो येनाहं नागमं तदा
03015022c श्रुत्वैव हास्तिनपुरं द्यूतं चाविनयोत्थितम्
03016001  युधिष्ठिर उवाच
03016001a वासुदेव महाबाहो विस्तरेण महामते
03016001c सौभस्य वधमाचक्ष्व न हि तृप्यामि कथ्यतः
03016002  वासुदेव उवाच
03016002a हतं श्रुत्वा महाबाहो मया श्रौतश्रवं नृपम्
03016002c उपायाद्भरतश्रेष्ठ शाल्वो द्वारवतीं पुरीम्
03016003a अरुन्धत्तां सुदुष्टात्मा सर्वतः पाण्डुनन्दन
03016003c शाल्वो वैहायसं चापि तत्पुरं व्यूह्य विष्ठितः
03016004a तत्रस्थोऽथ महीपालो योधयामास तां पुरीम्
03016004c अभिसारेण सर्वेण तत्र युद्धमवर्तत
03016005a पुरी समन्ताद्विहिता सपताका सतोरणा
03016005c सचक्रा सहुडा चैव सयन्त्रखनका तथा
03016006a सोपतल्पप्रतोलीका साट्टाट्टालकगोपुरा
03016006c सकचग्रहणी चैव सोल्कालातावपोथिका
03016007a सोष्ट्रिका भरतश्रेष्ठ सभेरीपणवानका
03016007c समित्तृणकुशा राजन्सशतघ्नीकलाङ्गला
03016008a सभुशुण्ड्यश्मलगुडा सायुधा सपरश्वधा
03016008c लोहचर्मवती चापि साग्निः सहुडशृङ्गिका
03016009a शास्त्रदृष्टेन विधिना संयुक्ता भरतर्षभ
03016009c द्रव्यैरनेकैर्विविधैर्गदसाम्बोद्धवादिभिः
03016010a पुरुषैः कुरुशार्दूल समर्थैः प्रतिबाधने
03016010c अभिख्यातकुलैर्वीरैर्दृष्टवीर्यैश्च संयुगे
03016011a मध्यमेन च गुल्मेन रक्षिता सारसंज्ञिता
03016011c उत्क्षिप्तगुल्मैश्च तथा हयैश्चैव पदातिभिः
03016012a आघोषितं च नगरे न पातव्या सुरेति ह
03016012c प्रमादं परिरक्षद्भिरुग्रसेनोद्धवादिभिः
03016013a प्रमत्तेष्वभिघातं हि कुर्याच्छाल्वो नराधिपः
03016013c इति कृत्वाप्रमत्तास्ते सर्वे वृष्ण्यन्धकाः स्थिताः
03016014a आनर्ताश्च तथा सर्वे नटनर्तकगायनाः
03016014c बहिर्विवासिताः सर्वे रक्षद्भिर्वित्तसंचयान्
03016015a संक्रमा भेदिताः सर्वे नावश्च प्रतिषेधिताः
03016015c परिखाश्चापि कौरव्य कीलैः सुनिचिताः कृताः
03016016a उदपानाः कुरुश्रेष्ठ तथैवाप्यम्बरीषकाः
03016016c समन्तात्क्रोशमात्रं च कारिता विषमा च भूः
03016017a प्रकृत्या विषमं दुर्गं प्रकृत्या च सुरक्षितम्
03016017c प्रकृत्या चायुधोपेतं विशेषेण तदानघ
03016018a सुरक्षितं सुगुप्तं च सर्वायुधसमन्वितम्
03016018c तत्पुरं भरतश्रेष्ठ यथेन्द्रभवनं तथा
03016019a न चामुद्रोऽभिनिर्याति न चामुद्रः प्रवेश्यते
03016019c वृष्ण्यन्धकपुरे राजंस्तदा सौभसमागमे
03016020a अनु रथ्यासु सर्वासु चत्वरेषु च कौरव
03016020c बलं बभूव राजेन्द्र प्रभूतगजवाजिमत्
03016021a दत्तवेतनभक्तं च दत्तायुधपरिच्छदम्
03016021c कृतापदानं च तदा बलमासीन्महाभुज
03016022a न कुप्यवेतनी कश्चिन्न चातिक्रान्तवेतनी
03016022c नानुग्रहभृतः कश्चिन्न चादृष्टपराक्रमः
03016023a एवं सुविहिता राजन्द्वारका भूरिदक्षिणैः
03016023c आहुकेन सुगुप्ता च राज्ञा राजीवलोचन
03017001  वासुदेव उवाच
03017001a तां तूपयात्वा राजेन्द्र शाल्वः सौभपतिस्तदा
03017001c प्रभूतनरनागेन बलेनोपविवेश ह
03017002a समे निविष्टा सा सेना प्रभूतसलिलाशये
03017002c चतुरङ्गबलोपेता शाल्वराजाभिपालिता
03017003a वर्जयित्वा श्मशानानि देवतायतनानि च
03017003c वल्मीकांश्चैव चैत्यांश्च तन्निविष्टमभूद्बलम्
03017004a अनीकानां विभागेन पन्थानः षट्कृताभवन्
03017004c प्रवणा नव चैवासञ्शाल्वस्य शिबिरे नृप
03017005a सर्वायुधसमोपेतं सर्वशस्त्रविशारदम्
03017005c रथनागाश्वकलिलं पदातिध्वजसंकुलम्
03017006a तुष्टपुष्टजनोपेतं वीरलक्षणलक्षितम्
03017006c विचित्रध्वजसंनाहं विचित्ररथकार्मुकम्
03017007a संनिवेश्य च कौरव्य द्वारकायां नरर्षभ
03017007c अभिसारयामास तदा वेगेन पतगेन्द्रवत्
03017008a तदापतन्तं संदृश्य बलं शाल्वपतेस्तदा
03017008c निर्याय योधयामासुः कुमारा वृष्णिनन्दनाः
03017009a असहन्तोऽभियानं तच्छाल्वराजस्य कौरव
03017009c चारुदेष्णश्च साम्बश्च प्रद्युम्नश्च महारथः
03017010a ते रथैर्दंशिताः सर्वे विचित्राभरणध्वजाः
03017010c संसक्ताः शाल्वराजस्य बहुभिर्योधपुंगवैः
03017011a गृहीत्वा तु धनुः साम्बः शाल्वस्य सचिवं रणे
03017011c योधयामास संहृष्टः क्षेमवृद्धिं चमूपतिम्
03017012a तस्य बाणमयं वर्षं जाम्बवत्याः सुतो महत्
03017012c मुमोच भरतश्रेष्ठ यथा वर्षं सहस्रदृक्
03017013a तद्बाणवर्षं तुमुलं विषेहे स चमूपतिः
03017013c क्षेमवृद्धिर्महाराज हिमवानिव निश्चलः
03017014a ततः साम्बाय राजेन्द्र क्षेमवृद्धिरपि स्म ह
03017014c मुमोच मायाविहितं शरजालं महत्तरम्
03017015a ततो मायामयं जालं माययैव विदार्य सः
03017015c साम्बः शरसहस्रेण रथमस्याभ्यवर्षत
03017016a ततः स विद्धः साम्बेन क्षेमवृद्धिश्चमूपतिः
03017016c अपायाज्जवनैरश्वैः साम्बबाणप्रपीडितः
03017017a तस्मिन्विप्रद्रुते क्रूरे शाल्वस्याथ चमूपतौ
03017017c वेगवान्नाम दैतेयः सुतं मेऽभ्यद्रवद्बली
03017018a अभिपन्नस्तु राजेन्द्र साम्बो वृष्णिकुलोद्वहः
03017018c वेगं वेगवतो राजंस्तस्थौ वीरो विधारयन्
03017019a स वेगवति कौन्तेय साम्बो वेगवतीं गदाम्
03017019c चिक्षेप तरसा वीरो व्याविध्य सत्यविक्रमः
03017020a तया त्वभिहतो राजन्वेगवानपतद्भुवि
03017020c वातरुग्ण इव क्षुण्णो जीर्णमूलो वनस्पतिः
03017021a तस्मिन्निपतिते वीरे गदानुन्ने महासुरे
03017021c प्रविश्य महतीं सेनां योधयामास मे सुतः
03017022a चारुदेष्णेन संसक्तो विविन्ध्यो नाम दानवः
03017022c महारथः समाज्ञातो महाराज महाधनुः
03017023a ततः सुतुमुलं युद्धं चारुदेष्णविविन्ध्ययोः
03017023c वृत्रवासवयो राजन्यथा पूर्वं तथाभवत्
03017024a अन्योन्यस्याभिसंक्रुद्धावन्योन्यं जघ्नतुः शरैः
03017024c विनदन्तौ महाराज सिंहाविव महाबलौ
03017025a रौक्मिणेयस्ततो बाणमग्न्यर्कोपमवर्चसम्
03017025c अभिमन्त्र्य महास्त्रेण संदधे शत्रुनाशनम्
03017026a स विविन्ध्याय सक्रोधः समाहूय महारथः
03017026c चिक्षेप मे सुतो राजन्स गतासुरथापतत्
03017027a विविन्ध्यं निहतं दृष्ट्वा तां च विक्षोभितां चमूम्
03017027c कामगेन स सौभेन शाल्वः पुनरुपागमत्
03017028a ततो व्याकुलितं सर्वं द्वारकावासि तद्बलम्
03017028c दृष्ट्वा शाल्वं महाबाहो सौभस्थं पृथिवीगतम्
03017029a ततो निर्याय कौन्तेय व्यवस्थाप्य च तद्बलम्
03017029c आनर्तानां महाराज प्रद्युम्नो वाक्यमब्रवीत्
03017030a सर्वे भवन्तस्तिष्ठन्तु सर्वे पश्यन्तु मां युधि
03017030c निवारयन्तं संग्रामे बलात्सौभं सराजकम्
03017031a अहं सौभपतेः सेनामायसैर्भुजगैरिव
03017031c धनुर्भुजविनिर्मुक्तैर्नाशयाम्यद्य यादवाः
03017032a आश्वसध्वं न भीः कार्या सौभराडद्य नश्यति
03017032c मयाभिपन्नो दुष्टात्मा ससौभो विनशिष्यति
03017033a एवं ब्रुवति संहृष्टे प्रद्युम्ने पाण्डुनन्दन
03017033c विष्ठितं तद्बलं वीर युयुधे च यथासुखम्
03018001  वासुदेव उवाच
03018001a एवमुक्त्वा रौक्मिणेयो यादवान्भरतर्षभ
03018001c दंशितैर्हरिभिर्युक्तं रथमास्थाय काञ्चनम्
03018002a उच्छ्रित्य मकरं केतुं व्यात्ताननमलंकृतम्
03018002c उत्पतद्भिरिवाकाशं तैर्हयैरन्वयात्परान्
03018003a विक्षिपन्नादयंश्चापि धनुःश्रेष्ठं महाबलः
03018003c तूणखड्गधरः शूरो बद्धगोधाङ्गुलित्रवान्
03018004a स विद्युच्चलितं चापं विहरन्वै तलात्तलम्
03018004c मोहयामास दैतेयान्सर्वान्सौभनिवासिनः
03018005a नास्य विक्षिपतश्चापं संदधानस्य चासकृत्
03018005c अन्तरं ददृशे कश्चिन्निघ्नतः शात्रवान्रणे
03018006a मुखस्य वर्णो न विकल्पतेऽस्य; चेलुश्च गात्राणि न चापि तस्य
03018006c सिंहोन्नतं चाप्यभिगर्जतोऽस्य; शुश्राव लोकोऽद्भुतरूपमग्र्यम्
03018007a जलेचरः काञ्चनयष्टिसंस्थो; व्यात्ताननः सर्वतिमिप्रमाथी
03018007c वित्रासयन्राजति वाहमुख्ये; शाल्वस्य सेनाप्रमुखे ध्वजाग्र्यः
03018008a ततः स तूर्णं निष्पत्य प्रद्युम्नः शत्रुकर्शनः
03018008c शाल्वमेवाभिदुद्राव विधास्यन्कलहं नृप
03018009a अभियानं तु वीरेण प्रद्युम्नेन महाहवे
03018009c नामर्षयत संक्रुद्धः शाल्वः कुरुकुलोद्वह
03018010a स रोषमदमत्तो वै कामगादवरुह्य च
03018010c प्रद्युम्नं योधयामास शाल्वः परपुरंजयः
03018011a तयोः सुतुमुलं युद्धं शाल्ववृष्णिप्रवीरयोः
03018011c समेता ददृशुर्लोका बलिवासवयोरिव
03018012a तस्य मायामयो वीर रथो हेमपरिष्कृतः
03018012c सध्वजः सपताकश्च सानुकर्षः सतूणवान्
03018013a स तं रथवरं श्रीमान्समारुह्य किल प्रभो
03018013c मुमोच बाणान्कौरव्य प्रद्युम्नाय महाबलः
03018014a ततो बाणमयं वर्षं व्यसृजत्तरसा रणे
03018014c प्रद्युम्नो भुजवेगेन शाल्वं संमोहयन्निव
03018015a स तैरभिहतः संख्ये नामर्षयत सौभराट्
03018015c शरान्दीप्ताग्निसंकाशान्मुमोच तनये मम
03018016a स शाल्वबाणै राजेन्द्र विद्धो रुक्मिणिनन्दनः
03018016c मुमोच बाणं त्वरितो मर्मभेदिनमाहवे
03018017a तस्य वर्म विभिद्याशु स बाणो मत्सुतेरितः
03018017c बिभेद हृदयं पत्री स पपात मुमोह च
03018018a तस्मिन्निपतिते वीरे शाल्वराजे विचेतसि
03018018c संप्राद्रवन्दानवेन्द्रा दारयन्तो वसुंधराम्
03018019a हाहाकृतमभूत्सैन्यं शाल्वस्य पृथिवीपते
03018019c नष्टसंज्ञे निपतिते तदा सौभपतौ नृप
03018020a तत उत्थाय कौरव्य प्रतिलभ्य च चेतनाम्
03018020c मुमोच बाणं तरसा प्रद्युम्नाय महाबलः
03018021a तेन विद्धो महाबाहुः प्रद्युम्नः समरे स्थितः
03018021c जत्रुदेशे भृशं वीरो व्यवासीदद्रथे तदा
03018022a तं स विद्ध्वा महाराज शाल्वो रुक्मिणिनन्दनम्
03018022c ननाद सिंहनादं वै नादेनापूरयन्महीम्
03018023a ततो मोहं समापन्ने तनये मम भारत
03018023c मुमोच बाणांस्त्वरितः पुनरन्यान्दुरासदान्
03018024a स तैरभिहतो बाणैर्बहुभिस्तेन मोहितः
03018024c निश्चेष्टः कौरवश्रेष्ठ प्रद्युम्नोऽभूद्रणाजिरे
03019001  वासुदेव उवाच
03019001a शाल्वबाणार्दिते तस्मिन्प्रद्युम्ने बलिनां वरे
03019001c वृष्णयो भग्नसंकल्पा विव्यथुः पृतनागताः
03019002a हाहाकृतमभूत्सार्वं वृष्ण्यन्धकबलं तदा
03019002c प्रद्युम्ने पतिते राजन्परे च मुदिताभवन्
03019003a तं तथा मोहितं दृष्ट्वा सारथिर्जवनैर्हयैः
03019003c रणादपाहरत्तूर्णं शिक्षितो दारुकिस्ततः
03019004a नातिदूरापयाते तु रथे रथवरप्रणुत्
03019004c धनुर्गृहीत्वा यन्तारं लब्धसंज्ञोऽब्रवीदिदम्
03019005a सौते किं ते व्यवसितं कस्माद्यासि पराङ्मुखः
03019005c नैष वृष्णिप्रवीराणामाहवे धर्म उच्यते
03019006a कच्चित्सौते न ते मोहः शाल्वं दृष्ट्वा महाहवे
03019006c विषादो वा रणं दृष्ट्वा ब्रूहि मे त्वं यथातथम्
03019007  सूत उवाच
03019007a जानार्दने न मे मोहो नापि मे भयमाविशत्
03019007c अतिभारं तु ते मन्ये शाल्वं केशवनन्दन
03019008a सोऽपयामि शनैर्वीर बलवानेष पापकृत्
03019008c मोहितश्च रणे शूरो रक्ष्यः सारथिना रथी
03019009a आयुष्मंस्त्वं मया नित्यं रक्षितव्यस्त्वयाप्यहम्
03019009c रक्षितव्यो रथी नित्यमिति कृत्वापयाम्यहम्
03019010a एकश्चासि महाबाहो बहवश्चापि दानवाः
03019010c नसमं रौक्मिणेयाहं रणं मत्वापयाम्यहम्
03019011  वासुदेव उवाच
03019011a एवं ब्रुवति सूते तु तदा मकरकेतुमान्
03019011c उवाच सूतं कौरव्य निवर्तय रथं पुनः
03019012a दारुकात्मज मैवं त्वं पुनः कार्षीः कथंचन
03019012c व्यपयानं रणात्सौते जीवतो मम कर्हिचित्
03019013a न स वृष्णिकुले जातो यो वै त्यजति संगरम्
03019013c यो वा निपतितं हन्ति तवास्मीति च वादिनम्
03019014a तथा स्त्रियं वै यो हन्ति वृद्धं बालं तथैव च
03019014c विरथं विप्रकीर्णं च भग्नशस्त्रायुधं तथा
03019015a त्वं च सूतकुले जातो विनीतः सूतकर्मणि
03019015c धर्मज्ञश्चासि वृष्णीनामाहवेष्वपि दारुके
03019016a स जानंश्चरितं कृत्स्नं वृष्णीनां पृतनामुखे
03019016c अपयानं पुनः सौते मैवं कार्षीः कथंचन
03019017a अपयातं हतं पृष्ठे भीतं रणपलायिनम्
03019017c गदाग्रजो दुराधर्षः किं मां वक्ष्यति माधवः
03019018a केशवस्याग्रजो वापि नीलवासा मदोत्कटः
03019018c किं वक्ष्यति महाबाहुर्बलदेवः समागतः
03019019a किं वक्ष्यति शिनेर्नप्ता नरसिंहो महाधनुः
03019019c अपयातं रणात्सौते साम्बश्च समितिंजयः
03019020a चारुदेष्णश्च दुर्धर्षस्तथैव गदसारणौ
03019020c अक्रूरश्च महाबाहुः किं मां वक्ष्यति सारथे
03019021a शूरं संभावितं सन्तं नित्यं पुरुषमानिनम्
03019021c स्त्रियश्च वृष्णीवीराणां किं मां वक्ष्यन्ति संगताः
03019022a प्रद्युम्नोऽयमुपायाति भीतस्त्यक्त्वा महाहवम्
03019022c धिगेनमिति वक्ष्यन्ति न तु वक्ष्यन्ति साध्विति
03019023a धिग्वाचा परिहासोऽपि मम वा मद्विधस्य वा
03019023c मृत्युनाभ्यधिकः सौते स त्वं मा व्यपयाः पुनः
03019024a भारं हि मयि संन्यस्य यातो मधुनिहा हरिः
03019024c यज्ञं भरतसिंहस्य पार्थस्यामिततेजसः
03019025a कृतवर्मा मया वीरो निर्यास्यन्नेव वारितः
03019025c शाल्वं निवारयिष्येऽहं तिष्ठ त्वमिति सूतज
03019026a स च संभावयन्मां वै निवृत्तो हृदिकात्मजः
03019026c तं समेत्य रणं त्यक्त्वा किं वक्ष्यामि महारथम्
03019027a उपयातं दुराधर्षं शङ्खचक्रगदाधरम्
03019027c पुरुषं पुण्डरीकाक्षं किं वक्ष्यामि महाभुजम्
03019028a सात्यकिं बलदेवं च ये चान्येऽन्धकवृष्णयः
03019028c मया स्पर्धन्ति सततं किं नु वक्ष्यामि तानहम्
03019029a त्यक्त्वा रणमिमं सौते पृष्ठतोऽभ्याहतः शरैः
03019029c त्वयापनीतो विवशो न जीवेयं कथंचन
03019030a स निवर्त रथेनाशु पुनर्दारुकनन्दन
03019030c न चैतदेवं कर्तव्यमथापत्सु कथंचन
03019031a न जीवितमहं सौते बहु मन्ये कदाचन
03019031c अपयातो रणाद्भीतः पृष्ठतोऽभ्याहतः शरैः
03019032a कदा वा सूतपुत्र त्वं जानीषे मां भयार्दितम्
03019032c अपयातं रणं हित्वा यथा कापुरुषं तथा
03019033a न युक्तं भवता त्यक्तुं संग्रामं दारुकात्मज
03019033c मयि युद्धार्थिनि भृशं स त्वं याहि यतो रणम्
03020001  वासुदेव उवाच
03020001a एवमुक्तस्तु कौन्तेय सूतपुत्रस्तदा मृधे
03020001c प्रद्युम्नमब्रवीच्छ्लक्ष्णं मधुरं वाक्यमञ्जसा
03020002a न मे भयं रौक्मिणेय संग्रामे यच्छतो हयान्
03020002c युद्धज्ञश्चास्मि वृष्णीनां नात्र किंचिदतोऽन्यथा
03020003a आयुष्मन्नुपदेशस्तु सारथ्ये वर्ततां स्मृतः
03020003c सर्वार्थेषु रथी रक्ष्यस्त्वं चापि भृशपीडितः
03020004a त्वं हि शाल्वप्रयुक्तेन पत्रिणाभिहतो भृशम्
03020004c कश्मलाभिहतो वीर ततोऽहमपयातवान्
03020005a स त्वं सात्वतमुख्याद्य लब्धसंज्ञो यदृच्छया
03020005c पश्य मे हयसंयाने शिक्षां केशवनन्दन
03020006a दारुकेणाहमुत्पन्नो यथावच्चैव शिक्षितः
03020006c वीतभीः प्रविशाम्येतां शाल्वस्य महतीं चमूम्
03020007a एवमुक्त्वा ततो वीर हयान्संचोद्य संगरे
03020007c रश्मिभिश्च समुद्यम्य जवेनाभ्यपतत्तदा
03020008a मण्डलानि विचित्राणि यमकानीतराणि च
03020008c सव्यानि च विचित्राणि दक्षिणानि च सर्वशः
03020009a प्रतोदेनाहता राजन्रश्मिभिश्च समुद्यताः
03020009c उत्पतन्त इवाकाशं विबभुस्ते हयोत्तमाः
03020010a ते हस्तलाघवोपेतं विज्ञाय नृप दारुकिम्
03020010c दह्यमाना इव तदा पस्पृशुश्चरणैर्महीम्
03020011a सोऽपसव्यां चमूं तस्य शाल्वस्य भरतर्षभ
03020011c चकार नातियत्नेन तदद्भुतमिवाभवत्
03020012a अमृष्यमाणोऽपसव्यं प्रद्युम्नेन स सौभराट्
03020012c यन्तारमस्य सहसा त्रिभिर्बाणैः समर्पयत्
03020013a दारुकस्य सुतस्तं तु बाणवेगमचिन्तयन्
03020013c भूय एव महाबाहो प्रययौ हयसंमतः
03020014a ततो बाणान्बहुविधान्पुनरेव स सौभराट्
03020014c मुमोच तनये वीरे मम रुक्मिणिनन्दने
03020015a तानप्राप्ताञ्शितैर्बाणैश्चिच्छेद परवीरहा
03020015c रौक्मिणेयः स्मितं कृत्वा दर्शयन्हस्तलाघवम्
03020016a छिन्नान्दृष्ट्वा तु तान्बाणान्प्रद्युम्नेन स सौभराट्
03020016c आसुरीं दारुणीं मायामास्थाय व्यसृजच्छरान्
03020017a प्रयुज्यमानमाज्ञाय दैतेयास्त्रं महाबलः
03020017c ब्रह्मास्त्रेणान्तरा छित्त्वा मुमोचान्यान्पतत्रिणः
03020018a ते तदस्त्रं विधूयाशु विव्यधू रुधिराशनाः
03020018c शिरस्युरसि वक्त्रे च स मुमोह पपात च
03020019a तस्मिन्निपतिते क्षुद्रे शाल्वे बाणप्रपीडिते
03020019c रौक्मिणेयोऽपरं बाणं संदधे शत्रुनाशनम्
03020020a तमर्चितं सर्वदाशार्हपूगै;राशीर्भिरर्कज्वलनप्रकाशम्
03020020c दृष्ट्वा शरं ज्यामभिनीयमानं; बभूव हाहाकृतमन्तरिक्षम्
03020021a ततो देवगणाः सर्वे सेन्द्राः सह धनेश्वराः
03020021c नारदं प्रेषयामासुः श्वसनं च महाबलम्
03020022a तौ रौक्मिणेयमागम्य वचोऽब्रूतां दिवौकसाम्
03020022c नैष वध्यस्त्वया वीर शाल्वराजः कथंचन
03020023a संहरस्व पुनर्बाणमवध्योऽयं त्वया रणे
03020023c एतस्य हि शरस्याजौ नावध्योऽस्ति पुमान्क्वचित्
03020024a मृत्युरस्य महाबाहो रणे देवकिनन्दनः
03020024c कृष्णः संकल्पितो धात्रा तन्न मिथ्या भवेदिति
03020025a ततः परमसंहृष्टः प्रद्युम्नः शरमुत्तमम्
03020025c संजहार धनुःश्रेष्ठात्तूणे चैव न्यवेशयत्
03020026a तत उत्थाय राजेन्द्र शाल्वः परमदुर्मनाः
03020026c व्यपायात्सबलस्तूर्णं प्रद्युम्नशरपीडितः
03020027a स द्वारकां परित्यज्य क्रूरो वृष्णिभिरर्दितः
03020027c सौभमास्थाय राजेन्द्र दिवमाचक्रमे तदा
03021001  वासुदेव उवाच
03021001a आनर्तनगरं मुक्तं ततोऽहमगमं तदा
03021001c महाक्रतौ राजसूये निवृत्ते नृपते तव
03021002a अपश्यं द्वारकां चाहं महाराज हतत्विषम्
03021002c निःस्वाध्यायवषट्कारां निर्भूषणवरस्त्रियम्
03021003a अनभिज्ञेयरूपाणि द्वारकोपवनानि च
03021003c दृष्ट्वा शङ्कोपपन्नोऽहमपृच्छं हृदिकात्मजम्
03021004a अस्वस्थनरनारीकमिदं वृष्णिपुरं भृशम्
03021004c किमिदं नरशार्दूल श्रोतुमिच्छामहे वयम्
03021005a एवमुक्तस्तु स मया विस्तरेणेदमब्रवीत्
03021005c रोधं मोक्षं च शाल्वेन हार्दिक्यो राजसत्तम
03021006a ततोऽहं कौरवश्रेष्ठ श्रुत्वा सर्वमशेषतः
03021006c विनाशे शाल्वराजस्य तदैवाकरवं मतिम्
03021007a ततोऽहं भरतश्रेष्ठ समाश्वास्य पुरे जनम्
03021007c राजानमाहुकं चैव तथैवानकदुन्दुभिम्
03021007e सर्ववृष्णिप्रवीरांश्च हर्षयन्नब्रुवं तदा
03021008a अप्रमादः सदा कार्यो नगरे यादवर्षभाः
03021008c शाल्वराजविनाशाय प्रयातं मां निबोधत
03021009a नाहत्वा तं निवर्तिष्ये पुरीं द्वारवतीं प्रति
03021009c सशाल्वं सौभनगरं हत्वा द्रष्टास्मि वः पुनः
03021009e त्रिसामा हन्यतामेषा दुन्दुभिः शत्रुभीषणी
03021010a ते मयाश्वासिता वीरा यथावद्भरतर्षभ
03021010c सर्वे मामब्रुवन्हृष्टाः प्रयाहि जहि शात्रवान्
03021011a तैः प्रहृष्टात्मभिर्वीरैराशीर्भिरभिनन्दितः
03021011c वाचयित्वा द्विजश्रेष्ठान्प्रणम्य शिरसाहुकम्
03021012a सैन्यसुग्रीवयुक्तेन रथेनानादयन्दिशः
03021012c प्रध्माप्य शङ्खप्रवरं पाञ्चजन्यमहं नृप
03021013a प्रयातोऽस्मि नरव्याघ्र बलेन महता वृतः
03021013c कॢप्तेन चतुरङ्गेण बलेन जितकाशिना
03021014a समतीत्य बहून्देशान्गिरींश्च बहुपादपान्
03021014c सरांसि सरितश्चैव मार्त्तिकावतमासदम्
03021015a तत्राश्रौषं नरव्याघ्र शाल्वं नगरमन्तिकात्
03021015c प्रयातं सौभमास्थाय तमहं पृष्ठतोऽन्वयाम्
03021016a ततः सागरमासाद्य कुक्षौ तस्य महोर्मिणः
03021016c समुद्रनाभ्यां शाल्वोऽभूत्सौभमास्थाय शत्रुहन्
03021017a स समालोक्य दूरान्मां स्मयन्निव युधिष्ठिर
03021017c आह्वयामास दुष्टात्मा युद्धायैव मुहुर्मुहुः
03021018a तस्य शार्ङ्गविनिर्मुक्तैर्बहुभिर्मर्मभेदिभिः
03021018c पुरं नासाद्यत शरैस्ततो मां रोष आविशत्
03021019a स चापि पापप्रकृतिर्दैतेयापसदो नृप
03021019c मय्यवर्षत दुर्धर्षः शरधाराः सहस्रशः
03021020a सैनिकान्मम सूतं च हयांश्च समवाकिरत्
03021020c अचिन्तयन्तस्तु शरान्वयं युध्याम भारत
03021021a ततः शतसहस्राणि शराणां नतपर्वणाम्
03021021c चिक्षिपुः समरे वीरा मयि शाल्वपदानुगाः
03021022a ते हयान्मे रथं चैव तदा दारुकमेव च
03021022c छादयामासुरसुरा बाणैर्मर्मविभेदिभिः
03021023a न हया न रथो वीर न यन्ता मम दारुकः
03021023c अदृश्यन्त शरैश्छन्नास्तथाहं सैनिकाश्च मे
03021024a ततोऽहमपि कौरव्य शराणामयुतान्बहून्
03021024c अभिमन्त्रितानां धनुषा दिव्येन विधिनाक्षिपम्
03021025a न तत्र विषयस्त्वासीन्मम सैन्यस्य भारत
03021025c खे विषक्तं हि तत्सौभं क्रोशमात्र इवाभवत्
03021026a ततस्ते प्रेक्षकाः सर्वे रङ्गवाट इव स्थिताः
03021026c हर्षयामासुरुच्चैर्मां सिंहनादतलस्वनैः
03021027a मत्कार्मुकविनिर्मुक्ता दानवानां महारणे
03021027c अङ्गेषु रुधिराक्तास्ते विविशुः शलभा इव
03021028a ततो हलहलाशब्दः सौभमध्ये व्यवर्धत
03021028c वध्यतां विशिखैस्तीक्ष्णैः पततां च महार्णवे
03021029a ते निकृत्तभुजस्कन्धाः कबन्धाकृतिदर्शनाः
03021029c नदन्तो भैरवान्नादन्निपतन्ति स्म दानवाः
03021030a ततो गोक्षीरकुन्देन्दुमृणालरजतप्रभम्
03021030c जलजं पाञ्चजन्यं वै प्राणेनाहमपूरयम्
03021031a तान्दृष्ट्वा पतितांस्तत्र शाल्वः सौभपतिस्तदा
03021031c मायायुद्धेन महता योधयामास मां युधि
03021032a ततो हुडहुडाः प्रासाः शक्तिशूलपरश्वधाः
03021032c पट्टिशाश्च भुशुण्ड्यश्च प्रापतन्ननिशं मयि
03021033a तानहं माययैवाशु प्रतिगृह्य व्यनाशयम्
03021033c तस्यां हतायां मायायां गिरिशृङ्गैरयोधयत्
03021034a ततोऽभवत्तम इव प्रभातमिव चाभवत्
03021034c दुर्दिनं सुदिनं चैव शीतमुष्णं च भारत
03021035a एवं मायां विकुर्वाणो योधयामास मां रिपुः
03021035c विज्ञाय तदहं सर्वं माययैव व्यनाशयम्
03021035e यथाकालं तु युद्धेन व्यधमं सर्वतः शरैः
03021036a ततो व्योम महाराज शतसूर्यमिवाभवत्
03021036c शतचन्द्रं च कौन्तेय सहस्रायुततारकम्
03021037a ततो नाज्ञायत तदा दिवारात्रं तथा दिशः
03021037c ततोऽहं मोहमापन्नः प्रज्ञास्त्रं समयोजयम्
03021037e ततस्तदस्त्रमस्त्रेण विधूतं शरतूलवत्
03021038a तथा तदभवद्युद्धं तुमुलं लोमहर्षणम्
03021038c लब्धालोकश्च राजेन्द्र पुनः शत्रुमयोधयम्
03022001  वासुदेव उवाच
03022001a एवं स पुरुषव्याघ्र शाल्वो राज्ञां महारिपुः
03022001c युध्यमानो मया संख्ये वियदभ्यागमत्पुनः
03022002a ततः शतघ्नीश्च महागदाश्च; दीप्तांश्च शूलान्मुसलानसींश्च
03022002c चिक्षेप रोषान्मयि मन्दबुद्धिः; शाल्वो महाराज जयाभिकाङ्क्षी
03022003a तानाशुगैरापततोऽहमाशु; निवार्य तूर्णं खगमान्ख एव
03022003c द्विधा त्रिधा चाच्छिनमाशु मुक्तै;स्ततोऽन्तरिक्षे निनदो बभूव
03022004a ततः शतसहस्रेण शराणां नतपर्वणाम्
03022004c दारुकं वाजिनश्चैव रथं च समवाकिरत्
03022005a ततो मामब्रवीद्वीर दारुको विह्वलन्निव
03022005c स्थातव्यमिति तिष्ठामि शाल्वबाणप्रपीडितः
03022006a इति तस्य निशम्याहं सारथेः करुणं वचः
03022006c अवेक्षमाणो यन्तारमपश्यं शरपीडितम्
03022007a न तस्योरसि नो मूर्ध्नि न काये न भुजद्वये
03022007c अन्तरं पाण्डवश्रेष्ठ पश्यामि नहतं शरैः
03022008a स तु बाणवरोत्पीडाद्विस्रवत्यसृगुल्बणम्
03022008c अभिवृष्टो यथा मेघैर्गिरिर्गैरिकधातुमान्
03022009a अभीषुहस्तं तं दृष्ट्वा सीदन्तं सारथिं रणे
03022009c अस्तम्भयं महाबाहो शाल्वबाणप्रपीडितम्
03022010a अथ मां पुरुषः कश्चिद्द्वारकानिलयोऽब्रवीत्
03022010c त्वरितो रथमभ्येत्य सौहृदादिव भारत
03022011a आहुकस्य वचो वीर तस्यैव परिचारकः
03022011c विषण्णः सन्नकण्ठो वै तन्निबोध युधिष्ठिर
03022012a द्वारकाधिपतिर्वीर आह त्वामाहुको वचः
03022012c केशवेह विजानीष्व यत्त्वां पितृसखोऽब्रवीत्
03022013a उपयात्वाद्य शाल्वेन द्वारकां वृष्णिनन्दन
03022013c विषक्ते त्वयि दुर्धर्ष हतः शूरसुतो बलात्
03022014a तदलं साधु युद्धेन निवर्तस्व जनार्दन
03022014c द्वारकामेव रक्षस्व कार्यमेतन्महत्तव
03022015a इत्यहं तस्य वचनं श्रुत्वा परमदुर्मनाः
03022015c निश्चयं नाधिगच्छामि कर्तव्यस्येतरस्य वा
03022016a सात्यकिं बलदेवं च प्रद्युम्नं च महारथम्
03022016c जगर्हे मनसा वीर तच्छ्रुत्वा विप्रियं वचः
03022017a अहं हि द्वारकायाश्च पितुश्च कुरुनन्दन
03022017c तेषु रक्षां समाधाय प्रयातः सौभपातने
03022018a बलदेवो महाबाहुः कच्चिज्जीवति शत्रुहा
03022018c सात्यकी रौक्मिणेयश्च चारुदेष्णश्च वीर्यवान्
03022018e साम्बप्रभृतयश्चैवेत्यहमासं सुदुर्मनाः
03022019a एतेषु हि नरव्याघ्र जीवत्सु न कथंचन
03022019c शक्यः शूरसुतो हन्तुमपि वज्रभृता स्वयम्
03022020a हतः शूरसुतो व्यक्तं व्यक्तं ते च परासवः
03022020c बलदेवमुखाः सर्वे इति मे निश्चिता मतिः
03022021a सोऽहं सर्वविनाशं तं चिन्तयानो मुहुर्मुहुः
03022021c सुविह्वलो महाराज पुनः शाल्वमयोधयम्
03022022a ततोऽपश्यं महाराज प्रपतन्तमहं तदा
03022022c सौभाच्छूरसुतं वीर ततो मां मोह आविशत्
03022023a तस्य रूपं प्रपततः पितुर्मम नराधिप
03022023c ययातेः क्षीणपुण्यस्य स्वर्गादिव महीतलम्
03022024a विशीर्णगलितोष्णीषः प्रकीर्णाम्बरमूर्धजः
03022024c प्रपतन्दृश्यते ह स्म क्षीणपुण्य इव ग्रहः
03022025a ततः शार्ङ्गं धनुःश्रेष्ठं करात्प्रपतितं मम
03022025c मोहात्सन्नश्च कौन्तेय रथोपस्थ उपाविशम्
03022026a ततो हाहाकृतं सर्वं सैन्यं मे गतचेतनम्
03022026c मां दृष्ट्वा रथनीडस्थं गतासुमिव भारत
03022027a प्रसार्य बाहू पततः प्रसार्य चरणावपि
03022027c रूपं पितुरपश्यं तच्छकुनेः पततो यथा
03022028a तं पतन्तं महाबाहो शूलपट्टिशपाणयः
03022028c अभिघ्नन्तो भृशं वीरा मम चेतो व्यकम्पयन्
03022029a ततो मुहूर्तात्प्रतिलभ्य संज्ञा;महं तदा वीर महाविमर्दे
03022029c न तत्र सौभं न रिपुं न शाल्वं; पश्यामि वृद्धं पितरं न चापि
03022030a ततो ममासीन्मनसि मायेयमिति निश्चितम्
03022030c प्रबुद्धोऽस्मि ततो भूयः शतशो विकिरञ्शरान्
03023001  वासुदेव उवाच
03023001a ततोऽहं भरतश्रेष्ठ प्रगृह्य रुचिरं धनुः
03023001c शरैरपातयं सौभाच्छिरांसि विबुधद्विषाम्
03023002a शरांश्चाशीविषाकारानूर्ध्वगांस्तिग्मतेजसः
03023002c अप्रैषं शाल्वराजाय शार्ङ्गमुक्तान्सुवाससः
03023003a ततो नादृश्यत तदा सौभं कुरुकुलोद्वह
03023003c अन्तर्हितं माययाभूत्ततोऽहं विस्मितोऽभवम्
03023004a अथ दानवसंघास्ते विकृताननमूर्धजाः
03023004c उदक्रोशन्महाराज विष्ठिते मयि भारत
03023005a ततोऽस्त्रं शब्दसाहं वै त्वरमाणो महाहवे
03023005c अयोजयं तद्वधाय ततः शब्द उपारमत्
03023006a हतास्ते दानवाः सर्वे यैः स शब्द उदीरितः
03023006c शरैरादित्यसंकाशैर्ज्वलितैः शब्दसाधनैः
03023007a तस्मिन्नुपरते शब्दे पुनरेवान्यतोऽभवत्
03023007c शब्दोऽपरो महाराज तत्रापि प्राहरं शरान्
03023008a एवं दश दिशः सर्वास्तिर्यगूर्ध्वं च भारत
03023008c नादयामासुरसुरास्ते चापि निहता मया
03023009a ततः प्राग्ज्योतिषं गत्वा पुनरेव व्यदृश्यत
03023009c सौभं कामगमं वीर मोहयन्मम चक्षुषी
03023010a ततो लोकान्तकरणो दानवो वानराकृतिः
03023010c शिलावर्षेण सहसा महता मां समावृणोत्
03023011a सोऽहं पर्वतवर्षेण वध्यमानः समन्ततः
03023011c वल्मीक इव राजेन्द्र पर्वतोपचितोऽभवम्
03023012a ततोऽहं पर्वतचितः सहयः सहसारथिः
03023012c अप्रख्यातिमियां राजन्सध्वजः पर्वतैश्चितः
03023013a ततो वृष्णिप्रवीरा ये ममासन्सैनिकास्तदा
03023013c ते भयार्ता दिशः सर्वाः सहसा विप्रदुद्रुवुः
03023014a ततो हाहाकृतं सर्वमभूत्किल विशां पते
03023014c द्यौश्च भूमिश्च खं चैवादृश्यमाने तथा मयि
03023015a ततो विषण्णमनसो मम राजन्सुहृज्जनाः
03023015c रुरुदुश्चुक्रुशुश्चैव दुःखशोकसमन्विताः
03023016a द्विषतां च प्रहर्षोऽभूदार्तिश्चाद्विषतामपि
03023016c एवं विजितवान्वीर पश्चादश्रौषमच्युत
03023017a ततोऽहमस्त्रं दयितं सर्वपाषाणभेदनम्
03023017c वज्रमुद्यम्य तान्सर्वान्पर्वतान्समशातयम्
03023018a ततः पर्वतभारार्ता मन्दप्राणविचेष्टिताः
03023018c हया मम महाराज वेपमाना इवाभवन्
03023019a मेघजालमिवाकाशे विदार्याभ्युदितं रविम्
03023019c दृष्ट्वा मां बान्धवाः सर्वे हर्षमाहारयन्पुनः
03023020a ततो मामब्रवीत्सूतः प्राञ्जलिः प्रणतो नृप
03023020c साधु संपश्य वार्ष्णेय शाल्वं सौभपतिं स्थितम्
03023021a अलं कृष्णावमन्यैनं साधु यत्नं समाचर
03023021c मार्दवं सखितां चैव शाल्वादद्य व्यपाहर
03023022a जहि शाल्वं महाबाहो मैनं जीवय केशव
03023022c सर्वैः पराक्रमैर्वीर वध्यः शत्रुरमित्रहन्
03023023a न शत्रुरवमन्तव्यो दुर्बलोऽपि बलीयसा
03023023c योऽपि स्यात्पीठगः कश्चित्किं पुनः समरे स्थितः
03023024a स त्वं पुरुषशार्दूल सर्वयत्नैरिमं प्रभो
03023024c जहि वृष्णिकुलश्रेष्ठ मा त्वां कालोऽत्यगात्पुनः
03023025a नैष मार्दवसाध्यो वै मतो नापि सखा तव
03023025c येन त्वं योधितो वीर द्वारका चावमर्दिता
03023026a एवमादि तु कौन्तेय श्रुत्वाहं सारथेर्वचः
03023026c तत्त्वमेतदिति ज्ञात्वा युद्धे मतिमधारयम्
03023027a वधाय शाल्वराजस्य सौभस्य च निपातने
03023027c दारुकं चाब्रुवं वीर मुहूर्तं स्थीयतामिति
03023028a ततोऽप्रतिहतं दिव्यमभेद्यमतिवीर्यवत्
03023028c आग्नेयमस्त्रं दयितं सर्वसाहं महाप्रभम्
03023029a यक्षाणां राक्षसानां च दानवानां च संयुगे
03023029c राज्ञां च प्रतिलोमानां भस्मान्तकरणं महत्
03023030a क्षुरान्तममलं चक्रं कालान्तकयमोपमम्
03023030c अभिमन्त्र्याहमतुलं द्विषतां च निबर्हणम्
03023031a जहि सौभं स्ववीर्येण ये चात्र रिपवो मम
03023031c इत्युक्त्वा भुजवीर्येण तस्मै प्राहिणवं रुषा
03023032a रूपं सुदर्शनस्यासीदाकाशे पततस्तदा
03023032c द्वितीयस्येव सूर्यस्य युगान्ते परिविष्यतः
03023033a तत्समासाद्य नगरं सौभं व्यपगतत्विषम्
03023033c मध्येन पाटयामास क्रकचो दार्विवोच्छ्रितम्
03023034a द्विधा कृतं ततः सौभं सुदर्शनबलाद्धतम्
03023034c महेश्वरशरोद्धूतं पपात त्रिपुरं यथा
03023035a तस्मिन्निपतिते सौभे चक्रमागात्करं मम
03023035c पुनश्चोद्धूय वेगेन शाल्वायेत्यहमब्रुवम्
03023036a ततः शाल्वं गदां गुर्वीमाविध्यन्तं महाहवे
03023036c द्विधा चकार सहसा प्रजज्वाल च तेजसा
03023037a तस्मिन्निपतिते वीरे दानवास्त्रस्तचेतसः
03023037c हाहाभूता दिशो जग्मुरर्दिता मम सायकैः
03023038a ततोऽहं समवस्थाप्य रथं सौभसमीपतः
03023038c शङ्खं प्रध्माप्य हर्षेण सुहृदः पर्यहर्षयम्
03023039a तन्मेरुशिखराकारं विध्वस्ताट्टालगोपुरम्
03023039c दह्यमानमभिप्रेक्ष्य स्त्रियस्ताः संप्रदुद्रुवुः
03023040a एवं निहत्य समरे शाल्वं सौभं निपात्य च
03023040c आनर्तान्पुनरागम्य सुहृदां प्रीतिमावहम्
03023041a एतस्मात्कारणाद्राजन्नागमं नागसाह्वयम्
03023041c यद्यगां परवीरघ्न न हि जीवेत्सुयोधनः
03023042  वैशंपायन उवाच
03023042a एवमुक्त्वा महाबाहुः कौरवं पुरुषोत्तमः
03023042c आमन्त्र्य प्रययौ धीमान्पाण्डवान्मधुसूदनः
03023043a अभिवाद्य महाबाहुर्धर्मराजं युधिष्ठिरम्
03023043c राज्ञा मूर्धन्युपाघ्रातो भीमेन च महाभुजः
03023044a सुभद्रामभिमन्युं च रथमारोप्य काञ्चनम्
03023044c आरुरोह रथं कृष्णः पाण्डवैरभिपूजितः
03023045a सैन्यसुग्रीवयुक्तेन रथेनादित्यवर्चसा
03023045c द्वारकां प्रययौ कृष्णः समाश्वास्य युधिष्ठिरम्
03023046a ततः प्रयाते दाशार्हे धृष्टद्युम्नोऽपि पार्षतः
03023046c द्रौपदेयानुपादाय प्रययौ स्वपुरं तदा
03023047a धृष्टकेतुः स्वसारं च समादायाथ चेदिराट्
03023047c जगाम पाण्डवान्दृष्ट्वा रम्यां शुक्तिमतीं पुरीम्
03023048a केकयाश्चाप्यनुज्ञाताः कौन्तेयेनामितौजसा
03023048c आमन्त्र्य पाण्डवान्सर्वान्प्रययुस्तेऽपि भारत
03023049a ब्राह्मणाश्च विशश्चैव तथा विषयवासिनः
03023049c विसृज्यमानाः सुभृशं न त्यजन्ति स्म पाण्डवान्
03023050a समवायः स राजेन्द्र सुमहाद्भुतदर्शनः
03023050c आसीन्महात्मनां तेषां काम्यके भरतर्षभ
03023051a युधिष्ठिरस्तु विप्रांस्ताननुमान्य महामनाः
03023051c शशास पुरुषान्काले रथान्योजयतेति ह
03024001  वैशंपायन उवाच
03024001a तस्मिन्दशार्हाधिपतौ प्रयाते; युधिष्ठिरो भीमसेनार्जुनौ च
03024001c यमौ च कृष्णा च पुरोहितश्च; रथान्महार्हान्परमाश्वयुक्तान्
03024002a आस्थाय वीराः सहिता वनाय; प्रतस्थिरे भूतपतिप्रकाशाः
03024002c हिरण्यनिष्कान्वसनानि गाश्च; प्रदाय शिक्षाक्षरमन्त्रविद्भ्यः
03024003a प्रेष्याः पुरो विंशतिरात्तशस्त्रा; धनूंषि वर्माणि शरांश्च पीतान्
03024003c मौर्वीश्च यन्त्राणि च सायकांश्च; सर्वे समादाय जघन्यमीयुः
03024004a ततस्तु वासांसि च राजपुत्र्या; धात्र्यश्च दास्यश्च विभूषणं च
03024004c तदिन्द्रसेनस्त्वरितं प्रगृह्य; जघन्यमेवोपययौ रथेन
03024005a ततः कुरुश्रेष्ठमुपेत्य पौराः; प्रदक्षिणं चक्रुरदीनसत्त्वाः
03024005c तं ब्राह्मणाश्चाभ्यवदन्प्रसन्ना; मुख्याश्च सर्वे कुरुजाङ्गलानाम्
03024006a स चापि तानभ्यवदत्प्रसन्नः; सहैव तैर्भ्रातृभिर्धर्मराजः
03024006c तस्थौ च तत्राधिपतिर्महात्मा; दृष्ट्वा जनौघं कुरुजाङ्गलानाम्
03024007a पितेव पुत्रेषु स तेषु भावं; चक्रे कुरूणामृषभो महात्मा
03024007c ते चापि तस्मिन्भरतप्रबर्हे; तदा बभूवुः पितरीव पुत्राः
03024008a ततः समासाद्य महाजनौघाः; कुरुप्रवीरं परिवार्य तस्थुः
03024008c हा नाथ हा धर्म इति ब्रुवन्तो; ह्रिया च सर्वेऽश्रुमुखा बभूवुः
03024009a वरः कुरूणामधिपः प्रजानां; पितेव पुत्रानपहाय चास्मान्
03024009c पौरानिमाञ्जानपदांश्च सर्वा;न्हित्वा प्रयातः क्व नु धर्मराजः
03024010a धिग्धार्तराष्ट्रं सुनृशंसबुद्धिं; ससौबलं पापमतिं च कर्णम्
03024010c अनर्थमिच्छन्ति नरेन्द्र पापा; ये धर्मनित्यस्य सतस्तवोग्राः
03024011a स्वयं निवेश्याप्रतिमं महात्मा; पुरं महद्देवपुरप्रकाशम्
03024011c शतक्रतुप्रस्थममोघकर्मा; हित्वा प्रयातः क्व नु धर्मराजः
03024012a चकार यामप्रतिमां महात्मा; सभां मयो देवसभाप्रकाशाम्
03024012c तां देवगुप्तामिव देवमायां; हित्वा प्रयातः क्व नु धर्मराजः
03024013a तान्धर्मकामार्थविदुत्तमौजा; बीभत्सुरुच्चैः सहितानुवाच
03024013c आदास्यते वासमिमं निरुष्य; वनेषु राजा द्विषतां यशांसि
03024014a द्विजातिमुख्याः सहिताः पृथक्च; भवद्भिरासाद्य तपस्विनश्च
03024014c प्रसाद्य धर्मार्थविदश्च वाच्या; यथार्थसिद्धिः परमा भवेन्नः
03024015a इत्येवमुक्ते वचनेऽर्जुनेन; ते ब्राह्मणाः सर्ववर्णाश्च राजन्
03024015c मुदाभ्यनन्दन्सहिताश्च चक्रुः; प्रदक्षिणं धर्मभृतां वरिष्ठम्
03024016a आमन्त्र्य पार्थं च वृकोदरं च; धनंजयं याज्ञसेनीं यमौ च
03024016c प्रतस्थिरे राष्ट्रमपेतहर्षा; युधिष्ठिरेणानुमता यथास्वम्
03025001  वैशंपायन उवाच
03025001a ततस्तेषु प्रयातेषु कौन्तेयः सत्यसंगरः
03025001c अभ्यभाषत धर्मात्मा भ्रातॄन्सर्वान्युधिष्ठिरः
03025002a द्वादशेमाः समास्माभिर्वस्तव्यं निर्जने वने
03025002c समीक्षध्वं महारण्ये देशं बहुमृगद्विजम्
03025003a बहुपुष्पफलं रम्यं शिवं पुण्यजनोचितम्
03025003c यत्रेमाः शरदः सर्वाः सुखं प्रतिवसेमहि
03025004a एवमुक्ते प्रत्युवाच धर्मराजं धनंजयः
03025004c गुरुवन्मानवगुरुं मानयित्वा मनस्विनम्
03025005  अर्जुन उवाच
03025005a भवानेव महर्षीणां वृद्धानां पर्युपासिता
03025005c अज्ञातं मानुषे लोके भवतो नास्ति किंचन
03025006a त्वया ह्युपासिता नित्यं ब्राह्मणा भरतर्षभ
03025006c द्वैपायनप्रभृतयो नारदश्च महातपाः
03025007a यः सर्वलोकद्वाराणि नित्यं संचरते वशी
03025007c देवलोकाद्ब्रह्मलोकं गन्धर्वाप्सरसामपि
03025008a सर्वा गतीर्विजानासि ब्राह्मणानां न संशयः
03025008c प्रभावांश्चैव वेत्थ त्वं सर्वेषामेव पार्थिव
03025009a त्वमेव राजञ्जानासि श्रेयःकारणमेव च
03025009c यत्रेच्छसि महाराज निवासं तत्र कुर्महे
03025010a इदं द्वैतवनं नाम सरः पुण्यजनोचितम्
03025010c बहुपुष्पफलं रम्यं नानाद्विजनिषेवितम्
03025011a अत्रेमा द्वादश समा विहरेमेति रोचये
03025011c यदि तेऽनुमतं राजन्किं वान्यन्मन्यते भवान्
03025012  युधिष्ठिर उवाच
03025012a ममाप्येतन्मतं पार्थ त्वया यत्समुदाहृतम्
03025012c गच्छाम पुण्यं विख्यातं महद्द्वैतवनं सरः
03025013  वैशंपायन उवाच
03025013a ततस्ते प्रययुः सर्वे पाण्डवा धर्मचारिणः
03025013c ब्राह्मणैर्बहुभिः सार्धं पुण्यं द्वैतवनं सरः
03025014a ब्राह्मणाः साग्निहोत्राश्च तथैव च निरग्नयः
03025014c स्वाध्यायिनो भिक्षवश्च सजपा वनवासिनः
03025015a बहवो ब्राह्मणास्तत्र परिवव्रुर्युधिष्ठिरम्
03025015c तपस्विनः सत्यशीलाः शतशः संशितव्रताः
03025016a ते यात्वा पाण्डवास्तत्र बहुभिर्ब्राह्मणैः सह
03025016c पुण्यं द्वैतवनं रम्यं विविशुर्भरतर्षभाः
03025017a तच्छालतालाम्रमधूकनीप; कदम्बसर्जार्जुनकर्णिकारैः
03025017c तपात्यये पुष्पधरैरुपेतं; महावनं राष्ट्रपतिर्ददर्श
03025018a महाद्रुमाणां शिखरेषु तस्थु;र्मनोरमां वाचमुदीरयन्तः
03025018c मयूरदात्यूहचकोरसंघा;स्तस्मिन्वने काननकोकिलाश्च
03025019a करेणुयूथैः सह यूथपानां; मदोत्कटानामचलप्रभाणाम्
03025019c महान्ति यूथानि महाद्विपानां; तस्मिन्वने राष्ट्रपतिर्ददर्श
03025020a मनोरमां भोगवतीमुपेत्य; धृतात्मनां चीरजटाधराणाम्
03025020c तस्मिन्वने धर्मभृतां निवासे; ददर्श सिद्धर्षिगणाननेकान्
03025021a ततः स यानादवरुह्य राजा; सभ्रातृकः सजनः काननं तत्
03025021c विवेश धर्मात्मवतां वरिष्ठ;स्त्रिविष्टपं शक्र इवामितौजाः
03025022a तं सत्यसंधं सहिताभिपेतु;र्दिदृक्षवश्चारणसिद्धसंघाः
03025022c वनौकसश्चापि नरेन्द्रसिंहं; मनस्विनं संपरिवार्य तस्थुः
03025023a स तत्र सिद्धानभिवाद्य सर्वा;न्प्रत्यर्चितो राजवद्देववच्च
03025023c विवेश सर्वैः सहितो द्विजाग्र्यैः; कृताञ्जलिर्धर्मभृतां वरिष्ठः
03025024a स पुण्यशीलः पितृवन्महात्मा; तपस्विभिर्धर्मपरैरुपेत्य
03025024c प्रत्यर्चितः पुष्पधरस्य मूले; महाद्रुमस्योपविवेश राजा
03025025a भीमश्च कृष्णा च धनंजयश्च; यमौ च ते चानुचरा नरेन्द्रम्
03025025c विमुच्य वाहानवरुह्य सर्वे; तत्रोपतस्थुर्भरतप्रबर्हाः
03025026a लतावतानावनतः स पाण्डवै;र्महाद्रुमः पञ्चभिरुग्रधन्विभिः
03025026c बभौ निवासोपगतैर्महात्मभि;र्महागिरिर्वारणयूथपैरिव
03026001  वैशंपायन उवाच
03026001a तत्काननं प्राप्य नरेन्द्रपुत्राः; सुखोचिता वासमुपेत्य कृच्छ्रम्
03026001c विजह्रुरिन्द्रप्रतिमाः शिवेषु; सरस्वतीशालवनेषु तेषु
03026002a यतींश्च सर्वान्स मुनींश्च राजा; तस्मिन्वने मूलफलैरुदग्रैः
03026002c द्विजातिमुख्यानृषभः कुरूणां; संतर्पयामास महानुभावः
03026003a इष्टीश्च पित्र्याणि तथाग्रियाणि; महावने वसतां पाण्डवानाम्
03026003c पुरोहितः सर्वसमृद्धतेजा;श्चकार धौम्यः पितृवत्कुरूणाम्
03026004a अपेत्य राष्ट्राद्वसतां तु तेषा;मृषिः पुराणोऽतिथिराजगाम
03026004c तमाश्रमं तीव्रसमृद्धतेजा; मार्कण्डेयः श्रीमतां पाण्डवानाम्
03026005a स सर्वविद्द्रौपदीं प्रेक्ष्य कृष्णां; युधिष्ठिरं भीमसेनार्जुनौ च
03026005c संस्मृत्य रामं मनसा महात्मा; तपस्विमध्येऽस्मयतामितौजाः
03026006a तं धर्मराजो विमना इवाब्रवी;त्सर्वे ह्रिया सन्ति तपस्विनोऽमी
03026006c भवानिदं किं स्मयतीव हृष्ट;स्तपस्विनां पश्यतां मामुदीक्ष्य
03026007  मार्कण्डेय उवाच
03026007a न तात हृष्यामि न च स्मयामि; प्रहर्षजो मां भजते न दर्पः
03026007c तवापदं त्वद्य समीक्ष्य रामं; सत्यव्रतं दाशरथिं स्मरामि
03026008a स चापि राजा सह लक्ष्मणेन; वने निवासं पितुरेव शासनात्
03026008c धन्वी चरन्पार्थ पुरा मयैव; दृष्टो गिरेरृष्यमूकस्य सानौ
03026009a सहस्रनेत्रप्रतिमो महात्मा; मयस्य जेत नमुचेश्च हन्ता
03026009c पितुर्निदेशादनघः स्वधर्मं; वने वासं दाशरथिश्चकार
03026010a स चापि शक्रस्य समप्रभावो; महानुभावः समरेष्वजेयः
03026010c विहाय भोगानचरद्वनेषु; नेशे बलस्येति चरेदधर्मम्
03026011a नृपाश्च नाभागभगीरथादयो; महीमिमां सागरान्तां विजित्य
03026011c सत्येन तेऽप्यजयंस्तात लोका;न्नेशे बलस्येति चरेदधर्मम्
03026012a अलर्कमाहुर्नरवर्य सन्तं; सत्यव्रतं काशिकरूषराजम्
03026012c विहाय राष्ट्राणि वसूनि चैव; नेशे बलस्येति चरेदधर्मम्
03026013a धात्रा विधिर्यो विहितः पुराण;स्तं पूजयन्तो नरवर्य सन्तः
03026013c सप्तर्षयः पार्थ दिवि प्रभान्ति; नेशे बलस्येति चरेदधर्मम्
03026014a महाबलान्पर्वतकूटमात्रा;न्विषाणिनः पश्य गजान्नरेन्द्र
03026014c स्थितान्निदेशे नरवर्य धातु;र्नेशे बलस्येति चरेदधर्मम्
03026015a सर्वाणि भूतानि नरेन्द्र पश्य; यथा यथावद्विहितं विधात्रा
03026015c स्वयोनितस्तत्कुरुते प्रभावा;न्नेशे बलस्येति चरेदधर्मम्
03026016a सत्येन धर्मेण यथार्हवृत्त्या; ह्रिया तथा सर्वभूतान्यतीत्य
03026016c यशश्च तेजश्च तवापि दीप्तं; विभावसोर्भास्करस्येव पार्थ
03026017a यथाप्रतिज्ञं च महानुभाव; कृच्छ्रं वने वासमिमं निरुष्य
03026017c ततः श्रियं तेजसा स्वेन दीप्ता;मादास्यसे पार्थिव कौरवेभ्यः
03026018  वैशंपायन उवाच
03026018a तमेवमुक्त्वा वचनं महर्षि;स्तपस्विमध्ये सहितं सुहृद्भिः
03026018c आमन्त्र्य धौम्यं सहितांश्च पार्थां;स्ततः प्रतस्थे दिशमुत्तरां सः
03027001  वैशंपायन उवाच
03027001a वसत्स्वथ द्वैतवने पाण्डवेषु महात्मसु
03027001c अनुकीर्णं महारण्यं ब्राह्मणैः समपद्यत
03027002a ईर्यमाणेन सततं ब्रह्मघोषेण सर्वतः
03027002c ब्रह्मलोकसमं पुण्यमासीद्द्वैतवनं सरः
03027003a यजुषामृचां च साम्नां च गद्यानां चैव सर्वशः
03027003c आसीदुच्चार्यमाणानां निस्वनो हृदयंगमः
03027004a ज्याघोषः पाण्डवेयानां ब्रह्मघोषश्च धीमताम्
03027004c संसृष्टं ब्रह्मणा क्षत्रं भूय एव व्यरोचत
03027005a अथाब्रवीद्बको दाल्भ्यो धर्मराजं युधिष्ठिरम्
03027005c संध्यां कौन्तेयमासीनमृषिभिः परिवारितम्
03027006a पश्य द्वैतवने पार्थ ब्राह्मणानां तपस्विनाम्
03027006c होमवेलां कुरुश्रेष्ठ संप्रज्वलितपावकाम्
03027007a चरन्ति धर्मं पुण्येऽस्मिंस्त्वया गुप्ता धृतव्रताः
03027007c भृगवोऽङ्गिरसश्चैव वासिष्ठाः काश्यपैः सह
03027008a आगस्त्याश्च महाभागा आत्रेयाश्चोत्तमव्रताः
03027008c सर्वस्य जगतः श्रेष्ठा ब्राह्मणाः संगतास्त्वया
03027009a इदं तु वचनं पार्थ शृण्वेकाग्रमना मम
03027009c भ्रातृभिः सह कौन्तेय यत्त्वां वक्ष्यामि कौरव
03027010a ब्रह्म क्षत्रेण संसृष्टं क्षत्रं च ब्रह्मणा सह
03027010c उदीर्णौ दहतः शत्रून्वनानीवाग्निमारुतौ
03027011a नाब्राह्मणस्तात चिरं बुभूषे;दिच्छन्निमं लोकममुं च जेतुम्
03027011c विनीतधर्मार्थमपेतमोहं; लब्ध्वा द्विजं नुदति नृपः सपत्नान्
03027012a चरन्नैःश्रेयसं धर्मं प्रजापालनकारितम्
03027012c नाध्यगच्छद्बलिर्लोके तीर्थमन्यत्र वै द्विजात्
03027013a अनूनमासीदसुरस्य कामै;र्वैरोचनेः श्रीरपि चाक्षयासीत्
03027013c लब्ध्वा महीं ब्राह्मणसंप्रयोगा;त्तेष्वाचरन्दुष्टमतो व्यनश्यत्
03027014a नाब्राह्मणं भूमिरियं सभूति;र्वर्णं द्वितीयं भजते चिराय
03027014c समुद्रनेमिर्नमते तु तस्मै; यं ब्राह्मणः शास्ति नयैर्विनीतः
03027015a कुञ्जरस्येव संग्रामेऽपरिगृह्याङ्कुशग्रहम्
03027015c ब्राह्मणैर्विप्रहीणस्य क्षत्रस्य क्षीयते बलम्
03027016a ब्रह्मण्यनुपमा दृष्टिः क्षात्रमप्रतिमं बलम्
03027016c तौ यदा चरतः सार्धमथ लोकः प्रसीदति
03027017a यथा हि सुमहानग्निः कक्षं दहति सानिलः
03027017c तथा दहति राजन्यो ब्राह्मणेन समं रिपून्
03027018a ब्राह्मणेभ्योऽथ मेधावी बुद्धिपर्येषणं चरेत्
03027018c अलब्धस्य च लाभाय लब्धस्य च विवृद्धये
03027019a अलब्धलाभाय च लब्धवृद्धये; यथार्हतीर्थप्रतिपादनाय
03027019c यशस्विनं वेदविदं विपश्चितं; बहुश्रुतं ब्राह्मणमेव वासय
03027020a ब्राह्मणेषूत्तमा वृत्तिस्तव नित्यं युधिष्ठिर
03027020c तेन ते सर्वलोकेषु दीप्यते प्रथितं यशः
03027021a ततस्ते ब्राह्मणाः सर्वे बकं दाल्भ्यमपूजयन्
03027021c युधिष्ठिरे स्तूयमाने भूयः सुमनसोऽभवन्
03027022a द्वैपायनो नारदश्च जामदग्न्यः पृथुश्रवाः
03027022c इन्द्रद्युम्नो भालुकिश्च कृतचेताः सहस्रपात्
03027023a कर्णश्रवाश्च मुञ्जश्च लवणाश्वश्च काश्यपः
03027023c हारीतः स्थूणकर्णश्च अग्निवेश्योऽथ शौनकः
03027024a ऋतवाक्च सुवाक्चैव बृहदश्व ऋतावसुः
03027024c ऊर्ध्वरेता वृषामित्रः सुहोत्रो होत्रवाहनः
03027025a एते चान्ये च बहवो ब्राह्मणाः संशितव्रताः
03027025c अजातशत्रुमानर्चुः पुरंदरमिवर्षयः
03028001  वैशंपायन उवाच
03028001a ततो वनगताः पार्थाः सायाह्ने सह कृष्णया
03028001c उपविष्टाः कथाश्चक्रुर्दुःखशोकपरायणाः
03028002a प्रिया च दर्शनीया च पण्डिता च पतिव्रता
03028002c ततः कृष्णा धर्मराजमिदं वचनमब्रवीत्
03028003a न नूनं तस्य पापस्य दुःखमस्मासु किंचन
03028003c विद्यते धार्तराष्ट्रस्य नृशंसस्य दुरात्मनः
03028004a यस्त्वां राजन्मया सार्धमजिनैः प्रतिवासितम्
03028004c भ्रातृभिश्च तथा सर्वैर्नाभ्यभाषत किंचन
03028004e वनं प्रस्थाप्य दुष्टात्मा नान्वतप्यत दुर्मतिः
03028005a आयसं हृदयं नूनं तस्य दुष्कृतकर्मणः
03028005c यस्त्वां धर्मपरं श्रेष्ठं रूक्षाण्यश्रावयत्तदा
03028006a सुखोचितमदुःखार्हं दुरात्मा ससुहृद्गणः
03028006c ईदृशं दुःखमानीय मोदते पापपूरुषः
03028007a चतुर्णामेव पापानामश्रु वै नापतत्तदा
03028007c त्वयि भारत निष्क्रान्ते वनायाजिनवाससि
03028008a दुर्योधनस्य कर्णस्य शकुनेश्च दुरात्मनः
03028008c दुर्भ्रातुस्तस्य चोग्रस्य तथा दुःशासनस्य च
03028009a इतरेषां तु सर्वेषां कुरूणां कुरुसत्तम
03028009c दुःखेनाभिपरीतानां नेत्रेभ्यः प्रापतज्जलम्
03028010a इदं च शयनं दृष्ट्वा यच्चासीत्ते पुरातनम्
03028010c शोचामि त्वां महाराज दुःखानर्हं सुखोचितम्
03028011a दान्तं यच्च सभामध्ये आसनं रत्नभूषितम्
03028011c दृष्ट्वा कुशबृसीं चेमां शोको मां रुन्धयत्ययम्
03028012a यदपश्यं सभायां त्वां राजभिः परिवारितम्
03028012c तच्च राजन्नपश्यन्त्याः का शान्तिर्हृदयस्य मे
03028013a या त्वाहं चन्दनादिग्धमपश्यं सूर्यवर्चसम्
03028013c सा त्वा पङ्कमलादिग्धं दृष्ट्वा मुह्यामि भारत
03028014a या वै त्वा कौशिकैर्वस्त्रैः शुभ्रैर्बहुधनैः पुरा
03028014c दृष्टवत्यस्मि राजेन्द्र सा त्वां पश्यामि चीरिणम्
03028015a यच्च तद्रुक्मपात्रीभिर्ब्राह्मणेभ्यः सहस्रशः
03028015c ह्रियते ते गृहादन्नं संस्कृतं सार्वकामिकम्
03028016a यतीनामगृहाणां ते तथैव गृहमेधिनाम्
03028016c दीयते भोजनं राजन्नतीव गुणवत्प्रभो
03028016e तच्च राजन्नपश्यन्त्याः का शान्तिर्हृदयस्य मे
03028017a यांस्ते भ्रातॄन्महाराज युवानो मृष्टकुण्डलाः
03028017c अभोजयन्त मृष्टान्नैः सूदाः परमसंस्कृतैः
03028018a सर्वांस्तानद्य पश्यामि वने वन्येन जीवतः
03028018c अदुःखार्हान्मनुष्येन्द्र नोपशाम्यति मे मनः
03028019a भीमसेनमिमं चापि दुःखितं वनवासिनम्
03028019c ध्यायन्तं किं न मन्युस्ते प्राप्ते काले विवर्धते
03028020a भीमसेनं हि कर्माणि स्वयं कुर्वाणमच्युत
03028020c सुखार्हं दुःखितं दृष्ट्वा कस्मान्मन्युर्न वर्धते
03028021a सत्कृतं विविधैर्यानैर्वस्त्रैरुच्चावचैस्तथा
03028021c तं ते वनगतं दृष्ट्वा कस्मान्मन्युर्न वर्धते
03028022a कुरूनपि हि यः सर्वान्हन्तुमुत्सहते प्रभुः
03028022c त्वत्प्रसादं प्रतीक्षंस्तु सहतेऽयं वृकोदरः
03028023a योऽर्जुनेनार्जुनस्तुल्यो द्विबाहुर्बहुबाहुना
03028023c शरातिसर्गे शीघ्रत्वात्कालान्तकयमोपमः
03028024a यस्य शस्त्रप्रतापेन प्रणताः सर्वपार्थिवाः
03028024c यज्ञे तव महाराज ब्राह्मणानुपतस्थिरे
03028025a तमिमं पुरुषव्याघ्रं पूजितं देवदानवैः
03028025c ध्यायन्तमर्जुनं दृष्ट्वा कस्मान्मन्युर्न वर्धते
03028026a दृष्ट्वा वनगतं पार्थमदुःखार्हं सुखोचितम्
03028026c न च ते वर्धते मन्युस्तेन मुह्यामि भारत
03028027a यो देवांश्च मनुष्यांश्च सर्पांश्चैकरथोऽजयत्
03028027c तं ते वनगतं दृष्ट्वा कस्मान्मन्युर्न वर्धते
03028028a यो यानैरद्भुताकारैर्हयैर्नागैश्च संवृतः
03028028c प्रसह्य वित्तान्यादत्त पार्थिवेभ्यः परंतपः
03028029a क्षिपत्येकेन वेगेन पञ्च बाणशतानि यः
03028029c तं ते वनगतं दृष्ट्वा कस्मान्मन्युर्न वर्धते
03028030a श्यामं बृहन्तं तरुणं चर्मिणामुत्तमं रणे
03028030c नकुलं ते वने दृष्ट्वा कस्मान्मन्युर्न वर्धते
03028031a दर्शनीयं च शूरं च माद्रीपुत्रं युधिष्ठिर
03028031c सहदेवं वने दृष्ट्वा कस्मान्मन्युर्न वर्धते
03028032a द्रुपदस्य कुले जातां स्नुषां पाण्डोर्महात्मनः
03028032c मां ते वनगतां दृष्ट्वा कस्मान्मन्युर्न वर्धते
03028033a नूनं च तव नैवास्ति मन्युर्भरतसत्तम
03028033c यत्ते भ्रातॄंश्च मां चैव दृष्ट्वा न व्यथते मनः
03028034a न निर्मन्युः क्षत्रियोऽस्ति लोके निर्वचनं स्मृतम्
03028034c तदद्य त्वयि पश्यामि क्षत्रिये विपरीतवत्
03028035a यो न दर्शयते तेजः क्षत्रियः काल आगते
03028035c सर्वभूतानि तं पार्थ सदा परिभवन्त्युत
03028036a तत्त्वया न क्षमा कार्या शत्रून्प्रति कथंचन
03028036c तेजसैव हि ते शक्या निहन्तुं नात्र संशयः
03028037a तथैव यः क्षमाकाले क्षत्रियो नोपशाम्यति
03028037c अप्रियः सर्वभूतानां सोऽमुत्रेह च नश्यति
03029001  द्रौपद्युवाच
03029001a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्
03029001c प्रह्लादस्य च संवादं बलेर्वैरोचनस्य च
03029002a असुरेन्द्रं महाप्राज्ञं धर्माणामागतागमम्
03029002c बलिः पप्रच्छ दैत्येन्द्रं प्रह्लादं पितरं पितुः
03029003a क्षमा स्विच्छ्रेयसी तात उताहो तेज इत्युत
03029003c एतन्मे संशयं तात यथावद्ब्रूहि पृच्छते
03029004a श्रेयो यदत्र धर्मज्ञ ब्रूहि मे तदसंशयम्
03029004c करिष्यामि हि तत्सर्वं यथावदनुशासनम्
03029005a तस्मै प्रोवाच तत्सर्वमेवं पृष्टः पितामहः
03029005c सर्वनिश्चयवित्प्राज्ञः संशयं परिपृच्छते
03029006  प्रह्लाद उवाच
03029006a न श्रेयः सततं तेजो न नित्यं श्रेयसी क्षमा
03029006c इति तात विजानीहि द्वयमेतदसंशयम्
03029007a यो नित्यं क्षमते तात बहून्दोषान्स विन्दति
03029007c भृत्याः परिभवन्त्येनमुदासीनास्तथैव च
03029008a सर्वभूतानि चाप्यस्य न नमन्ते कदाचन
03029008c तस्मान्नित्यं क्षमा तात पण्डितैरपवादिता
03029009a अवज्ञाय हि तं भृत्या भजन्ते बहुदोषताम्
03029009c आदातुं चास्य वित्तानि प्रार्थयन्तेऽल्पचेतसः
03029010a यानं वस्त्राण्यलंकाराञ्शयनान्यासनानि च
03029010c भोजनान्यथ पानानि सर्वोपकरणानि च
03029011a आददीरन्नधिकृता यथाकाममचेतसः
03029011c प्रदिष्टानि च देयानि न दद्युर्भर्तृशासनात्
03029012a न चैनं भर्तृपूजाभिः पूजयन्ति कदाचन
03029012c अवज्ञानं हि लोकेऽस्मिन्मरणादपि गर्हितम्
03029013a क्षमिणं तादृशं तात ब्रुवन्ति कटुकान्यपि
03029013c प्रेष्याः पुत्राश्च भृत्याश्च तथोदासीनवृत्तयः
03029014a अप्यस्य दारानिच्छन्ति परिभूय क्षमावतः
03029014c दाराश्चास्य प्रवर्तन्ते यथाकाममचेतसः
03029015a तथा च नित्यमुदिता यदि स्वल्पमपीश्वरात्
03029015c दण्डमर्हन्ति दुष्यन्ति दुष्टाश्चाप्यपकुर्वते
03029016a एते चान्ये च बहवो नित्यं दोषाः क्षमावताम्
03029016c अथ वैरोचने दोषानिमान्विद्ध्यक्षमावताम्
03029017a अस्थाने यदि वा स्थाने सततं रजसावृतः
03029017c क्रुद्धो दण्डान्प्रणयति विविधान्स्वेन तेजसा
03029018a मित्रैः सह विरोधं च प्राप्नुते तेजसावृतः
03029018c प्राप्नोति द्वेष्यतां चैव लोकात्स्वजनतस्तथा
03029019a सोऽवमानादर्थहानिमुपालम्भमनादरम्
03029019c संतापद्वेषलोभांश्च शत्रूंश्च लभते नरः
03029020a क्रोधाद्दण्डान्मनुष्येषु विविधान्पुरुषो नयन्
03029020c भ्रश्यते शीघ्रमैश्वर्यात्प्राणेभ्यः स्वजनादपि
03029021a योऽपकर्तॄंश्च कर्तॄंश्च तेजसैवोपगच्छति
03029021c तस्मादुद्विजते लोकः सर्पाद्वेश्मगतादिव
03029022a यस्मादुद्विजते लोकः कथं तस्य भवो भवेत्
03029022c अन्तरं ह्यस्य दृष्ट्वैव लोको विकुरुते ध्रुवम्
03029022e तस्मान्नात्युत्सृजेत्तेजो न च नित्यं मृदुर्भवेत्
03029023a काले मृदुर्यो भवति काले भवति दारुणः
03029023c स वै सुखमवाप्नोति लोकेऽमुष्मिन्निहैव च
03029024a क्षमाकालांस्तु वक्ष्यामि शृणु मे विस्तरेण तान्
03029024c ये ते नित्यमसंत्याज्या यथा प्राहुर्मनीषिणः
03029025a पूर्वोपकारी यस्तु स्यादपराधेऽगरीयसि
03029025c उपकारेण तत्तस्य क्षन्तव्यमपराधिनः
03029026a अबुद्धिमाश्रितानां च क्षन्तव्यमपराधिनाम्
03029026c न हि सर्वत्र पाण्डित्यं सुलभं पुरुषेण वै
03029027a अथ चेद्बुद्धिजं कृत्वा ब्रूयुस्ते तदबुद्धिजम्
03029027c पापान्स्वल्पेऽपि तान्हन्यादपराधे तथानृजून्
03029028a सर्वस्यैकोऽपराधस्ते क्षन्तव्यः प्राणिनो भवेत्
03029028c द्वितीये सति वध्यस्तु स्वल्पेऽप्यपकृते भवेत्
03029029a अजानता भवेत्कश्चिदपराधः कृतो यदि
03029029c क्षन्तव्यमेव तस्याहुः सुपरीक्ष्य परीक्षया
03029030a मृदुना मार्दवं हन्ति मृदुना हन्ति दारुणम्
03029030c नासाध्यं मृदुना किंचित्तस्मात्तीक्ष्णतरो मृदुः
03029031a देशकालौ तु संप्रेक्ष्य बलाबलमथात्मनः
03029031c नादेशकाले किंचित्स्याद्देशः कालः प्रतीक्ष्यते
03029031e तथा लोकभयाच्चैव क्षन्तव्यमपराधिनः
03029032a एत एवंविधाः कालाः क्षमायाः परिकीर्तिताः
03029032c अतोऽन्यथानुवर्तत्सु तेजसः काल उच्यते
03029033  द्रौपद्युवाच
03029033a तदहं तेजसः कालं तव मन्ये नराधिप
03029033c धार्तराष्ट्रेषु लुब्धेषु सततं चापकारिषु
03029034a न हि कश्चित्क्षमाकालो विद्यतेऽद्य कुरून्प्रति
03029034c तेजसश्चागते काले तेज उत्स्रष्टुमर्हसि
03029035a मृदुर्भवत्यवज्ञातस्तीक्ष्णादुद्विजते जनः
03029035c काले प्राप्ते द्वयं ह्येतद्यो वेद स महीपतिः
03030001  युधिष्ठिर उवाच
03030001a क्रोधो हन्ता मनुष्याणां क्रोधो भावयिता पुनः
03030001c इति विद्धि महाप्राज्ञे क्रोधमूलौ भवाभवौ
03030002a यो हि संहरते क्रोधं भावस्तस्य सुशोभने
03030002c यः पुनः पुरुषः क्रोधं नित्यं न सहते शुभे
03030002e तस्याभावाय भवति क्रोधः परमदारुणः
03030003a क्रोधमूलो विनाशो हि प्रजानामिह दृश्यते
03030003c तत्कथं मादृशः क्रोधमुत्सृजेल्लोकनाशनम्
03030004a क्रुद्धः पापं नरः कुर्यात्क्रुद्धो हन्याद्गुरूनपि
03030004c क्रुद्धः परुषया वाचा श्रेयसोऽप्यवमन्यते
03030005a वाच्यावाच्ये हि कुपितो न प्रजानाति कर्हिचित्
03030005c नाकार्यमस्ति क्रुद्धस्य नावाच्यं विद्यते तथा
03030006a हिंस्यात्क्रोधादवध्यांश्च वध्यान्संपूजयेदपि
03030006c आत्मानमपि च क्रुद्धः प्रेषयेद्यमसादनम्
03030007a एतान्दोषान्प्रपश्यद्भिर्जितः क्रोधो मनीषिभिः
03030007c इच्छद्भिः परमं श्रेय इह चामुत्र चोत्तमम्
03030008a तं क्रोधं वर्जितं धीरैः कथमस्मद्विधश्चरेत्
03030008c एतद्द्रौपदि संधाय न मे मन्युः प्रवर्धते
03030009a आत्मानं च परं चैव त्रायते महतो भयात्
03030009c क्रुध्यन्तमप्रतिक्रुध्यन्द्वयोरेष चिकित्सकः
03030010a मूढो यदि क्लिश्यमानः क्रुध्यतेऽशक्तिमान्नरः
03030010c बलीयसां मनुष्याणां त्यजत्यात्मानमन्ततः
03030011a तस्यात्मानं संत्यजतो लोका नश्यन्त्यनात्मनः
03030011c तस्माद्द्रौपद्यशक्तस्य मन्योर्नियमनं स्मृतम्
03030012a विद्वांस्तथैव यः शक्तः क्लिश्यमानो न कुप्यति
03030012c स नाशयित्वा क्लेष्टारं परलोके च नन्दति
03030013a तस्माद्बलवता चैव दुर्बलेन च नित्यदा
03030013c क्षन्तव्यं पुरुषेणाहुरापत्स्वपि विजानता
03030014a मन्योर्हि विजयं कृष्णे प्रशंसन्तीह साधवः
03030014c क्षमावतो जयो नित्यं साधोरिह सतां मतम्
03030015a सत्यं चानृततः श्रेयो नृशंसाच्चानृशंसता
03030015c तमेवं बहुदोषं तु क्रोधं साधुविवर्जितम्
03030015e मादृशः प्रसृजेत्कस्मात्सुयोधनवधादपि
03030016a तेजस्वीति यमाहुर्वै पण्डिता दीर्घदर्शिनः
03030016c न क्रोधोऽभ्यन्तरस्तस्य भवतीति विनिश्चितम्
03030017a यस्तु क्रोधं समुत्पन्नं प्रज्ञया प्रतिबाधते
03030017c तेजस्विनं तं विद्वांसो मन्यन्ते तत्त्वदर्शिनः
03030018a क्रुद्धो हि कार्यं सुश्रोणि न यथावत्प्रपश्यति
03030018c न कार्यं न च मर्यादां नरः क्रुद्धोऽनुपश्यति
03030019a हन्त्यवध्यानपि क्रुद्धो गुरून्रूक्षैस्तुदत्यपि
03030019c तस्मात्तेजसि कर्तव्ये क्रोधो दूरात्प्रतिष्ठितः
03030020a दाक्ष्यं ह्यमर्षः शौर्यं च शीघ्रत्वमिति तेजसः
03030020c गुणाः क्रोधाभिभूतेन न शक्याः प्राप्तुमञ्जसा
03030021a क्रोधं त्यक्त्वा तु पुरुषः सम्यक्तेजोऽभिपद्यते
03030021c कालयुक्तं महाप्राज्ञे क्रुद्धैस्तेजः सुदुःसहम्
03030022a क्रोधस्त्वपण्डितैः शश्वत्तेज इत्यभिधीयते
03030022c रजस्तल्लोकनाशाय विहितं मानुषान्प्रति
03030023a तस्माच्छश्वत्त्यजेत्क्रोधं पुरुषः सम्यगाचरन्
03030023c श्रेयान्स्वधर्मानपगो न क्रुद्ध इति निश्चितम्
03030024a यदि सर्वमबुद्धीनामतिक्रान्तममेधसाम्
03030024c अतिक्रमो मद्विधस्य कथं स्वित्स्यादनिन्दिते
03030025a यदि न स्युर्मनुष्येषु क्षमिणः पृथिवीसमाः
03030025c न स्यात्संधिर्मनुष्याणां क्रोधमूलो हि विग्रहः
03030026a अभिषक्तो ह्यभिषजेदाहन्याद्गुरुणा हतः
03030026c एवं विनाशो भूतानामधर्मः प्रथितो भवेत्
03030027a आक्रुष्टः पुरुषः सर्वः प्रत्याक्रोशेदनन्तरम्
03030027c प्रतिहन्याद्धतश्चैव तथा हिंस्याच्च हिंसितः
03030028a हन्युर्हि पितरः पुत्रान्पुत्राश्चापि तथा पितॄन्
03030028c हन्युश्च पतयो भार्याः पतीन्भार्यास्तथैव च
03030029a एवं संकुपिते लोके जन्म कृष्णे न विद्यते
03030029c प्रजानां संधिमूलं हि जन्म विद्धि शुभानने
03030030a ताः क्षीयेरन्प्रजाः सर्वाः क्षिप्रं द्रौपदि तादृशे
03030030c तस्मान्मन्युर्विनाशाय प्रजानामभवाय च
03030031a यस्मात्तु लोके दृश्यन्ते क्षमिणः पृथिवीसमाः
03030031c तस्माज्जन्म च भूतानां भवश्च प्रतिपद्यते
03030032a क्षन्तव्यं पुरुषेणेह सर्वास्वापत्सु शोभने
03030032c क्षमा भवो हि भूतानां जन्म चैव प्रकीर्तितम्
03030033a आक्रुष्टस्ताडितः क्रुद्धः क्षमते यो बलीयसा
03030033c यश्च नित्यं जितक्रोधो विद्वानुत्तमपूरुषः
03030034a प्रभाववानपि नरस्तस्य लोकाः सनातनाः
03030034c क्रोधनस्त्वल्पविज्ञानः प्रेत्य चेह च नश्यति
03030035a अत्राप्युदाहरन्तीमा गाथा नित्यं क्षमावताम्
03030035c गीताः क्षमावता कृष्णे काश्यपेन महात्मना
03030036a क्षमा धर्मः क्षमा यज्ञः क्षमा वेदाः क्षमा श्रुतम्
03030036c यस्तामेवं विजानाति स सर्वं क्षन्तुमर्हति
03030037a क्षमा ब्रह्म क्षमा सत्यं क्षमा भूतं च भावि च
03030037c क्षमा तपः क्षमा शौचं क्षमया चोद्धृतं जगत्
03030038a अति ब्रह्मविदां लोकानति चापि तपस्विनाम्
03030038c अति यज्ञविदां चैव क्षमिणः प्राप्नुवन्ति तान्
03030039a क्षमा तेजस्विनां तेजः क्षमा ब्रह्म तपस्विनाम्
03030039c क्षमा सत्यं सत्यवतां क्षमा दानं क्षमा यशः
03030040a तां क्षमामीदृशीं कृष्णे कथमस्मद्विधस्त्यजेत्
03030040c यस्यां ब्रह्म च सत्यं च यज्ञा लोकाश्च विष्ठिताः
03030040e भुज्यन्ते यज्वनां लोकाः क्षमिणामपरे तथा
03030041a क्षन्तव्यमेव सततं पुरुषेण विजानता
03030041c यदा हि क्षमते सर्वं ब्रह्म संपद्यते तदा
03030042a क्षमावतामयं लोकः परश्चैव क्षमावताम्
03030042c इह संमानमृच्छन्ति परत्र च शुभां गतिम्
03030043a येषां मन्युर्मनुष्याणां क्षमया निहतः सदा
03030043c तेषां परतरे लोकास्तस्मात्क्षान्तिः परा मता
03030044a इति गीताः काश्यपेन गाथा नित्यं क्षमावताम्
03030044c श्रुत्वा गाथाः क्षमायास्त्वं तुष्य द्रौपदि मा क्रुधः
03030045a पितामहः शांतनवः शमं संपूजयिष्यति
03030045c आचार्यो विदुरः क्षत्ता शममेव वदिष्यतः
03030045e कृपश्च संजयश्चैव शममेव वदिष्यतः
03030046a सोमदत्तो युयुत्सुश्च द्रोणपुत्रस्तथैव च
03030046c पितामहश्च नो व्यासः शमं वदति नित्यशः
03030047a एतैर्हि राजा नियतं चोद्यमानः शमं प्रति
03030047c राज्यं दातेति मे बुद्धिर्न चेल्लोभान्नशिष्यति
03030048a कालोऽयं दारुणः प्राप्तो भरतानामभूतये
03030048c निश्चितं मे सदैवैतत्पुरस्तादपि भामिनि
03030049a सुयोधनो नार्हतीति क्षमामेवं न विन्दति
03030049c अर्हस्तस्याहमित्येव तस्मान्मां विन्दते क्षमा
03030050a एतदात्मवतां वृत्तमेष धर्मः सनातनः
03030050c क्षमा चैवानृशंस्यं च तत्कर्तास्म्यहमञ्जसा
03031001  द्रौपद्युवाच
03031001a नमो धात्रे विधात्रे च यौ मोहं चक्रतुस्तव
03031001c पितृपैतामहे वृत्ते वोढव्ये तेऽन्यथा मतिः
03031002a नेह धर्मानृशंस्याभ्यां न क्षान्त्या नार्जवेन च
03031002c पुरुषः श्रियमाप्नोति न घृणित्वेन कर्हिचित्
03031003a त्वां चेद्व्यसनमभ्यागादिदं भारत दुःसहम्
03031003c यत्त्वं नार्हसि नापीमे भ्रातरस्ते महौजसः
03031004a न हि तेऽध्यगमञ्जातु तदानीं नाद्य भारत
03031004c धर्मात्प्रियतरं किंचिदपि चेज्जीवितादिह
03031005a धर्मार्थमेव ते राज्यं धर्मार्थं जीवितं च ते
03031005c ब्राह्मणा गुरवश्चैव जानन्त्यपि च देवताः
03031006a भीमसेनार्जुनौ चैव माद्रेयौ च मया सह
03031006c त्यजेस्त्वमिति मे बुद्धिर्न तु धर्मं परित्यजेः
03031007a राजानं धर्मगोप्तारं धर्मो रक्षति रक्षितः
03031007c इति मे श्रुतमार्याणां त्वां तु मन्ये न रक्षति
03031008a अनन्या हि नरव्याघ्र नित्यदा धर्ममेव ते
03031008c बुद्धिः सततमन्वेति छायेव पुरुषं निजा
03031009a नावमंस्था हि सदृशान्नावराञ्श्रेयसः कुतः
03031009c अवाप्य पृथिवीं कृत्स्नां न ते शृङ्गमवर्धत
03031010a स्वाहाकारैः स्वधाभिश्च पूजाभिरपि च द्विजान्
03031010c दैवतानि पितॄंश्चैव सततं पार्थ सेवसे
03031011a ब्राह्मणाः सर्वकामैस्ते सततं पार्थ तर्पिताः
03031011c यतयो मोक्षिणश्चैव गृहस्थाश्चैव भारत
03031012a आरण्यकेभ्यो लौहानि भाजनानि प्रयच्छसि
03031012c नादेयं ब्राह्मणेभ्यस्ते गृहे किंचन विद्यते
03031013a यदिदं वैश्वदेवान्ते सायंप्रातः प्रदीयते
03031013c तद्दत्त्वातिथिभृत्येभ्यो राजञ्शेषेण जीवसि
03031014a इष्टयः पशुबन्धाश्च काम्यनैमित्तिकाश्च ये
03031014c वर्तन्ते पाकयज्ञाश्च यज्ञकर्म च नित्यदा
03031015a अस्मिन्नपि महारण्ये विजने दस्युसेविते
03031015c राष्ट्रादपेत्य वसतो धार्मस्ते नावसीदति
03031016a अश्वमेधो राजसूयः पुण्डरीकोऽथ गोसवः
03031016c एतैरपि महायज्ञैरिष्टं ते भूरिदक्षिणैः
03031017a राजन्परीतया बुद्ध्या विषमेऽक्षपराजये
03031017c राज्यं वसून्यायुधानि भ्रातॄन्मां चासि निर्जितः
03031018a ऋजोर्मृदोर्वदान्यस्य ह्रीमतः सत्यवादिनः
03031018c कथमक्षव्यसनजा बुद्धिरापतिता तव
03031019a अतीव मोहमायाति मनश्च परिदूयते
03031019c निशाम्य ते दुःखमिदमिमां चापदमीदृशीम्
03031020a अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्
03031020c ईश्वरस्य वशे लोकस्तिष्ठते नात्मनो यथा
03031021a धातैव खलु भूतानां सुखदुःखे प्रियाप्रिये
03031021c दधाति सर्वमीशानः पुरस्ताच्छुक्रमुच्चरन्
03031022a यथा दारुमयी योषा नरवीर समाहिता
03031022c ईरयत्यङ्गमङ्गानि तथा राजन्निमाः प्रजाः
03031023a आकाश इव भूतानि व्याप्य सर्वाणि भारत
03031023c ईश्वरो विदधातीह कल्याणं यच्च पापकम्
03031024a शकुनिस्तन्तुबद्धो वा नियतोऽयमनीश्वरः
03031024c ईश्वरस्य वशे तिष्ठन्नान्येषां नात्मनः प्रभुः
03031025a मणिः सूत्र इव प्रोतो नस्योत इव गोवृषः
03031025c धातुरादेशमन्वेति तन्मयो हि तदर्पणः
03031026a नात्माधीनो मनुष्योऽयं कालं भवति कंचन
03031026c स्रोतसो मध्यमापन्नः कूलाद्वृक्ष इव च्युतः
03031027a अज्ञो जन्तुरनीशोऽयमात्मनः सुखदुःखयोः
03031027c ईश्वरप्रेरितो गच्छेत्स्वर्गं नरकमेव च
03031028a यथा वायोस्तृणाग्राणि वशं यान्ति बलीयसः
03031028c धातुरेवं वशं यान्ति सर्वभूतानि भारत
03031029a आर्यकर्मणि युञ्जानः पापे वा पुनरीश्वरः
03031029c व्याप्य भूतानि चरते न चायमिति लक्ष्यते
03031030a हेतुमात्रमिदं धातुः शरीरं क्षेत्रसंज्ञितम्
03031030c येन कारयते कर्म शुभाशुभफलं विभुः
03031031a पश्य मायाप्रभावोऽयमीश्वरेण यथा कृतः
03031031c यो हन्ति भूतैर्भूतानि मोहयित्वात्ममायया
03031032a अन्यथा परिदृष्टानि मुनिभिर्वेददर्शिभिः
03031032c अन्यथा परिवर्तन्ते वेगा इव नभस्वतः
03031033a अन्यथैव हि मन्यन्ते पुरुषास्तानि तानि च
03031033c अन्यथैव प्रभुस्तानि करोति विकरोति च
03031034a यथा काष्ठेन वा काष्ठमश्मानं चाश्मना पुनः
03031034c अयसा चाप्ययश्छिन्द्यान्निर्विचेष्टमचेतनम्
03031035a एवं स भगवान्देवः स्वयम्भूः प्रपितामहः
03031035c हिनस्ति भूतैर्भूतानि छद्म कृत्वा युधिष्ठिर
03031036a संप्रयोज्य वियोज्यायं कामकारकरः प्रभुः
03031036c क्रीडते भगवान्भूतैर्बालः क्रीडनकैरिव
03031037a न मातृपितृवद्राजन्धाता भूतेषु वर्तते
03031037c रोषादिव प्रवृत्तोऽयं यथायमितरो जनः
03031038a आर्याञ्शीलवतो दृष्ट्वा ह्रीमतो वृत्तिकर्शितान्
03031038c अनार्यान्सुखिनश्चैव विह्वलामीव चिन्तया
03031039a तवेमामापदं दृष्ट्वा समृद्धिं च सुयोधने
03031039c धातारं गर्हये पार्थ विषमं योऽनुपश्यति
03031040a आर्यशास्त्रातिगे क्रूरे लुब्धे धर्मापचायिनि
03031040c धार्तराष्ट्रे श्रियं दत्त्वा धाता किं फलमश्नुते
03031041a कर्म चेत्कृतमन्वेति कर्तारं नान्यमृच्छति
03031041c कर्मणा तेन पापेन लिप्यते नूनमीश्वरः
03031042a अथ कर्म कृतं पापं न चेत्कर्तारमृच्छति
03031042c कारणं बलमेवेह जनाञ्शोचामि दुर्बलान्
03032001  युधिष्ठिर उवाच
03032001a वल्गु चित्रपदं श्लक्ष्णं याज्ञसेनि त्वया वचः
03032001c उक्तं तच्छ्रुतमस्माभिर्नास्तिक्यं तु प्रभाषसे
03032002a नाहं धर्मफलान्वेषी राजपुत्रि चराम्युत
03032002c ददामि देयमित्येव यजे यष्टव्यमित्युत
03032003a अस्तु वात्र फलं मा वा कर्तव्यं पुरुषेण यत्
03032003c गृहानावसता कृष्णे यथाशक्ति करोमि तत्
03032004a धर्मं चरामि सुश्रोणि न धर्मफलकारणात्
03032004c आगमाननतिक्रम्य सतां वृत्तमवेक्ष्य च
03032004e धर्म एव मनः कृष्णे स्वभावाच्चैव मे धृतम्
03032005a न धर्मफलमाप्नोति यो धर्मं दोग्धुमिच्छति
03032005c यश्चैनं शङ्कते कृत्वा नास्तिक्यात्पापचेतनः
03032006a अतिवादान्मदाच्चैव मा धर्ममतिशङ्किथाः
03032006c धर्मातिशङ्की पुरुषस्तिर्यग्गतिपरायणः
03032007a धर्मो यस्यातिशङ्क्यः स्यादार्षं वा दुर्बलात्मनः
03032007c वेदाच्छूद्र इवापेयात्स लोकादजरामरात्
03032008a वेदाध्यायी धर्मपरः कुले जातो यशस्विनि
03032008c स्थविरेषु स योक्तव्यो राजभिर्धर्मचारिभिः
03032009a पापीयान्हि स शूद्रेभ्यस्तस्करेभ्यो विशेषतः
03032009c शास्त्रातिगो मन्दबुद्धिर्यो धर्ममतिशङ्कते
03032010a प्रत्यक्षं हि त्वया दृष्ट ऋषिर्गच्छन्महातपाः
03032010c मार्कण्डेयोऽप्रमेयात्मा धर्मेण चिरजीविताम्
03032011a व्यासो वसिष्ठो मैत्रेयो नारदो लोमशः शुकः
03032011c अन्ये च ऋषयः सिद्धा धर्मेणैव सुचेतसः
03032012a प्रत्यक्षं पश्यसि ह्येतान्दिव्ययोगसमन्वितान्
03032012c शापानुग्रहणे शक्तान्देवैरपि गरीयसः
03032013a एते हि धर्ममेवादौ वर्णयन्ति सदा मम
03032013c कर्तव्यममरप्रख्याः प्रत्यक्षागमबुद्धयः
03032014a अतो नार्हसि कल्याणि धातारं धर्ममेव च
03032014c रजोमूढेन मनसा क्षेप्तुं शङ्कितुमेव च
03032015a धर्मातिशङ्की नान्यस्मिन्प्रमाणमधिगच्छति
03032015c आत्मप्रमाण उन्नद्धः श्रेयसो ह्यवमन्यकः
03032016a इन्द्रियप्रीतिसंबद्धं यदिदं लोकसाक्षिकम्
03032016c एतावान्मन्यते बालो मोहमन्यत्र गच्छति
03032017a प्रायश्चित्तं न तस्यास्ति यो धर्ममतिशङ्कते
03032017c ध्यायन्स कृपणः पापो न लोकान्प्रतिपद्यते
03032018a प्रमाणान्यतिवृत्तो हि वेदशास्त्रार्थनिन्दकः
03032018c कामलोभानुगो मूढो नरकं प्रतिपद्यते
03032019a यस्तु नित्यं कृतमतिर्धर्ममेवाभिपद्यते
03032019c अशङ्कमानः कल्याणि सोऽमुत्रानन्त्यमश्नुते
03032020a आर्षं प्रमाणमुत्क्रम्य धर्मानपरिपालयन्
03032020c सर्वशास्त्रातिगो मूढः शं जन्मसु न विन्दति
03032021a शिष्टैराचरितं धर्मं कृष्णे मा स्मातिशङ्किथाः
03032021c पुराणमृषिभिः प्रोक्तं सर्वज्ञैः सर्वदर्शिभिः
03032022a धर्म एव प्लवो नान्यः स्वर्गं द्रौपदि गच्छताम्
03032022c सैव नौः सागरस्येव वणिजः पारमृच्छतः
03032023a अफालो यदि धर्मः स्याच्चरितो धर्मचारिभिः
03032023c अप्रतिष्ठे तमस्येतज्जगन्मज्जेदनिन्दिते
03032024a निर्वाणं नाधिगच्छेयुर्जीवेयुः पशुजीविकाम्
03032024c विघातेनैव युज्येयुर्न चार्थं किंचिदाप्नुयुः
03032025a तपश्च ब्रह्मचर्यं च यज्ञः स्वाध्याय एव च
03032025c दानमार्जवमेतानि यदि स्युरफलानि वै
03032026a नाचरिष्यन्परे धर्मं परे परतरे च ये
03032026c विप्रलम्भोऽयमत्यन्तं यदि स्युरफलाः क्रियाः
03032027a ऋषयश्चैव देवाश्च गन्धर्वासुरराक्षसाः
03032027c ईश्वराः कस्य हेतोस्ते चरेयुर्धर्ममादृताः
03032028a फलदं त्विह विज्ञाय धातारं श्रेयसि ध्रुवे
03032028c धर्मं ते ह्याचरन्कृष्णे तद्धि धर्मसनातनम्
03032029a स चायं सफलो धर्मो न धर्मोऽफल उच्यते
03032029c दृश्यन्तेऽपि हि विद्यानां फलानि तपसां तथा
03032030a त्वय्येतद्वै विजानीहि जन्म कृष्णे यथा श्रुतम्
03032030c वेत्थ चापि यथा जातो धृष्टद्युम्नः प्रतापवान्
03032031a एतावदेव पर्याप्तमुपमानं शुचिस्मिते
03032031c कर्मणां फलमस्तीति धीरोऽल्पेनापि तुष्यति
03032032a बहुनापि ह्यविद्वांसो नैव तुष्यन्त्यबुद्धयः
03032032c तेषां न धर्मजं किंचित्प्रेत्य शर्मास्ति कर्म वा
03032033a कर्मणामुत पुण्यानां पापानां च फलोदयः
03032033c प्रभवश्चाप्ययश्चैव देवगुह्यानि भामिनि
03032034a नैतानि वेद यः कश्चिन्मुह्यन्त्यत्र प्रजा इमाः
03032034c रक्ष्याण्येतानि देवानां गूढमाया हि देवताः
03032035a कृशाङ्गाः सुव्रताश्चैव तपसा दग्धकिल्बिषाः
03032035c प्रसन्नैर्मानसैर्युक्ताः पश्यन्त्येतानि वै द्विजाः
03032036a न फलादर्शनाद्धर्मः शङ्कितव्यो न देवताः
03032036c यष्टव्यं चाप्रमत्तेन दातव्यं चानसूयता
03032037a कर्मणां फलमस्तीति तथैतद्धर्म शाश्वतम्
03032037c ब्रह्मा प्रोवाच पुत्राणां यदृषिर्वेद कश्यपः
03032038a तस्मात्ते संशयः कृष्णे नीहार इव नश्यतु
03032038c व्यवस्य सर्वमस्तीति नास्तिक्यं भावमुत्सृज
03032039a ईश्वरं चापि भूतानां धातारं मा विचिक्षिपः
03032039c शिक्षस्वैनं नमस्वैनं मा ते भूद्बुद्धिरीदृशी
03032040a यस्य प्रसादात्तद्भक्तो मर्त्यो गच्छत्यमर्त्यताम्
03032040c उत्तमं दैवतं कृष्णे मातिवोचः कथंचन
03033001  द्रौपद्युवाच
03033001a नावमन्ये न गर्हे च धर्मं पार्थ कथंचन
03033001c ईश्वरं कुत एवाहमवमंस्ये प्रजापतिम्
03033002a आर्ताहं प्रलपामीदमिति मां विद्धि भारत
03033002c भूयश्च विलपिष्यामि सुमनास्तन्निबोध मे
03033003a कर्म खल्विह कर्तव्यं जातेनामित्रकर्शन
03033003c अकर्माणो हि जीवन्ति स्थावरा नेतरे जनाः
03033004a आ मातृस्तनपानाच्च यावच्छय्योपसर्पणम्
03033004c जङ्गमाः कर्मणा वृत्तिमाप्नुवन्ति युधिष्ठिर
03033005a जङ्गमेषु विशेषेण मनुष्या भरतर्षभ
03033005c इच्छन्ति कर्मणा वृत्तिमवाप्तुं प्रेत्य चेह च
03033006a उत्थानमभिजानन्ति सर्वभूतानि भारत
03033006c प्रत्यक्षं फलमश्नन्ति कर्मणां लोकसाक्षिकम्
03033007a पश्यामि स्वं समुत्थानमुपजीवन्ति जन्तवः
03033007c अपि धाता विधाता च यथायमुदके बकः
03033008a स्वकर्म कुरु मा ग्लासीः कर्मणा भव दंशितः
03033008c कृत्यं हि योऽभिजानाति सहस्रे नास्ति सोऽस्ति वा
03033009a तस्य चापि भवेत्कार्यं विवृद्धौ रक्षणे तथा
03033009c भक्ष्यमाणो ह्यनावापः क्षीयते हिमवानपि
03033010a उत्सीदेरन्प्रजाः सर्वा न कुर्युः कर्म चेद्यदि
03033010c अपि चाप्यफलं कर्म पश्यामः कुर्वतो जनान्
03033010e नान्यथा ह्यभिजानन्ति वृत्तिं लोके कथंचन
03033011a यश्च दिष्टपरो लोके यश्चायं हठवादकः
03033011c उभावपसदावेतौ कर्मबुद्धिः प्रशस्यते
03033012a यो हि दिष्टमुपासीनो निर्विचेष्टः सुखं स्वपेत्
03033012c अवसीदेत्सुदुर्बुद्धिरामो घट इवाम्भसि
03033013a तथैव हठबुद्धिर्यः शक्तः कर्मण्यकर्मकृत्
03033013c आसीत न चिरं जीवेदनाथ इव दुर्बलः
03033014a अकस्मादपि यः कश्चिदर्थं प्राप्नोति पूरुषः
03033014c तं हठेनेति मन्यन्ते स हि यत्नो न कस्यचित्
03033015a यच्चापि किंचित्पुरुषो दिष्टं नाम लभत्युत
03033015c दैवेन विधिना पार्थ तद्दैवमिति निश्चितम्
03033016a यत्स्वयं कर्मणा किंचित्फलमाप्नोति पूरुषः
03033016c प्रत्यक्षं चक्षुषा दृष्टं तत्पौरुषमिति स्मृतम्
03033017a स्वभावतः प्रवृत्तोऽन्यः प्राप्नोत्यर्थानकारणात्
03033017c तत्स्वभावात्मकं विद्धि फलं पुरुषसत्तम
03033018a एवं हठाच्च दैवाच्च स्वभावात्कर्मणस्तथा
03033018c यानि प्राप्नोति पुरुषस्तत्फलं पूर्वकर्मणः
03033019a धातापि हि स्वकर्मैव तैस्तैर्हेतुभिरीश्वरः
03033019c विदधाति विभज्येह फलं पूर्वकृतं नृणाम्
03033020a यद्ध्ययं पुरुषः किंचित्कुरुते वै शुभाशुभम्
03033020c तद्धातृविहितं विद्धि पूर्वकर्मफलोदयम्
03033021a कारणं तस्य देहोऽयं धातुः कर्मणि कर्मणि
03033021c स यथा प्रेरयत्येनं तथायं कुरुतेऽवशः
03033022a तेषु तेषु हि कृत्येषु विनियोक्ता महेश्वरः
03033022c सर्वभूतानि कौन्तेय कारयत्यवशान्यपि
03033023a मनसार्थान्विनिश्चित्य पश्चात्प्राप्नोति कर्मणा
03033023c बुद्धिपूर्वं स्वयं धीरः पुरुषस्तत्र कारणम्
03033024a संख्यातुं नैव शक्यानि कर्माणि पुरुषर्षभ
03033024c अगारनगराणां हि सिद्धिः पुरुषहैतुकी
03033025a तिले तैलं गवि क्षीरं काष्ठे पावकमन्ततः
03033025c धिया धीरो विजानीयादुपायं चास्य सिद्धये
03033026a ततः प्रवर्तते पश्चात्करणेष्वस्य सिद्धये
03033026c तां सिद्धिमुपजीवन्ति कर्मणामिह जन्तवः
03033027a कुशलेन कृतं कर्म कर्त्रा साधु विनिश्चितम्
03033027c इदं त्वकुशलेनेति विशेषादुपलभ्यते
03033028a इष्टापूर्तफलं न स्यान्न शिष्यो न गुरुर्भवेत्
03033028c पुरुषः कर्मसाध्येषु स्याच्चेदयमकारणम्
03033029a कर्तृत्वादेव पुरुषः कर्मसिद्धौ प्रशस्यते
03033029c असिद्धौ निन्द्यते चापि कर्मनाशः कथं त्विह
03033030a सर्वमेव हठेनैके दिष्टेनैके वदन्त्युत
03033030c पुरुषप्रयत्नजं केचित्त्रैधमेतन्निरुच्यते
03033031a न चैवैतावता कार्यं मन्यन्त इति चापरे
03033031c अस्ति सर्वमदृश्यं तु दिष्टं चैव तथा हठः
03033031e दृश्यते हि हठाच्चैव दिष्टाच्चार्थस्य संततिः
03033032a किंचिद्दैवाद्धठात्किंचित्किंचिदेव स्वकर्मतः
03033032c पुरुषः फलमाप्नोति चतुर्थं नात्र कारणम्
03033032e कुशलाः प्रतिजानन्ति ये तत्त्वविदुषो जनाः
03033033a तथैव धाता भूतानामिष्टानिष्टफलप्रदः
03033033c यदि न स्यान्न भूतानां कृपणो नाम कश्चन
03033034a यं यमर्थमभिप्रेप्सुः कुरुते कर्म पूरुषः
03033034c तत्तत्सफलमेव स्याद्यदि न स्यात्पुराकृतम्
03033035a त्रिद्वारामर्थसिद्धिं तु नानुपश्यन्ति ये नराः
03033035c तथैवानर्थसिद्धिं च यथा लोकास्तथैव ते
03033036a कर्तव्यं त्वेव कर्मेति मनोरेष विनिश्चयः
03033036c एकान्तेन ह्यनीहोऽयं पराभवति पूरुषः
03033037a कुर्वतो हि भवत्येव प्रायेणेह युधिष्ठिर
03033037c एकान्तफलसिद्धिं तु न विन्दत्यलसः क्वचित्
03033038a असंभवे त्वस्य हेतुः प्रायश्चित्तं तु लक्ष्यते
03033038c कृते कर्मणि राजेन्द्र तथानृण्यमवाप्यते
03033039a अलक्ष्मीराविशत्येनं शयानमलसं नरम्
03033039c निःसंशयं फलं लब्ध्वा दक्षो भूतिमुपाश्नुते
03033040a अनर्थं संशयावस्थं वृण्वते मुक्तसंशयाः
03033040c धीरा नराः कर्मरता न तु निःसंशयं क्वचित्
03033041a एकान्तेन ह्यनर्थोऽयं वर्ततेऽस्मासु सांप्रतम्
03033041c न तु निःसंशयं न स्यात्त्वयि कर्मण्यवस्थिते
03033042a अथ वा सिद्धिरेव स्यान्महिमा तु तथैव ते
03033042c वृकोदरस्य बीभत्सोर्भ्रात्रोश्च यमयोरपि
03033043a अन्येषां कर्म सफलमस्माकमपि वा पुनः
03033043c विप्रकर्षेण बुध्येत कृतकर्मा यथा फलम्
03033044a पृथिवीं लाङ्गलेनैव भित्त्वा बीजं वपत्युत
03033044c आस्तेऽथ कर्षकस्तूष्णीं पर्जन्यस्तत्र कारणम्
03033045a वृष्टिश्चेन्नानुगृह्णीयादनेनास्तत्र कर्षकः
03033045c यदन्यः पुरुषः कुर्यात्कृतं तत्सकलं मया
03033046a तच्चेदफलमस्माकं नापराधोऽस्ति नः क्वचित्
03033046c इति धीरोऽन्ववेक्ष्यैव नात्मानं तत्र गर्हयेत्
03033047a कुर्वतो नार्थसिद्धिर्मे भवतीति ह भारत
03033047c निर्वेदो नात्र गन्तव्यो द्वावेतौ ह्यस्य कर्मणः
03033047e सिद्धिर्वाप्यथ वासिद्धिरप्रवृत्तिरतोऽन्यथा
03033048a बहूनां समवाये हि भावानां कर्म सिध्यति
03033048c गुणाभावे फलं न्यूनं भवत्यफलमेव वा
03033048e अनारम्भे तु न फलं न गुणो दृश्यतेऽच्युत
03033049a देशकालावुपायांश्च मङ्गलं स्वस्ति वृद्धये
03033049c युनक्ति मेधया धीरो यथाशक्ति यथाबलम्
03033050a अप्रमत्तेन तत्कार्यमुपदेष्टा पराक्रमः
03033050c भूयिष्ठं कर्मयोगेषु सर्व एव पराक्रमः
03033051a यं तु धीरोऽन्ववेक्षेत श्रेयांसं बहुभिर्गुणैः
03033051c साम्नैवार्थं ततो लिप्सेत्कर्म चास्मै प्रयोजयेत्
03033052a व्यसनं वास्य काङ्क्षेत विनाशं वा युधिष्ठिर
03033052c अपि सिन्धोर्गिरेर्वापि किं पुनर्मर्त्यधर्मिणः
03033053a उत्थानयुक्तः सततं परेषामन्तरैषणे
03033053c आनृण्यमाप्नोति नरः परस्यात्मन एव च
03033054a न चैवात्मावमन्तव्यः पुरुषेण कदाचन
03033054c न ह्यात्मपरिभूतस्य भूतिर्भवति भारत
03033055a एवं संस्थितिका सिद्धिरियं लोकस्य भारत
03033055c चित्रा सिद्धिगतिः प्रोक्ता कालावस्थाविभागतः
03033056a ब्राह्मणं मे पिता पूर्वं वासयामास पण्डितम्
03033056c सोऽस्मा अर्थमिमं प्राह पित्रे मे भरतर्षभ
03033057a नीतिं बृहस्पतिप्रोक्तां भ्रातॄन्मेऽग्राहयत्पुरा
03033057c तेषां सांकथ्यमश्रौषमहमेतत्तदा गृहे
03033058a स मां राजन्कर्मवतीमागतामाह सान्त्वयन्
03033058c शुश्रूषमाणामासीनां पितुरङ्के युधिष्ठिर
03034001  वैशंपायन उवाच
03034001a याज्ञसेन्या वचः श्रुत्वा भीमसेनोऽत्यमर्षणः
03034001c निःश्वसन्नुपसंगम्य क्रुद्धो राजानमब्रवीत्
03034002a राज्यस्य पदवीं धर्म्यां व्रज सत्पुरुषोचिताम्
03034002c धर्मकामार्थहीनानां किं नो वस्तुं तपोवने
03034003a नैव धर्मेण तद्राज्यं नार्जवेन न चौजसा
03034003c अक्षकूटमधिष्ठाय हृतं दुर्योधनेन नः
03034004a गोमायुनेव सिंहानां दुर्बलेन बलीयसाम्
03034004c आमिषं विघसाशेन तद्वद्राज्यं हि नो हृतम्
03034005a धर्मलेशप्रतिच्छन्नः प्रभवं धर्मकामयोः
03034005c अर्थमुत्सृज्य किं राजन्दुर्गेषु परितप्यसे
03034006a भवतोऽनुविधानेन राज्यं नः पश्यतां हृतम्
03034006c अहार्यमपि शक्रेण गुप्तं गाण्डीवधन्वना
03034007a कुणीनामिव बिल्वानि पङ्गूनामिव धेनवः
03034007c हृतमैश्वर्यमस्माकं जीवतां भवतः कृते
03034008a भवतः प्रियमित्येवं महद्व्यसनमीदृशम्
03034008c धर्मकामे प्रतीतस्य प्रतिपन्नाः स्म भारत
03034009a कर्शयामः स्वमित्राणि नन्दयामश्च शात्रवान्
03034009c आत्मानं भवतः शास्त्रे नियम्य भरतर्षभ
03034010a यद्वयं न तदैवैतान्धार्तराष्ट्रान्निहन्महि
03034010c भवतः शास्त्रमादाय तन्नस्तपति दुष्कृतम्
03034011a अथैनामन्ववेक्षस्व मृगचर्यामिवात्मनः
03034011c अवीराचरितां राजन्न बलस्थैर्निषेविताम्
03034012a यां न कृष्णो न बीभत्सुर्नाभिमन्युर्न सृञ्जयः
03034012c न चाहमभिनन्दामि न च माद्रीसुतावुभौ
03034013a भवान्धर्मो धर्म इति सततं व्रतकर्शितः
03034013c कच्चिद्राजन्न निर्वेदादापन्नः क्लीबजीविकाम्
03034014a दुर्मनुष्या हि निर्वेदमफलं सर्वघातिनम्
03034014c अशक्ताः श्रियमाहर्तुमात्मनः कुर्वते प्रियम्
03034015a स भवान्दृष्टिमाञ्शक्तः पश्यन्नात्मनि पौरुषम्
03034015c आनृशंस्यपरो राजन्नानर्थमवबुध्यसे
03034016a अस्मानमी धार्तराष्ट्राः क्षममाणानलं सतः
03034016c अशक्तानेव मन्यन्ते तद्दुःखं नाहवे वधः
03034017a तत्र चेद्युध्यमानानामजिह्ममनिवर्तिनाम्
03034017c सर्वशो हि वधः श्रेयान्प्रेत्य लोकाँल्लभेमहि
03034018a अथ वा वयमेवैतान्निहत्य भरतर्षभ
03034018c आददीमहि गां सर्वां तथापि श्रेय एव नः
03034019a सर्वथा कार्यमेतन्नः स्वधर्ममनुतिष्ठताम्
03034019c काङ्क्षतां विपुलां कीर्तिं वैरं प्रतिचिकीर्षताम्
03034020a आत्मार्थं युध्यमानानां विदिते कृत्यलक्षणे
03034020c अन्यैरपहृते राज्ये प्रशंसैव न गर्हणा
03034021a कर्शनार्थो हि यो धर्मो मित्राणामात्मनस्तथा
03034021c व्यसनं नाम तद्राजन्न स धर्मः कुधर्म तत्
03034022a सर्वथा धर्मनित्यं तु पुरुषं धर्मदुर्बलम्
03034022c जहतस्तात धर्मार्थौ प्रेतं दुःखसुखे यथा
03034023a यस्य धर्मो हि धर्मार्थं क्लेशभाङ्न स पण्डितः
03034023c न स धर्मस्य वेदार्थं सूर्यस्यान्धः प्रभामिव
03034024a यस्य चार्थार्थमेवार्थः स च नार्थस्य कोविदः
03034024c रक्षते भृतकोऽरण्यं यथा स्यात्तादृगेव सः
03034025a अतिवेलं हि योऽर्थार्थी नेतरावनुतिष्ठति
03034025c स वध्यः सर्वभूतानां ब्रह्महेव जुगुप्सितः
03034026a सततं यश्च कामार्थी नेतरावनुतिष्ठति
03034026c मित्राणि तस्य नश्यन्ति धर्मार्थाभ्यां च हीयते
03034027a तस्य धर्मार्थहीनस्य कामान्ते निधनं ध्रुवम्
03034027c कामतो रममाणस्य मीनस्येवाम्भसः क्षये
03034028a तस्माद्धर्मार्थयोर्नित्यं न प्रमाद्यन्ति पण्डिताः
03034028c प्रकृतिः सा हि कामस्य पावकस्यारणिर्यथा
03034029a सर्वथा धर्ममूलोऽर्थो धर्मश्चार्थपरिग्रहः
03034029c इतरेतरयोनी तौ विद्धि मेघोदधी यथा
03034030a द्रव्यार्थस्पर्शसंयोगे या प्रीतिरुपजायते
03034030c स कामश्चित्तसंकल्पः शरीरं नास्य विद्यते
03034031a अर्थार्थी पुरुषो राजन्बृहन्तं धर्ममृच्छति
03034031c अर्थमृच्छति कामार्थी न कामादन्यमृच्छती
03034032a न हि कामेन कामोऽन्यः साध्यते फलमेव तत्
03034032c उपयोगात्फलस्येव काष्ठाद्भस्मेव पण्डितः
03034033a इमाञ्शकुनिकान्राजन्हन्ति वैतंसिको यथा
03034033c एतद्रूपमधर्मस्य भूतेषु च विहिंसताम्
03034034a कामाल्लोभाच्च धर्मस्य प्रवृत्तिं यो न पश्यति
03034034c स वध्यः सर्वभूतानां प्रेत्य चेह च दुर्मतिः
03034035a व्यक्तं ते विदितो राजन्नर्थो द्रव्यपरिग्रहः
03034035c प्रकृतिं चापि वेत्थास्य विकृतिं चापि भूयसीम्
03034036a तस्य नाशं विनाशं वा जरया मरणेन वा
03034036c अनर्थमिति मन्यन्ते सोऽयमस्मासु वर्तते
03034037a इन्द्रियाणां च पञ्चानां मनसो हृदयस्य च
03034037c विषये वर्तमानानां या प्रीतिरुपजायते
03034037e स काम इति मे बुद्धिः कर्मणां फलमुत्तमम्
03034038a एवमेव पृथग्दृष्ट्वा धर्मार्थौ काममेव च
03034038c न धर्मपर एव स्यान्न चार्थपरमो नरः
03034038e न कामपरमो वा स्यात्सर्वान्सेवेत सर्वदा
03034039a धर्मं पूर्वं धनं मध्ये जघन्ये काममाचरेत्
03034039c अहन्यनुचरेदेवमेष शास्त्रकृतो विधिः
03034040a कामं पूर्वं धनं मध्ये जघन्ये धर्ममाचरेत्
03034040c वयस्यनुचरेदेवमेष शास्त्रकृतो विधिः
03034041a धर्मं चार्थं च कामं च यथावद्वदतां वर
03034041c विभज्य काले कालज्ञः सर्वान्सेवेत पण्डितः
03034042a मोक्षो वा परमं श्रेय एष राजन्सुखार्थिनाम्
03034042c प्राप्तिर्वा बुद्धिमास्थाय सोपायं कुरुनन्दन
03034043a तद्वाशु क्रियतां राजन्प्राप्तिर्वाप्यधिगम्यताम्
03034043c जीवितं ह्यातुरस्येव दुःखमन्तरवर्तिनः
03034044a विदितश्चैव ते धर्मः सततं चरितश्च ते
03034044c जानते त्वयि शंसन्ति सुहृदः कर्मचोदनाम्
03034045a दानं यज्ञः सतां पूजा वेदधारणमार्जवम्
03034045c एष धर्मः परो राजन्फलवान्प्रेत्य चेह च
03034046a एष नार्थविहीनेन शक्यो राजन्निषेवितुम्
03034046c अखिलाः पुरुषव्याघ्र गुणाः स्युर्यद्यपीतरे
03034047a धर्ममूलं जगद्राजन्नान्यद्धर्माद्विशिष्यते
03034047c धर्मश्चार्थेन महता शक्यो राजन्निषेवितुम्
03034048a न चार्थो भैक्षचर्येण नापि क्लैब्येन कर्हिचित्
03034048c वेत्तुं शक्यः सदा राजन्केवलं धर्मबुद्धिना
03034049a प्रतिषिद्धा हि ते याच्ञा यया सिध्यति वै द्विजः
03034049c तेजसैवार्थलिप्सायां यतस्व पुरुषर्षभ
03034050a भैक्षचर्या न विहिता न च विट्शूद्रजीविका
03034050c क्षत्रियस्य विशेषेण धर्मस्तु बलमौरसम्
03034051a उदारमेव विद्वांसो धर्मं प्राहुर्मनीषिणः
03034051c उदारं प्रतिपद्यस्व नावरे स्थातुमर्हसि
03034052a अनुबुध्यस्व राजेन्द्र वेत्थ धर्मान्सनातनान्
03034052c क्रूरकर्माभिजातोऽसि यस्मादुद्विजते जनः
03034053a प्रजापालनसंभूतं फलं तव न गर्हितम्
03034053c एष ते विहितो राजन्धात्रा धर्मः सनातनः
03034054a तस्माद्विचलितः पार्थ लोके हास्यं गमिष्यसि
03034054c स्वधर्माद्धि मनुष्याणां चलनं न प्रशस्यते
03034055a स क्षात्रं हृदयं कृत्वा त्यक्त्वेदं शिथिलं मनः
03034055c वीर्यमास्थाय कौन्तेय धुरमुद्वह धुर्यवत्
03034056a न हि केवलधर्मात्मा पृथिवीं जातु कश्चन
03034056c पार्थिवो व्यजयद्राजन्न भूतिं न पुनः श्रियम्
03034057a जिह्वां दत्त्वा बहूनां हि क्षुद्राणां लुब्धचेतसाम्
03034057c निकृत्या लभते राज्यमाहारमिव शल्यकः
03034058a भ्रातरः पूर्वजाताश्च सुसमृद्धाश्च सर्वशः
03034058c निकृत्या निर्जिता देवैरसुराः पाण्डवर्षभ
03034059a एवं बलवतः सर्वमिति बुद्ध्वा महीपते
03034059c जहि शत्रून्महाबाहो परां निकृतिमास्थितः
03034060a न ह्यर्जुनसमः कश्चिद्युधि योद्धा धनुर्धरः
03034060c भविता वा पुमान्कश्चिन्मत्समो वा गदाधरः
03034061a सत्त्वेन कुरुते युद्धं राजन्सुबलवानपि
03034061c न प्रमाणेन नोत्साहात्सत्त्वस्थो भव पाण्डव
03034062a सत्त्वं हि मूलमर्थस्य वितथं यदतोऽन्यथा
03034062c न तु प्रसक्तं भवति वृक्षच्छायेव हैमनी
03034063a अर्थत्यागो हि कार्यः स्यादर्थं श्रेयांसमिच्छता
03034063c बीजौपम्येन कौन्तेय मा ते भूदत्र संशयः
03034064a अर्थेन तु समोऽनर्थो यत्र लभ्येत नोदयः
03034064c न तत्र विपणः कार्यः खरकण्डूयितं हि तत्
03034065a एवमेव मनुष्येन्द्र धर्मं त्यक्त्वाल्पकं नरः
03034065c बृहन्तं धर्ममाप्नोति स बुद्ध इति निश्चितः
03034066a अमित्रं मित्रसंपन्नं मित्रैर्भिन्दन्ति पण्डिताः
03034066c भिन्नैर्मित्रैः परित्यक्तं दुर्बलं कुरुते वशे
03034067a सत्त्वेन कुरुते युद्धं राजन्सुबलवानपि
03034067c नोद्यमेन न होत्राभिः सर्वाः स्वीकुरुते प्रजाः
03034068a सर्वथा संहतैरेव दुर्बलैर्बलवानपि
03034068c अमित्रः शक्यते हन्तुं मधुहा भ्रमरैरिव
03034069a यथा राजन्प्रजाः सर्वाः सूर्यः पाति गभस्तिभिः
03034069c अत्ति चैव तथैव त्वं सवितुः सदृशो भव
03034070a एतद्ध्यपि तपो राजन्पुराणमिति नः श्रुतम्
03034070c विधिना पालनं भूमेर्यत्कृतं नः पितामहैः
03034071a अपेयात्किल भाः सूर्याल्लक्ष्मीश्चन्द्रमसस्तथा
03034071c इति लोको व्यवसितो दृष्ट्वेमां भवतो व्यथाम्
03034072a भवतश्च प्रशंसाभिर्निन्दाभिरितरस्य च
03034072c कथायुक्ताः परिषदः पृथग्राजन्समागताः
03034073a इदमभ्यधिकं राजन्ब्राह्मणा गुरवश्च ते
03034073c समेताः कथयन्तीह मुदिताः सत्यसंधताम्
03034074a यन्न मोहान्न कार्पण्यान्न लोभान्न भयादपि
03034074c अनृतं किंचिदुक्तं ते न कामान्नार्थकारणात्
03034075a यदेनः कुरुते किंचिद्राजा भूमिमवाप्नुवन्
03034075c सर्वं तन्नुदते पश्चाद्यज्ञैर्विपुलदक्षिणैः
03034076a ब्राह्मणेभ्यो ददद्ग्रामान्गाश्च राजन्सहस्रशः
03034076c मुच्यते सर्वपापेभ्यस्तमोभ्य इव चन्द्रमाः
03034077a पौरजानपदाः सर्वे प्रायशः कुरुनन्दन
03034077c सवृद्धबालाः सहिताः शंसन्ति त्वां युधिष्ठिर
03034078a श्वदृतौ क्षीरमासक्तं ब्रह्म वा वृषले यथा
03034078c सत्यं स्तेने बलं नार्यां राज्यं दुर्योधने तथा
03034079a इति निर्वचनं लोके चिरं चरति भारत
03034079c अपि चैतत्स्त्रियो बालाः स्वाध्यायमिव कुर्वते
03034080a स भवान्रथमास्थाय सर्वोपकरणान्वितम्
03034080c त्वरमाणोऽभिनिर्यातु चिरमर्थोपपादकम्
03034081a वाचयित्वा द्विजश्रेष्ठानद्यैव गजसाह्वयम्
03034081c अस्त्रविद्भिः परिवृतो भ्रातृभिर्दृढधन्विभिः
03034081e आशीविषसमैर्वीरैर्मरुद्भिरिव वृत्रहा
03034082a अमित्रांस्तेजसा मृद्नन्नसुरेभ्य इवारिहा
03034082c श्रियमादत्स्व कौन्तेय धार्तराष्ट्रान्महाबल
03034083a न हि गाण्डीवमुक्तानां शराणां गार्ध्रवाससाम्
03034083c स्पर्शमाशीविषाभानां मर्त्यः कश्चन संसहेत्
03034084a न स वीरो न मातङ्गो न सदश्वोऽस्ति भारत
03034084c यः सहेत गदावेगं मम क्रुद्धस्य संयुगे
03034085a सृञ्जयैः सह कैकेयैर्वृष्णीनामृषभेण च
03034085c कथं स्विद्युधि कौन्तेय राज्यं न प्राप्नुयामहे
03035001  युधिष्ठिर उवाच
03035001a असंशयं भारत सत्यमेत;द्यन्मा तुदन्वाक्यशल्यैः क्षिणोषि
03035001c न त्वा विगर्हे प्रतिकूलमेत;न्ममानयाद्धि व्यसनं व आगात्
03035002a अहं ह्यक्षानन्वपद्यं जिहीर्ष;न्राज्यं सराष्ट्रं धृतराष्ट्रस्य पुत्रात्
03035002c तन्मा शठः कितवः प्रत्यदेवी;त्सुयोधनार्थं सुबलस्य पुत्रः
03035003a महामायः शकुनिः पार्वतीयः; सदा सभायां प्रवपन्नक्षपूगान्
03035003c अमायिनं मायया प्रत्यदेवी;त्ततोऽपश्यं वृजिनं भीमसेन
03035004a अक्षान्हि दृष्ट्वा शकुनेर्यथाव;त्कामानुलोमानयुजो युजश्च
03035004c शक्यं नियन्तुमभविष्यदात्मा; मन्युस्तु हन्ति पुरुषस्य धैर्यम्
03035005a यन्तुं नात्मा शक्यते पौरुषेण; मानेन वीर्येण च तात नद्धः
03035005c न ते वाचं भीमसेनाभ्यसूये; मन्ये तथा तद्भवितव्यमासीत्
03035006a स नो राजा धृतराष्ट्रस्य पुत्रो; न्यपातयद्व्यसने राज्यमिच्छन्
03035006c दास्यं च नोऽगमयद्भीमसेन; यत्राभवच्छरणं द्रौपदी नः
03035007a त्वं चापि तद्वेत्थ धनंजयश्च; पुनर्द्यूतायागतानां सभां नः
03035007c यन्माब्रवीद्धृतराष्ट्रस्य पुत्र; एकग्लहार्थं भरतानां समक्षम्
03035008a वने समा द्वादश राजपुत्र; यथाकामं विदितमजातशत्रो
03035008c अथापरं चाविदितं चरेथाः; सर्वैः सह भ्रातृभिश्छद्मगूढः
03035009a त्वां चेच्छ्रुत्वा तात तथा चरन्त;मवभोत्स्यन्ते भारतानां चराः स्म
03035009c अन्यांश्चरेथास्तावतोऽब्दांस्ततस्त्वं; निश्चित्य तत्प्रतिजानीहि पार्थ
03035010a चरैश्चेन्नोऽविदितः कालमेतं; युक्तो राजन्मोहयित्वा मदीयान्
03035010c ब्रवीमि सत्यं कुरुसंसदीह; तवैव ता भारत पञ्च नद्यः
03035011a वयं चैवं भ्रातरः सर्व एव; त्वया जिताः कालमपास्य भोगान्
03035011c वसेम इत्याह पुरा स राजा; मध्ये कुरूणां स मयोक्तस्तथेति
03035012a तत्र द्यूतमभवन्नो जघन्यं; तस्मिञ्जिताः प्रव्रजिताश्च सर्वे
03035012c इत्थं च देशाननुसंचरामो; वनानि कृच्छ्राणि च कृच्छ्ररूपाः
03035013a सुयोधनश्चापि न शान्तिमिच्छ;न्भूयः स मन्योर्वशमन्वगच्छत्
03035013c उद्योजयामास कुरूंश्च सर्वा;न्ये चास्य केचिद्वशमन्वगच्छन्
03035014a तं संधिमास्थाय सतां सकाशे; को नाम जह्यादिह राज्यहेतोः
03035014c आर्यस्य मन्ये मरणाद्गरीयो; यद्धर्ममुत्क्रम्य महीं प्रशिष्यात्
03035015a तदैव चेद्वीरकर्माकरिष्यो; यदा द्यूते परिघं पर्यमृक्षः
03035015c बाहू दिधक्षन्वारितः फल्गुनेन; किं दुष्कृतं भीम तदाभविष्यत्
03035016a प्रागेव चैवं समयक्रियायाः; किं नाब्रवीः पौरुषमाविदानः
03035016c प्राप्तं तु कालं त्वभिपद्य पश्चा;त्किं मामिदानीमतिवेलमात्थ
03035017a भूयोऽपि दुःखं मम भीमसेन; दूये विषस्येव रसं विदित्वा
03035017c यद्याज्ञसेनीं परिकृष्यमाणां; संदृश्य तत्क्षान्तमिति स्म भीम
03035018a न त्वद्य शक्यं भरतप्रवीर; कृत्वा यदुक्तं कुरुवीरमध्ये
03035018c कालं प्रतीक्षस्व सुखोदयस्य; पक्तिं फलानामिव बीजवापः
03035019a यदा हि पूर्वं निकृतो निकृत्या; वैरं सपुष्पं सफलं विदित्वा
03035019c महागुणं हरति हि पौरुषेण; तदा वीरो जीवति जीवलोके
03035020a श्रियं च लोके लभते समग्रां; मन्ये चास्मै शत्रवः संनमन्ते
03035020c मित्राणि चैनमतिरागाद्भजन्ते; देवा इवेन्द्रमनुजीवन्ति चैनम्
03035021a मम प्रतिज्ञां च निबोध सत्यां; वृणे धर्मममृताज्जीविताच्च
03035021c राज्यं च पुत्राश्च यशो धनं च; सर्वं न सत्यस्य कलामुपैति
03036001  भीमसेन उवाच
03036001a संधिं कृत्वैव कालेन अन्तकेन पतत्रिणा
03036001c अनन्तेनाप्रमेयेन स्रोतसा सर्वहारिणा
03036002a प्रत्यक्षं मन्यसे कालं मर्त्यः सन्कालबन्धनः
03036002c फेनधर्मा महाराज फलधर्मा तथैव च
03036003a निमेषादपि कौन्तेय यस्यायुरपचीयते
03036003c सूच्येवाञ्जनचूर्णस्य किमिति प्रतिपालयेत्
03036004a यो नूनममितायुः स्यादथ वापि प्रमाणवित्
03036004c स कालं वै प्रतीक्षेत सर्वप्रत्यक्षदर्शिवान्
03036005a प्रतीक्षमाणान्कालो नः समा राजंस्त्रयोदश
03036005c आयुषोऽपचयं कृत्वा मरणायोपनेष्यति
03036006a शरीरिणां हि मरणं शरीरे नित्यमाश्रितम्
03036006c प्रागेव मरणात्तस्माद्राज्यायैव घटामहे
03036007a यो न याति प्रसंख्यानमस्पष्टो भूमिवर्धनः
03036007c अयातयित्वा वैराणि सोऽवसीदति गौरिव
03036008a यो न यातयते वैरमल्पसत्त्वोद्यमः पुमान्
03036008c अफलं तस्य जन्माहं मन्ये दुर्जातजायिनः
03036009a हैरण्यौ भवतो बाहू श्रुतिर्भवति पार्थिव
03036009c हत्वा द्विषन्तं संग्रामे भुक्त्वा बाह्वर्जितं वसु
03036010a हत्वा चेत्पुरुषो राजन्निकर्तारमरिंदम
03036010c अह्नाय नरकं गच्छेत्स्वर्गेणास्य स संमितः
03036011a अमर्षजो हि संतापः पावकाद्दीप्तिमत्तरः
03036011c येनाहमभिसंतप्तो न नक्तं न दिवा शये
03036012a अयं च पार्थो बीभत्सुर्वरिष्ठो ज्याविकर्षणे
03036012c आस्ते परमसंतप्तो नूनं सिंह इवाशये
03036013a योऽयमेकोऽभिमनुते सर्वाँल्लोके धनुर्भृतः
03036013c सोऽयमात्मजमूष्माणं महाहस्तीव यच्छति
03036014a नकुलः सहदेवश्च वृद्धा माता च वीरसूः
03036014c तवैव प्रियमिच्छन्त आसते जडमूकवत्
03036015a सर्वे ते प्रियमिच्छन्ति बान्धवाः सह सृञ्जयैः
03036015c अहमेकोऽभिसंतप्तो माता च प्रतिविन्ध्यतः
03036016a प्रियमेव तु सर्वेषां यद्ब्रवीम्युत किंचन
03036016c सर्वे ही व्यसनं प्राप्ताः सर्वे युद्धाभिनन्दिनः
03036017a नेतः पापीयसी काचिदापद्राजन्भविष्यति
03036017c यन्नो नीचैरल्पबलै राज्यमाच्छिद्य भुज्यते
03036018a शीलदोषाद्घृणाविष्ट आनृशंस्यात्परंतप
03036018c क्लेशांस्तितिक्षसे राजन्नान्यः कश्चित्प्रशंसति
03036019a घृणी ब्राह्मणरूपोऽसि कथं क्षत्रे अजायथाः
03036019c अस्यां हि योनौ जायन्ते प्रायशः क्रूरबुद्धयः
03036020a अश्रौषीस्त्वं राजधर्मान्यथा वै मनुरब्रवीत्
03036020c क्रूरान्निकृतिसंयुक्तान्विहितानशमात्मकान्
03036021a कर्तव्ये पुरुषव्याघ्र किमास्से पीठसर्पवत्
03036021c बुद्ध्या वीर्येण संयुक्तः श्रुतेनाभिजनेन च
03036022a तृणानां मुष्टिनैकेन हिमवन्तं तु पर्वतम्
03036022c छन्नमिच्छसि कौन्तेय योऽस्मान्संवर्तुमिच्छसि
03036023a अज्ञातचर्या गूढेन पृथिव्यां विश्रुतेन च
03036023c दिवीव पार्थ सूर्येण न शक्या चरितुं त्वया
03036024a बृहच्छाल इवानूपे शाखापुष्पपलाशवान्
03036024c हस्ती श्वेत इवाज्ञातः कथं जिष्णुश्चरिष्यति
03036025a इमौ च सिंहसंकाशौ भ्रातरौ सहितौ शिशू
03036025c नकुलः सहदेवश्च कथं पार्थ चरिष्यतः
03036026a पुण्यकीर्ती राजपुत्री द्रौपदी वीरसूरियम्
03036026c विश्रुता कथमज्ञाता कृष्णा पार्थ चरिष्यति
03036027a मां चापि राजञ्जानन्ति आकुमारमिमाः प्रजाः
03036027c अज्ञातचर्यां पश्यामि मेरोरिव निगूहनम्
03036028a तथैव बहवोऽस्माभी राष्ट्रेभ्यो विप्रवासिताः
03036028c राजानो राजपुत्राश्च धृतराष्ट्रमनुव्रताः
03036029a न हि तेऽप्युपशाम्यन्ति निकृतानां निराकृताः
03036029c अवश्यं तैर्निकर्तव्यमस्माकं तत्प्रियैषिभिः
03036030a तेऽप्यस्मासु प्रयुञ्जीरन्प्रच्छन्नान्सुबहूञ्जनान्
03036030c आचक्षीरंश्च नो ज्ञात्वा तन्नः स्यात्सुमहद्भयम्
03036031a अस्माभिरुषिताः सम्यग्वने मासास्त्रयोदश
03036031c परिमाणेन तान्पश्य तावतः परिवत्सरान्
03036032a अस्ति मासः प्रतिनिधिर्यथा प्राहुर्मनीषिणः
03036032c पूतिकानिव सोमस्य तथेदं क्रियतामिति
03036033a अथ वानडुहे राजन्साधवे साधुवाहिने
03036033c सौहित्यदानादेकस्मादेनसः प्रतिमुच्यते
03036034a तस्माच्छत्रुवधे राजन्क्रियतां निश्चयस्त्वया
03036034c क्षत्रियस्य तु सर्वस्य नान्यो धर्मोऽस्ति संयुगात्
03037001  वैशंपायन उवाच
03037001a भीमसेनवचः श्रुत्वा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः
03037001c निःश्वस्य पुरुषव्याघ्रः संप्रदध्यौ परंतपः
03037002a स मुहूर्तमिव ध्यात्वा विनिश्चित्येतिकृत्यताम्
03037002c भीमसेनमिदं वाक्यमपदान्तरमब्रवीत्
03037003a एवमेतन्महाबाहो यथा वदसि भारत
03037003c इदमन्यत्समाधत्स्व वाक्यं मे वाक्यकोविद
03037004a महापापानि कर्माणि यानि केवलसाहसात्
03037004c आरभ्यन्ते भीमसेन व्यथन्ते तानि भारत
03037005a सुमन्त्रिते सुविक्रान्ते सुकृते सुविचारिते
03037005c सिध्यन्त्यर्था महाबाहो दैवं चात्र प्रदक्षिणम्
03037006a त्वं तु केवलचापल्याद्बलदर्पोच्छ्रितः स्वयम्
03037006c आरब्धव्यमिदं कर्म मन्यसे शृणु तत्र मे
03037007a भूरिश्रवाः शलश्चैव जलसंधश्च वीर्यवान्
03037007c भीष्मो द्रोणश्च कर्णश्च द्रोणपुत्रश्च वीर्यवान्
03037008a धार्तराष्ट्रा दुराधर्षा दुर्योधनपुरोगमाः
03037008c सर्व एव कृतास्त्राश्च सततं चाततायिनः
03037009a राजानः पार्थिवाश्चैव येऽस्माभिरुपतापिताः
03037009c संश्रिताः कौरवं पक्षं जातस्नेहाश्च सांप्रतम्
03037010a दुर्योधनहिते युक्ता न तथास्मासु भारत
03037010c पूर्णकोशा बलोपेताः प्रयतिष्यन्ति रक्षणे
03037011a सर्वे कौरवसैन्यस्य सपुत्रामात्यसैनिकाः
03037011c संविभक्ता हि मात्राभिर्भोगैरपि च सर्वशः
03037012a दुर्योधनेन ते वीरा मानिताश्च विशेषतः
03037012c प्राणांस्त्यक्ष्यन्ति संग्रामे इति मे निश्चिता मतिः
03037013a समा यद्यपि भीष्मस्य वृत्तिरस्मासु तेषु च
03037013c द्रोणस्य च महाबाहो कृपस्य च महात्मनः
03037014a अवश्यं राजपिण्डस्तैर्निर्वेश्य इति मे मतिः
03037014c तस्मात्त्यक्ष्यन्ति संग्रामे प्राणानपि सुदुस्त्यजान्
03037015a सर्वे दिव्यास्त्रविद्वांसः सर्वे धर्मपरायणाः
03037015c अजेयाश्चेति मे बुद्धिरपि देवैः सवासवैः
03037016a अमर्षी नित्यसंहृष्टस्तत्र कर्णो महारथः
03037016c सर्वास्त्रविदनाधृष्य अभेद्यकवचावृतः
03037017a अनिर्जित्य रणे सर्वानेतान्पुरुषसत्तमान्
03037017c अशक्यो ह्यसहायेन हन्तुं दुर्योधनस्त्वया
03037018a न निद्रामधिगच्छामि चिन्तयानो वृकोदर
03037018c अति सर्वान्धनुर्ग्राहान्सूतपुत्रस्य लाघवम्
03037019a एतद्वचनमाज्ञाय भीमसेनोऽत्यमर्षणः
03037019c बभूव विमनास्त्रस्तो न चैवोवाच किंचन
03037020a तयोः संवदतोरेवं तदा पाण्डवयोर्द्वयोः
03037020c आजगाम महायोगी व्यासः सत्यवतीसुतः
03037021a सोऽभिगम्य यथान्यायं पाण्डवैः प्रतिपूजितः
03037021c युधिष्ठिरमिदं वाक्यमुवाच वदतां वरः
03037022a युधिष्ठिर महाबाहो वेद्मि ते हृदि मानसम्
03037022c मनीषया ततः क्षिप्रमागतोऽस्मि नरर्षभ
03037023a भीष्माद्द्रोणात्कृपात्कर्णाद्द्रोणपुत्राच्च भारत
03037023c यत्ते भयममित्रघ्न हृदि संपरिवर्तते
03037024a तत्तेऽहं नाशयिष्यामि विधिदृष्टेन हेतुना
03037024c तच्छ्रुत्वा धृतिमास्थाय कर्मणा प्रतिपादय
03037025a तत एकान्तमुन्नीय पाराशर्यो युधिष्ठिरम्
03037025c अब्रवीदुपपन्नार्थमिदं वाक्यविशारदः
03037026a श्रेयसस्ते परः कालः प्राप्तो भरतसत्तम
03037026c येनाभिभविता शत्रून्रणे पार्थो धनंजयः
03037027a गृहाणेमां मया प्रोक्तां सिद्धिं मूर्तिमतीमिव
03037027c विद्यां प्रतिस्मृतिं नाम प्रपन्नाय ब्रवीमि ते
03037027e यामवाप्य महाबाहुरर्जुनः साधयिष्यति
03037028a अस्त्रहेतोर्महेन्द्रं च रुद्रं चैवाभिगच्छतु
03037028c वरुणं च धनेशं च धर्मराजं च पाण्डव
03037028e शक्तो ह्येष सुरान्द्रष्टुं तपसा विक्रमेण च
03037029a ऋषिरेष महातेजा नारायणसहायवान्
03037029c पुराणः शाश्वतो देवो विष्णोरंशः सनातनः
03037030a अस्त्राणीन्द्राच्च रुद्राच्च लोकपालेभ्य एव च
03037030c समादाय महाबाहुर्महत्कर्म करिष्यति
03037031a वनादस्माच्च कौन्तेय वनमन्यद्विचिन्त्यताम्
03037031c निवासार्थाय यद्युक्तं भवेद्वः पृथिवीपते
03037032a एकत्र चिरवासो हि न प्रीतिजननो भवेत्
03037032c तापसानां च शान्तानां भवेदुद्वेगकारकः
03037033a मृगाणामुपयोगश्च वीरुदोषधिसंक्षयः
03037033c बिभर्षि हि बहून्विप्रान्वेदवेदाङ्गपारगान्
03037034a एवमुक्त्वा प्रपन्नाय शुचये भगवान्प्रभुः
03037034c प्रोवाच योगतत्त्वज्ञो योगविद्यामनुत्तमाम्
03037035a धर्मराज्ञे तदा धीमान्व्यासः सत्यवतीसुतः
03037035c अनुज्ञाय च कौन्तेयं तत्रैवान्तरधीयत
03037036a युधिष्ठिरस्तु धर्मात्मा तद्ब्रह्म मनसा यतः
03037036c धारयामास मेधावी काले काले समभ्यसन्
03037037a स व्यासवाक्यमुदितो वनाद्द्वैतवनात्ततः
03037037c ययौ सरस्वतीतीरे काम्यकं नाम काननम्
03037038a तमन्वयुर्महाराज शिक्षाक्षरविदस्तथा
03037038c ब्राह्मणास्तपसा युक्ता देवेन्द्रमृषयो यथा
03037039a ततः काम्यकमासाद्य पुनस्ते भरतर्षभाः
03037039c न्यविशन्त महात्मानः सामात्याः सपदानुगाः
03037040a तत्र ते न्यवसन्राजन्कंचित्कालं मनस्विनः
03037040c धनुर्वेदपरा वीराः शृण्वाना वेदमुत्तमम्
03037041a चरन्तो मृगयां नित्यं शुद्धैर्बाणैर्मृगार्थिनः
03037041c पितृदैवतविप्रेभ्यो निर्वपन्तो यथाविधि
03038001  वैशंपायन उवाच
03038001a कस्यचित्त्वथ कालस्य धर्मराजो युधिष्ठिरः
03038001c संस्मृत्य मुनिसंदेशमिदं वचनमब्रवीत्
03038002a विविक्ते विदितप्रज्ञमर्जुनं भरतर्षभम्
03038002c सान्त्वपूर्वं स्मितं कृत्वा पाणिना परिसंस्पृशन्
03038003a स मुहूर्तमिव ध्यात्वा वनवासमरिंदमः
03038003c धनंजयं धर्मराजो रहसीदमुवाच ह
03038004a भीष्मे द्रोणे कृपे कर्णे द्रोणपुत्रे च भारत
03038004c धनुर्वेदश्चतुष्पाद एतेष्वद्य प्रतिष्ठितः
03038005a ब्राह्मं दैवमासुरं च सप्रयोगचिकित्सितम्
03038005c सर्वास्त्राणां प्रयोगं च तेऽभिजानन्ति कृत्स्नशः
03038006a ते सर्वे धृतराष्ट्रस्य पुत्रेण परिसान्त्विताः
03038006c संविभक्ताश्च तुष्टाश्च गुरुवत्तेषु वर्तते
03038007a सर्वयोधेषु चैवास्य सदा वृत्तिरनुत्तमा
03038007c शक्तिं न हापयिष्यन्ति ते काले प्रतिपूजिताः
03038008a अद्य चेयं मही कृत्स्ना दुर्योधनवशानुगा
03038008c त्वयि व्यपाश्रयोऽस्माकं त्वयि भारः समाहितः
03038008e तत्र कृत्यं प्रपश्यामि प्राप्तकालमरिंदम
03038009a कृष्णद्वैपायनात्तात गृहीतोपनिषन्मया
03038009c तया प्रयुक्तया सम्यग्जगत्सर्वं प्रकाशते
03038009e तेन त्वं ब्रह्मणा तात संयुक्तः सुसमाहितः
03038010a देवतानां यथाकालं प्रसादं प्रतिपालय
03038010c तपसा योजयात्मानमुग्रेण भरतर्षभ
03038011a धनुष्मान्कवची खड्गी मुनिः सारसमन्वितः
03038011c न कस्यचिद्ददन्मार्गं गच्छ तातोत्तरां दिशम्
03038011e इन्द्रे ह्यस्त्राणि दिव्यानि समस्तानि धनंजय
03038012a वृत्राद्भीतैस्तदा देवैर्बलमिन्द्रे समर्पितम्
03038012c तान्येकस्थानि सर्वाणि ततस्त्वं प्रतिपत्स्यसे
03038013a शक्रमेव प्रपद्यस्व स तेऽस्त्राणि प्रदास्यति
03038013c दीक्षितोऽद्यैव गच्छ त्वं द्रष्टुं देवं पुरंदरम्
03038014a एवमुक्त्वा धर्मराजस्तमध्यापयत प्रभुः
03038014c दीक्षितं विधिना तेन यतवाक्कायमानसम्
03038014e अनुजज्ञे ततो वीरं भ्राता भ्रातरमग्रजः
03038015a निदेशाद्धर्मराजस्य द्रष्टुं देवं पुरंदरम्
03038015c धनुर्गाण्डीवमादाय तथाक्षय्यौ महेषुधी
03038016a कवची सतलत्राणो बद्धगोधाङ्गुलित्रवान्
03038016c हुत्वाग्निं ब्राह्मणान्निष्कैः स्वस्ति वाच्य महाभुजः
03038017a प्रातिष्ठत महाबाहुः प्रगृहीतशरासनः
03038017c वधाय धार्तराष्ट्राणां निःश्वस्योर्ध्वमुदीक्ष्य च
03038018a तं दृष्ट्वा तत्र कौन्तेयं प्रगृहीतशरासनम्
03038018c अब्रुवन्ब्राह्मणाः सिद्धा भूतान्यन्तर्हितानि च
03038018e क्षिप्रं प्राप्नुहि कौन्तेय मनसा यद्यदिच्छसि
03038019a तं सिंहमिव गच्छन्तं शालस्कन्धोरुमर्जुनम्
03038019c मनांस्यादाय सर्वेषां कृष्णा वचनमब्रवीत्
03038020a यत्ते कुन्ती महाबाहो जातस्यैच्छद्धनंजय
03038020c तत्तेऽस्तु सर्वं कौन्तेय यथा च स्वयमिच्छसि
03038021a मास्माकं क्षत्रियकुले जन्म कश्चिदवाप्नुयात्
03038021c ब्राह्मणेभ्यो नमो नित्यं येषां युद्धे न जीविका
03038022a नूनं ते भ्रातरः सर्वे त्वत्कथाभिः प्रजागरे
03038022c रंस्यन्ते वीरकर्माणि कीर्तयन्तः पुनः पुनः
03038023a नैव नः पार्थ भोगेषु न धने नोत जीविते
03038023c तुष्टिर्बुद्धिर्भवित्री वा त्वयि दीर्घप्रवासिनि
03038024a त्वयि नः पार्थ सर्वेषां सुखदुःखे समाहिते
03038024c जीवितं मरणं चैव राज्यमैश्वर्यमेव च
03038024e आपृष्टो मेऽसि कौन्तेय स्वस्ति प्राप्नुहि पाण्डव
03038025a नमो धात्रे विधात्रे च स्वस्ति गच्छ ह्यनामयम्
03038025c स्वस्ति तेऽस्त्वान्तरिक्षेभ्यः पार्थिवेभ्यश्च भारत
03038025e दिव्येभ्यश्चैव भूतेभ्यो ये चान्ये परिपन्थिनः
03038026a ततः प्रदक्षिणं कृत्वा भ्रातॄन्धौम्यं च पाण्डवः
03038026c प्रातिष्ठत महाबाहुः प्रगृह्य रुचिरं धनुः
03038027a तस्य मार्गादपाक्रामन्सर्वभूतानि गच्छतः
03038027c युक्तस्यैन्द्रेण योगेन पराक्रान्तस्य शुष्मिणः
03038028a सोऽगच्छत्पर्वतं पुण्यमेकाह्नैव महामनाः
03038028c मनोजवगतिर्भूत्वा योगयुक्तो यथानिलः
03038029a हिमवन्तमतिक्रम्य गन्धमादनमेव च
03038029c अत्यक्रामत्स दुर्गाणि दिवारात्रमतन्द्रितः
03038030a इन्द्रकीलं समासाद्य ततोऽतिष्ठद्धनंजयः
03038030c अन्तरिक्षे हि शुश्राव तिष्ठेति स वचस्तदा
03038031a ततोऽपश्यत्सव्यसाची वृक्षमूले तपस्विनम्
03038031c ब्राह्म्या श्रिया दीप्यमानं पिङ्गलं जटिलं कृशम्
03038032a सोऽब्रवीदर्जुनं तत्र स्थितं दृष्ट्वा महातपाः
03038032c कस्त्वं तातेह संप्राप्तो धनुष्मान्कवची शरी
03038032e निबद्धासितलत्राणः क्षत्रधर्ममनुव्रतः
03038033a नेह शस्त्रेण कर्तव्यं शान्तानामयमालयः
03038033c विनीतक्रोधहर्षाणां ब्राह्मणानां तपस्विनाम्
03038034a नेहास्ति धनुषा कार्यं न संग्रामेण कर्हिचित्
03038034c निक्षिपैतद्धनुस्तात प्राप्तोऽसि परमां गतिम्
03038035a इत्यनन्तौजसं वीरं यथा चान्यं पृथग्जनम्
03038035c तथा वाचमथाभीक्ष्णं ब्राह्मणोऽर्जुनमब्रवीत्
03038035e न चैनं चालयामास धैर्यात्सुदृढनिश्चयम्
03038036a तमुवाच ततः प्रीतः स द्विजः प्रहसन्निव
03038036c वरं वृणीष्व भद्रं ते शक्रोऽहमरिसूदन
03038037a एवमुक्तः प्रत्युवाच सहस्राक्षं धनंजयः
03038037c प्राञ्जलिः प्रणतो भूत्वा शूरः कुरुकुलोद्वहः
03038038a ईप्सितो ह्येष मे कामो वरं चैनं प्रयच्छ मे
03038038c त्वत्तोऽद्य भगवन्नस्त्रं कृत्स्नमिच्छामि वेदितुम्
03038039a प्रत्युवाच महेन्द्रस्तं प्रीतात्मा प्रहसन्निव
03038039c इह प्राप्तस्य किं कार्यमस्त्रैस्तव धनंजय
03038039e कामान्वृणीष्व लोकांश्च प्राप्तोऽसि परमां गतिम्
03038040a एवमुक्तः प्रत्युवाच सहस्राक्षं धनंजयः
03038040c न लोकान्न पुनः कामान्न देवत्वं कुतः सुखम्
03038041a न च सर्वामरैश्वर्यं कामये त्रिदशाधिप
03038041c भ्रातॄंस्तान्विपिने त्यक्त्वा वैरमप्रतियात्य च
03038041e अकीर्तिं सर्वलोकेषु गच्छेयं शाश्वतीः समाः
03038042a एवमुक्तः प्रत्युवाच वृत्रहा पाण्डुनन्दनम्
03038042c सान्त्वयञ्श्लक्ष्णया वाचा सर्वलोकनमस्कृतः
03038043a यदा द्रक्ष्यसि भूतेशं त्र्यक्षं शूलधरं शिवम्
03038043c तदा दातास्मि ते तात दिव्यान्यस्त्राणि सर्वशः
03038044a क्रियतां दर्शने यत्नो देवस्य परमेष्ठिनः
03038044c दर्शनात्तस्य कौन्तेय संसिद्धः स्वर्गमेष्यसि
03038045a इत्युक्त्वा फल्गुनं शक्रो जगामादर्शनं ततः
03038045c अर्जुनोऽप्यथ तत्रैव तस्थौ योगसमन्वितः
03039001  जनमेजय उवाच
03039001a भगवञ्श्रोतुमिच्छामि पार्थस्याक्लिष्टकर्मणः
03039001c विस्तरेण कथामेतां यथास्त्राण्युपलब्धवान्
03039002a कथं स पुरुषव्याघ्रो दीर्घबाहुर्धनंजयः
03039002c वनं प्रविष्टस्तेजस्वी निर्मनुष्यमभीतवत्
03039003a किं च तेन कृतं तत्र वसता ब्रह्मवित्तम
03039003c कथं च भगवान्स्थाणुर्देवराजश्च तोषितः
03039004a एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं त्वत्प्रसादाद्द्विजोत्तम
03039004c त्वं हि सर्वज्ञ दिव्यं च मानुषं चैव वेत्थ ह
03039005a अत्यद्भुतं महाप्राज्ञ रोमहर्षणमर्जुनः
03039005c भवेन सह संग्रामं चकाराप्रतिमं किल
03039005e पुरा प्रहरतां श्रेष्ठः संग्रामेष्वपराजितः
03039006a यच्छ्रुत्वा नरसिंहानां दैन्यहर्षातिविस्मयात्
03039006c शूराणामपि पार्थानां हृदयानि चकम्पिरे
03039007a यद्यच्च कृतवानन्यत्पार्थस्तदखिलं वद
03039007c न ह्यस्य निन्दितं जिष्णोः सुसूक्ष्ममपि लक्षये
03039007e चरितं तस्य शूरस्य तन्मे सर्वं प्रकीर्तय
03039008  वैशंपायन उवाच
03039008a कथयिष्यामि ते तात कथामेतां महात्मनः
03039008c दिव्यां कौरवशार्दूल महतीमद्भुतोपमाम्
03039009a गात्रसंस्पर्शसंबन्धं त्र्यम्बकेण सहानघ
03039009c पार्थस्य देवदेवेन शृणु सम्यक्समागमम्
03039010a युधिष्ठिरनियोगात्स जगामामितविक्रमः
03039010c शक्रं सुरेश्वरं द्रष्टुं देवदेवं च शंकरम्
03039011a दिव्यं तद्धनुरादाय खड्गं च पुरुषर्षभः
03039011c महाबलो महाबाहुरर्जुनः कार्यसिद्धये
03039011e दिशं ह्युदीचीं कौरव्यो हिमवच्छिखरं प्रति
03039012a ऐन्द्रिः स्थिरमना राजन्सर्वलोकमहारथः
03039012c त्वरया परया युक्तस्तपसे धृतनिश्चयः
03039012e वनं कण्टकितं घोरमेक एवान्वपद्यत
03039013a नानापुष्पफलोपेतं नानापक्षिनिषेवितम्
03039013c नानामृगगणाकीर्णं सिद्धचारणसेवितम्
03039014a ततः प्रयाते कौन्तेये वनं मानुषवर्जितम्
03039014c शङ्खानां पटहानां च शब्दः समभवद्दिवि
03039015a पुष्पवर्षं च सुमहन्निपपात महीतले
03039015c मेघजालं च विततं छादयामास सर्वतः
03039016a अतीत्य वनदुर्गाणि संनिकर्षे महागिरेः
03039016c शुशुभे हिमवत्पृष्ठे वसमानोऽर्जुनस्तदा
03039017a तत्रापश्यद्द्रुमान्फुल्लान्विहगैर्वल्गु नादितान्
03039017c नदीश्च बहुलावर्ता नीलवैडूर्यसंनिभाः
03039018a हंसकारण्डवोद्गीताः सारसाभिरुतास्तथा
03039018c पुंस्कोकिलरुताश्चैव क्रौञ्चबर्हिणनादिताः
03039019a मनोहरवनोपेतास्तस्मिन्नतिरथोऽर्जुनः
03039019c पुण्यशीतामलजलाः पश्यन्प्रीतमनाभवत्
03039020a रमणीये वनोद्देशे रममाणोऽर्जुनस्तदा
03039020c तपस्युग्रे वर्तमान उग्रतेजा महामनाः
03039021a दर्भचीरं निवस्याथ दण्डाजिनविभूषितः
03039021c पूर्णे पूर्णे त्रिरात्रे तु मासमेकं फलाशनः
03039021e द्विगुणेनैव कालेन द्वितीयं मासमत्यगात्
03039022a तृतीयमपि मासं स पक्षेणाहारमाचरन्
03039022c शीर्णं च पतितं भूमौ पर्णं समुपयुक्तवान्
03039023a चतुर्थे त्वथ संप्राप्ते मासि पूर्णे ततः परम्
03039023c वायुभक्षो महाबाहुरभवत्पाण्डुनन्दनः
03039023e ऊर्ध्वबाहुर्निरालम्बः पादाङ्गुष्ठाग्रविष्ठितः
03039024a सदोपस्पर्शनाच्चास्य बभूवुरमितौजसः
03039024c विद्युदम्भोरुहनिभा जटास्तस्य महात्मनः
03039025a ततो महर्षयः सर्वे जग्मुर्देवं पिनाकिनम्
03039025c शितिकण्ठं महाभागं प्रणिपत्य प्रसाद्य च
03039025e सर्वे निवेदयामासुः कर्म तत्फल्गुनस्य ह
03039026a एष पार्थो महातेजा हिमवत्पृष्ठमाश्रितः
03039026c उग्रे तपसि दुष्पारे स्थितो धूमाययन्दिशः
03039027a तस्य देवेश न वयं विद्मः सर्वे चिकीर्षितम्
03039027c संतापयति नः सर्वानसौ साधु निवार्यताम्
03039028  महेश्वर उवाच
03039028a शीघ्रं गच्छत संहृष्टा यथागतमतन्द्रिताः
03039028c अहमस्य विजानामि संकल्पं मनसि स्थितम्
03039029a नास्य स्वर्गस्पृहा काचिन्नैश्वर्यस्य न चायुषः
03039029c यत्त्वस्य काङ्क्षितं सर्वं तत्करिष्येऽहमद्य वै
03039030  वैशंपायन उवाच
03039030a ते श्रुत्व शर्ववचनमृषयः सत्यवादिनः
03039030c प्रहृष्टमनसो जग्मुर्यथास्वं पुनराश्रमान्
03040001  वैशंपायन उवाच
03040001a गतेषु तेषु सर्वेषु तपस्विषु महात्मसु
03040001c पिनाकपाणिर्भगवान्सर्वपापहरो हरः
03040002a कैरातं वेषमास्थाय काञ्चनद्रुमसंनिभम्
03040002c विभ्राजमानो वपुषा गिरिर्मेरुरिवापरः
03040003a श्रीमद्धनुरुपादाय शरांश्चाशीविषोपमान्
03040003c निष्पपात महार्चिष्मान्दहन्कक्षमिवानलः
03040004a देव्या सहोमया श्रीमान्समानव्रतवेषया
03040004c नानावेषधरैर्हृष्टैर्भूतैरनुगतस्तदा
03040005a किरातवेषप्रच्छन्नः स्त्रीभिश्चानु सहस्रशः
03040005c अशोभत तदा राजन्स देवोऽतीव भारत
03040006a क्षणेन तद्वनं सर्वं निःशब्दमभवत्तदा
03040006c नादः प्रस्रवणानां च पक्षिणां चाप्युपारमत्
03040007a स संनिकर्षमागम्य पार्थस्याक्लिष्टकर्मणः
03040007c मूकं नाम दितेः पुत्रं ददर्शाद्भुतदर्शनम्
03040008a वाराहं रूपमास्थाय तर्कयन्तमिवार्जुनम्
03040008c हन्तुं परमदुष्टात्मा तमुवाचाथ फल्गुनः
03040009a गाण्डीवं धनुरादाय शरांश्चाशीविषोपमान्
03040009c सज्यं धनुर्वरं कृत्वा ज्याघोषेण निनादयन्
03040010a यन्मां प्रार्थयसे हन्तुमनागसमिहागतम्
03040010c तस्मात्त्वां पूर्वमेवाहं नेष्यामि यमसादनम्
03040011a तं दृष्ट्वा प्रहरिष्यन्तं फल्गुनं दृढधन्विनम्
03040011c किरातरूपी सहसा वारयामास शंकरः
03040012a मयैष प्रार्थितः पूर्वं नीलमेघसमप्रभः
03040012c अनादृत्यैव तद्वाक्यं प्रजहाराथ फल्गुनः
03040013a किरातश्च समं तस्मिन्नेकलक्ष्ये महाद्युतिः
03040013c प्रमुमोचाशनिप्रख्यं शरमग्निशिखोपमम्
03040014a तौ मुक्तौ सायकौ ताभ्यां समं तत्र निपेततुः
03040014c मूकस्य गात्रे विस्तीर्णे शैलसंहनने तदा
03040015a यथाशनिविनिष्पेषो वज्रस्येव च पर्वते
03040015c तथा तयोः संनिपातः शरयोरभवत्तदा
03040016a स विद्धो बहुभिर्बाणैर्दीप्तास्यैः पन्नगैरिव
03040016c ममार राक्षसं रूपं भूयः कृत्वा विभीषणम्
03040017a ददर्शाथ ततो जिष्णुः पुरुषं काञ्चनप्रभम्
03040017c किरातवेषप्रच्छन्नं स्त्रीसहायममित्रहा
03040017e तमब्रवीत्प्रीतमनाः कौन्तेयः प्रहसन्निव
03040018a को भवानटते शून्ये वने स्त्रीगणसंवृतः
03040018c न त्वमस्मिन्वने घोरे बिभेषि कनकप्रभ
03040019a किमर्थं च त्वया विद्धो मृगोऽयं मत्परिग्रहः
03040019c मयाभिपन्नः पूर्वं हि राक्षसोऽयमिहागतः
03040020a कामात्परिभवाद्वापि न मे जीवन्विमोक्ष्यसे
03040020c न ह्येष मृगयाधर्मो यस्त्वयाद्य कृतो मयि
03040020e तेन त्वां भ्रंशयिष्यामि जीवितात्पर्वताश्रय
03040021a इत्युक्तः पाण्डवेयेन किरातः प्रहसन्निव
03040021c उवाच श्लक्ष्णया वाचा पाण्डवं सव्यसाचिनम्
03040022a ममैवायं लक्ष्यभूतः पूर्वमेव परिग्रहः
03040022c ममैव च प्रहारेण जीविताद्व्यवरोपितः
03040023a दोषान्स्वान्नार्हसेऽन्यस्मै वक्तुं स्वबलदर्पितः
03040023c अभिषक्तोऽस्मि मन्दात्मन्न मे जीवन्विमोक्ष्यसे
03040024a स्थिरो भवस्व मोक्ष्यामि सायकानशनीनिव
03040024c घटस्व परया शक्त्या मुञ्च त्वमपि सायकान्
03040025a ततस्तौ तत्र संरब्धौ गर्जमानौ मुहुर्मुहुः
03040025c शरैराशीविषाकारैस्ततक्षाते परस्परम्
03040026a ततोऽर्जुनः शरवर्षं किराते समवासृजत्
03040026c तत्प्रसन्नेन मनसा प्रतिजग्राह शंकरः
03040027a मुहूर्तं शरवर्षं तत्प्रतिगृह्य पिनाकधृक्
03040027c अक्षतेन शरीरेण तस्थौ गिरिरिवाचलः
03040028a स दृष्ट्वा बाणवर्षं तन्मोघीभूतं धनंजयः
03040028c परमं विस्मयं चक्रे साधु साध्विति चाब्रवीत्
03040029a अहोऽयं सुकुमाराङ्गो हिमवच्छिखरालयः
03040029c गाण्डीवमुक्तान्नाराचान्प्रतिगृह्णात्यविह्वलः
03040030a कोऽयं देवो भवेत्साक्षाद्रुद्रो यक्षः सुरेश्वरः
03040030c विद्यते हि गिरिश्रेष्ठे त्रिदशानां समागमः
03040031a न हि मद्बाणजालानामुत्सृष्टानां सहस्रशः
03040031c शक्तोऽन्यः सहितुं वेगमृते देवं पिनाकिनम्
03040032a देवो वा यदि वा यक्षो रुद्रादन्यो व्यवस्थितः
03040032c अहमेनं शरैस्तीक्ष्णैर्नयामि यमसादनम्
03040033a ततो हृष्टमना जिष्णुर्नाराचान्मर्मभेदिनः
03040033c व्यसृजच्छतधा राजन्मयूखानिव भास्करः
03040034a तान्प्रसन्नेन मनसा भगवाँल्लोकभावनः
03040034c शूलपाणिः प्रत्यगृह्णाच्छिलावर्षमिवाचलः
03040035a क्षणेन क्षीणबाणोऽथ संवृत्तः फल्गुनस्तदा
03040035c वित्रासं च जगामाथ तं दृष्ट्वा शरसंक्षयम्
03040036a चिन्तयामास जिष्णुस्तु भगवन्तं हुताशनम्
03040036c पुरस्तादक्षयौ दत्तौ तूणौ येनास्य खाण्डवे
03040037a किं नु मोक्ष्यामि धनुषा यन्मे बाणाः क्षयं गताः
03040037c अयं च पुरुषः कोऽपि बाणान्ग्रसति सर्वशः
03040038a अहमेनं धनुष्कोट्या शूलाग्रेणेव कुञ्जरम्
03040038c नयामि दण्डधारस्य यमस्य सदनं प्रति
03040039a संप्रायुध्यद्धनुष्कोट्या कौन्तेयः परवीरहा
03040039c तदप्यस्य धनुर्दिव्यं जग्रास गिरिगोचरः
03040040a ततोऽर्जुनो ग्रस्तधनुः खड्गपाणिरतिष्ठत
03040040c युद्धस्यान्तमभीप्सन्वै वेगेनाभिजगाम तम्
03040041a तस्य मूर्ध्नि शितं खड्गमसक्तं पर्वतेष्वपि
03040041c मुमोच भुजवीर्येण विक्रम्य कुरुनन्दनः
03040041e तस्य मूर्धानमासाद्य पफालासिवरो हि सः
03040042a ततो वृक्षैः शिलाभिश्च योधयामास फल्गुनः
03040042c यथा वृक्षान्महाकायः प्रत्यगृह्णादथो शिलाः
03040043a किरातरूपी भगवांस्ततः पार्थो महाबलः
03040043c मुष्टिभिर्वज्रसंस्पर्शैर्धूममुत्पादयन्मुखे
03040043e प्रजहार दुराधर्षे किरातसमरूपिणि
03040044a ततः शक्राशनिसमैर्मुष्टिभिर्भृशदारुणैः
03040044c किरातरूपी भगवानर्दयामास फल्गुनम्
03040045a ततश्चटचटाशब्दः सुघोरः समजायत
03040045c पाण्डवस्य च मुष्टीनां किरातस्य च युध्यतः
03040046a सुमुहूर्तं महद्युद्धमासीत्तल्लोमहर्षणम्
03040046c भुजप्रहारसंयुक्तं वृत्रवासवयोरिव
03040047a जहाराथ ततो जिष्णुः किरातमुरसा बली
03040047c पाण्डवं च विचेष्टन्तं किरातोऽप्यहनद्बलात्
03040048a तयोर्भुजविनिष्पेषात्संघर्षेणोरसोस्तथा
03040048c समजायत गात्रेषु पावकोऽङ्गारधूमवान्
03040049a तत एनं महादेवः पीड्य गात्रैः सुपीडितम्
03040049c तेजसा व्याक्रमद्रोषाच्चेतस्तस्य विमोहयन्
03040050a ततो निपीडितैर्गात्रैः पिण्डीकृत इवाबभौ
03040050c फल्गुनो गात्रसंरुद्धो देवदेवेन भारत
03040051a निरुच्छ्वासोऽभवच्चैव संनिरुद्धो महात्मना
03040051c ततः पपात संमूढस्ततः प्रीतोऽभवद्भवः
03040052  भगवानुवाच
03040052a भो भो फल्गुन तुष्टोऽस्मि कर्मणाप्रतिमेन ते
03040052c शौर्येणानेन धृत्या च क्षत्रियो नास्ति ते समः
03040053a समं तेजश्च वीर्यं च ममाद्य तव चानघ
03040053c प्रीतस्तेऽहं महाबाहो पश्य मां पुरुषर्षभ
03040054a ददानि ते विशालाक्ष चक्षुः पूर्वऋषिर्भवान्
03040054c विजेष्यसि रणे शत्रूनपि सर्वान्दिवौकसः
03040055  वैशंपायन उवाच
03040055a ततो देवं महादेवं गिरिशं शूलपाणिनम्
03040055c ददर्श फल्गुनस्तत्र सह देव्या महाद्युतिम्
03040056a स जानुभ्यां महीं गत्वा शिरसा प्रणिपत्य च
03040056c प्रसादयामास हरं पार्थः परपुरंजयः
03040057  अर्जुन उवाच
03040057a कपर्दिन्सर्वभूतेश भगनेत्रनिपातन
03040057c व्यतिक्रमं मे भगवन्क्षन्तुमर्हसि शंकर
03040058a भवगद्दर्शनाकाङ्क्षी प्राप्तोऽस्मीमं महागिरिम्
03040058c दयितं तव देवेश तापसालयमुत्तमम्
03040059a प्रसादये त्वां भगवन्सर्वभूतनमस्कृत
03040059c न मे स्यादपराधोऽयं महादेवातिसाहसात्
03040060a कृतो मया यदज्ञानाद्विमर्दोऽयं त्वया सह
03040060c शरणं संप्रपन्नाय तत्क्षमस्वाद्य शंकर
03040061  वैशंपायन उवाच
03040061a तमुवाच महातेजाः प्रहस्य वृषभध्वजः
03040061c प्रगृह्य रुचिरं बाहुं क्षान्तमित्येव फल्गुनम्
03041001  भगवानुवाच
03041001a नरस्त्वं पूर्वदेहे वै नारायणसहायवान्
03041001c बदर्यां तप्तवानुग्रं तपो वर्षायुतान्बहून्
03041002a त्वयि वा परमं तेजो विष्णौ वा पुरुषोत्तमे
03041002c युवाभ्यां पुरुषाग्र्याभ्यां तेजसा धार्यते जगत्
03041003a शक्राभिषेके सुमहद्धनुर्जलदनिस्वनम्
03041003c प्रगृह्य दानवाः शस्तास्त्वया कृष्णेन च प्रभो
03041004a एतत्तदेव गाण्डीवं तव पार्थ करोचितम्
03041004c मायामास्थाय यद्ग्रस्तं मया पुरुषसत्तम
03041004e तूणौ चाप्यक्षयौ भूयस्तव पार्थ यथोचितौ
03041005a प्रीतिमानस्मि वै पार्थ तव सत्यपराक्रम
03041005c गृहाण वरमस्मत्तः काङ्क्षितं यन्नरर्षभ
03041006a न त्वया सदृशः कश्चित्पुमान्मर्त्येषु मानद
03041006c दिवि वा विद्यते क्षत्रं त्वत्प्रधानमरिंदम
03041007  अर्जुन उवाच
03041007a भगवन्ददासि चेन्मह्यं कामं प्रीत्या वृषध्वज
03041007c कामये दिव्यमस्त्रं तद्घोरं पाशुपतं प्रभो
03041008a यत्तद्ब्रह्मशिरो नाम रौद्रं भीमपराक्रमम्
03041008c युगान्ते दारुणे प्राप्ते कृत्स्नं संहरते जगत्
03041009a दहेयं येन संग्रामे दानवान्राक्षसांस्तथा
03041009c भूतानि च पिशाचांश्च गन्धर्वानथ पन्नगान्
03041010a यतः शूलसहस्राणि गदाश्चोग्रप्रदर्शनाः
03041010c शराश्चाशीविषाकाराः संभवन्त्यनुमन्त्रिताः
03041011a युध्येयं येन भीष्मेण द्रोणेन च कृपेण च
03041011c सूतपुत्रेण च रणे नित्यं कटुकभाषिणा
03041012a एष मे प्रथमः कामो भगवन्भगनेत्रहन्
03041012c त्वत्प्रसादाद्विनिर्वृत्तः समर्थः स्यामहं यथा
03041013  भगवानुवाच
03041013a ददानि तेऽस्त्रं दयितमहं पाशुपतं महत्
03041013c समर्थो धारणे मोक्षे संहारे चापि पाण्डव
03041014a नैतद्वेद महेन्द्रोऽपि न यमो न च यक्षराट्
03041014c वरुणो वाथ वा वायुः कुतो वेत्स्यन्ति मानवाः
03041015a न त्वेतत्सहसा पार्थ मोक्तव्यं पुरुषे क्वचित्
03041015c जगद्विनिर्दहेत्सर्वमल्पतेजसि पातितम्
03041016a अवध्यो नाम नास्त्यस्य त्रैलोक्ये सचराचरे
03041016c मनसा चक्षुषा वाचा धनुषा च निपात्यते
03041017  वैशंपायन उवाच
03041017a तच्छ्रुत्वा त्वरितः पार्थः शुचिर्भूत्वा समाहितः
03041017c उपसंगृह्य विश्वेशमधीष्वेति च सोऽब्रवीत्
03041018a ततस्त्वध्यापयामास सरहस्य निवर्तनम्
03041018c तदस्त्रं पाण्डवश्रेष्ठं मूर्तिमन्तमिवान्तकम्
03041019a उपतस्थे महात्मानं यथा त्र्यक्षमुमापतिम्
03041019c प्रतिजग्राह तच्चापि प्रीतिमानर्जुनस्तदा
03041020a ततश्चचाल पृथिवी सपर्वतवनद्रुमा
03041020c ससागरवनोद्देशा सग्रामनगराकरा
03041021a शङ्खदुन्दुभिघोषाश्च भेरीणां च सहस्रशः
03041021c तस्मिन्मुहूर्ते संप्राप्ते निर्घातश्च महानभूत्
03041022a अथास्त्रं जाज्वलद्घोरं पाण्डवस्यामितौजसः
03041022c मूर्तिमद्विष्ठितं पार्श्वे ददृशुर्देवदानवाः
03041023a स्पृष्टस्य च त्र्यम्बकेन फल्गुनस्यामितौजसः
03041023c यत्किंचिदशुभं देहे तत्सर्वं नाशमेयिवत्
03041024a स्वर्गं गच्छेत्यनुज्ञातस्त्र्यम्बकेन तदार्जुनः
03041024c प्रणम्य शिरसा पार्थः प्राञ्जलिर्देवमैक्षत
03041025a ततः प्रभुस्त्रिदिवनिवासिनां वशी; महामतिर्गिरिश उमापतिः शिवः
03041025c धनुर्महद्दितिजपिशाचसूदनं; ददौ भवः पुरुषवराय गाण्डिवम्
03041026a ततः शुभं गिरिवरमीश्वरस्तदा; सहोमया सिततटसानुकन्दरम्
03041026c विहाय तं पतगमहर्षिसेवितं; जगाम खं पुरुषवरस्य पश्यतः
03042001  वैशंपायन उवाच
03042001a तस्य संपश्यतस्त्वेव पिनाकी वृषभध्वजः
03042001c जगामादर्शनं भानुर्लोकस्येवास्तमेयिवान्
03042002a ततोऽर्जुनः परं चक्रे विस्मयं परवीरहा
03042002c मया साक्षान्महादेवो दृष्ट इत्येव भारत
03042003a धन्योऽस्म्यनुगृहीतोऽस्मि यन्मया त्र्यम्बको हरः
03042003c पिनाकी वरदो रूपी दृष्टः स्पृष्टश्च पाणिना
03042004a कृतार्थं चावगच्छामि परमात्मानमात्मना
03042004c शत्रूंश्च विजितान्सर्वान्निर्वृत्तं च प्रयोजनम्
03042005a ततो वैडूर्यवर्णाभो भासयन्सर्वतो दिशः
03042005c यादोगणवृतः श्रीमानाजगाम जलेश्वरः
03042006a नागैर्नदैर्नदीभिश्च दैत्यैः साध्यैश्च दैवतैः
03042006c वरुणो यादसां भर्ता वशी तं देशमागमत्
03042007a अथ जाम्बूनदवपुर्विमानेन महार्चिषा
03042007c कुबेरः समनुप्राप्तो यक्षैरनुगतः प्रभुः
03042008a विद्योतयन्निवाकाशमद्भुतोपमदर्शनः
03042008c धनानामीश्वरः श्रीमानर्जुनं द्रष्टुमागतः
03042009a तथा लोकान्तकृच्छ्रीमान्यमः साक्षात्प्रतापवान्
03042009c मूर्त्यमूर्तिधरैः सार्धं पितृभिर्लोकभावनैः
03042010a दण्डपाणिरचिन्त्यात्मा सर्वभूतविनाशकृत्
03042010c वैवस्वतो धर्मराजो विमानेनावभासयन्
03042011a त्रीँल्लोकान्गुह्यकांश्चैव गन्धर्वांश्च सपन्नगान्
03042011c द्वितीय इव मार्तण्डो युगान्ते समुपस्थिते
03042012a भानुमन्ति विचित्राणि शिखराणि महागिरेः
03042012c समास्थायार्जुनं तत्र ददृशुस्तपसान्वितम्
03042013a ततो मुहूर्ताद्भगवानैरावतशिरोगतः
03042013c आजगाम सहेन्द्राण्या शक्रः सुरगणैर्वृतः
03042014a पाण्डुरेणातपत्रेण ध्रियमाणेन मूर्धनि
03042014c शुशुभे तारकाराजः सितमभ्रमिवास्थितः
03042015a संस्तूयमानो गन्धर्वैरृषिभिश्च तपोधनैः
03042015c शृङ्गं गिरेः समासाद्य तस्थौ सूर्य इवोदितः
03042016a अथ मेघस्वनो धीमान्व्याजहार शुभां गिरम्
03042016c यमः परमधर्मज्ञो दक्षिणां दिशमास्थितः
03042017a अर्जुनार्जुन पश्यास्माँल्लोकपालान्समागतान्
03042017c दृष्टिं ते वितरामोऽद्य भवानर्हो हि दर्शनम्
03042018a पूर्वर्षिरमितात्मा त्वं नरो नाम महाबलः
03042018c नियोगाद्ब्रह्मणस्तात मर्त्यतां समुपागतः
03042018e त्वं वासवसमुद्भूतो महावीर्यपराक्रमः
03042019a क्षत्रं चाग्निसमस्पर्शं भारद्वाजेन रक्षितम्
03042019c दानवाश्च महावीर्या ये मनुष्यत्वमागताः
03042019e निवातकवचाश्चैव संसाध्याः कुरुनन्दन
03042020a पितुर्ममांशो देवस्य सर्वलोकप्रतापिनः
03042020c कर्णः स सुमहावीर्यस्त्वया वध्यो धनंजय
03042021a अंशाश्च क्षितिसंप्राप्ता देवगन्धर्वरक्षसाम्
03042021c तया निपातिता युद्धे स्वकर्मफलनिर्जिताम्
03042021e गतिं प्राप्स्यन्ति कौन्तेय यथास्वमरिकर्शन
03042022a अक्षया तव कीर्तिश्च लोके स्थास्यति फल्गुन
03042022c त्वया साक्षान्महादेवस्तोषितो हि महामृधे
03042022e लघ्वी वसुमती चापि कर्तव्या विष्णुना सह
03042023a गृहाणास्त्रं महाबाहो दण्डमप्रतिवारणम्
03042023c अनेनास्त्रेण सुमहत्त्वं हि कर्म करिष्यसि
03042024a प्रतिजग्राह तत्पार्थो विधिवत्कुरुनन्दनः
03042024c समन्त्रं सोपचारं च समोक्षं सनिवर्तनम्
03042025a ततो जलधरश्यामो वरुणो यादसां पतिः
03042025c पश्चिमां दिशमास्थाय गिरमुच्चारयन्प्रभुः
03042026a पार्थ क्षत्रियमुख्यस्त्वं क्षत्रधर्मे व्यवस्थितः
03042026c पश्य मां पृथुताम्राक्ष वरुणोऽस्मि जलेश्वरः
03042027a मया समुद्यतान्पाशान्वारुणाननिवारणान्
03042027c प्रतिगृह्णीष्व कौन्तेय सरहस्यनिवर्तनान्
03042028a एभिस्तदा मया वीर संग्रामे तारकामये
03042028c दैतेयानां सहस्राणि संयतानि महात्मनाम्
03042029a तस्मादिमान्महासत्त्व मत्प्रसादात्समुत्थितान्
03042029c गृहाण न हि ते मुच्येदन्तकोऽप्याततायिनः
03042030a अनेन त्वं यदास्त्रेण संग्रामे विचरिष्यसि
03042030c तदा निःक्षत्रिया भूमिर्भविष्यति न संशयः
03042031a ततः कैलासनिलयो धनाध्यक्षोऽभ्यभाषत
03042031c दत्तेष्वस्त्रेषु दिव्येषु वरुणेन यमेन च
03042032a सव्यसाचिन्महाबाहो पूर्वदेव सनातन
03042032c सहास्माभिर्भवाञ्श्रान्तः पुराकल्पेषु नित्यशः
03042033a मत्तोऽपि त्वं गृहाणास्त्रमन्तर्धानं प्रियं मम
03042033c ओजस्तेजोद्युतिहरं प्रस्वापनमरातिहन्
03042034a ततोऽर्जुनो महाबाहुर्विधिवत्कुरुनन्दनः
03042034c कौबेरमपि जग्राह दिव्यमस्त्रं महाबलः
03042035a ततोऽब्रवीद्देवराजः पार्थमक्लिष्टकारिणम्
03042035c सान्त्वयञ्श्लक्ष्णया वाचा मेघदुन्दुभिनिस्वनः
03042036a कुन्तीमातर्महाबाहो त्वमीशानः पुरातनः
03042036c परां सिद्धिमनुप्राप्तः साक्षाद्देवगतिं गतः
03042037a देवकार्यं हि सुमहत्त्वया कार्यमरिंदम
03042037c आरोढव्यस्त्वया स्वर्गः सज्जीभव महाद्युते
03042038a रथो मातलिसंयुक्त आगन्ता त्वत्कृते महीम्
03042038c तत्र तेऽहं प्रदास्यामि दिव्यान्यस्त्राणि कौरव
03042039a तान्दृष्ट्वा लोकपालांस्तु समेतान्गिरिमूर्धनि
03042039c जगाम विस्मयं धीमान्कुन्तीपुत्रो धनंजयः
03042040a ततोऽर्जुनो महातेजा लोकपालान्समागतान्
03042040c पूजयामास विधिवद्वाग्भिरद्भिः फलैरपि
03042041a ततः प्रतिययुर्देवाः प्रतिपूज्य धनंजयम्
03042041c यथागतेन विबुधाः सर्वे काममनोजवाः
03042042a ततोऽर्जुनो मुदं लेभे लब्धास्त्रः पुरुषर्षभः
03042042c कृतार्थमिव चात्मानं स मेने पूर्णमानसः
03043001  वैशंपायन उवाच
03043001a गतेषु लोकपालेषु पार्थः शत्रुनिबर्हणः
03043001c चिन्तयामास राजेन्द्र देवराजरथागमम्
03043002a ततश्चिन्तयमानस्य गुडाकेशस्य धीमतः
03043002c रथो मातलिसंयुक्त आजगाम महाप्रभः
03043003a नभो वितिमिरं कुर्वञ्जलदान्पाटयन्निव
03043003c दिशः संपूरयन्नादैर्महामेघरवोपमैः
03043004a असयः शक्तयो भीमा गदाश्चोग्रप्रदर्शनाः
03043004c दिव्यप्रभावाः प्रासाश्च विद्युतश्च महाप्रभाः
03043005a तथैवाशनयस्तत्र चक्रयुक्ता हुडागुडाः
03043005c वायुस्फोटाः सनिर्घाता बर्हिमेघनिभस्वनाः
03043006a तत्र नागा महाकाया ज्वलितास्याः सुदारुणाः
03043006c सिताभ्रकूटप्रतिमाः संहताश्च यथोपलाः
03043007a दश वाजिसहस्राणि हरीणां वातरंहसाम्
03043007c वहन्ति यं नेत्रमुषं दिव्यं मायामयं रथम्
03043008a तत्रापश्यन्महानीलं वैजयन्तं महाप्रभम्
03043008c ध्वजमिन्दीवरश्यामं वंशं कनकभूषणम्
03043009a तस्मिन्रथे स्थितं सूतं तप्तहेमविभूषितम्
03043009c दृष्ट्वा पार्थो महाबाहुर्देवमेवान्वतर्कयत्
03043010a तथा तर्कयतस्तस्य फल्गुनस्याथ मातलिः
03043010c संनतः प्रश्रितो भूत्वा वाक्यमर्जुनमब्रवीत्
03043011a भो भो शक्रात्मज श्रीमाञ्शक्रस्त्वां द्रष्टुमिच्छति
03043011c आरोहतु भवाञ्शीघ्रं रथमिन्द्रस्य संमतम्
03043012a आह माममरश्रेष्ठः पिता तव शतक्रतुः
03043012c कुन्तीसुतमिह प्राप्तं पश्यन्तु त्रिदशालयाः
03043013a एष शक्रः परिवृतो देवैरृषिगणैस्तथा
03043013c गन्धर्वैरप्सरोभिश्च त्वां दिदृक्षुः प्रतीक्षते
03043014a अस्माल्लोकाद्देवलोकं पाकशासनशासनात्
03043014c आरोह त्वं मया सार्धं लब्धास्त्रः पुनरेष्यसि
03043015  अर्जुन उवाच
03043015a मातले गच्छ शीघ्रं त्वमारोहस्व रथोत्तमम्
03043015c राजसूयाश्वमेधानां शतैरपि सुदुर्लभम्
03043016a पार्थिवैः सुमहाभागैर्यज्वभिर्भूरिदक्षिणैः
03043016c दैवतैर्वा समारोढुं दानवैर्वा रथोत्तमम्
03043017a नातप्ततपसा शक्य एष दिव्यो महारथः
03043017c द्रष्टुं वाप्यथ वा स्प्रष्टुमारोढुं कुत एव तु
03043018a त्वयि प्रतिष्ठिते साधो रथस्थे स्थिरवाजिनि
03043018c पश्चादहमथारोक्ष्ये सुकृती सत्पथं यथा
03043019  वैशंपायन उवाच
03043019a तस्य तद्वचनं श्रुत्वा मातलिः शक्रसारथिः
03043019c आरुरोह रथं शीघ्रं हयान्येमे च रश्मिभिः
03043020a ततोऽर्जुनो हृष्टमना गङ्गायामाप्लुतः शुचिः
03043020c जजाप जप्यं कौन्तेयो विधिवत्कुरुनन्दनः
03043021a ततः पितॄन्यथान्यायं तर्पयित्वा यथाविधि
03043021c मन्दरं शैलराजं तमाप्रष्टुमुपचक्रमे
03043022a साधूनां धर्मशीलानां मुनीनां पुण्यकर्मणाम्
03043022c त्वं सदा संश्रयः शैल स्वर्गमार्गाभिकाङ्क्षिणाम्
03043023a त्वत्प्रसादात्सदा शैल ब्राह्मणाः क्षत्रिया विशः
03043023c स्वर्गं प्राप्ताश्चरन्ति स्म देवैः सह गतव्यथाः
03043024a अद्रिराज महाशैल मुनिसंश्रय तीर्थवन्
03043024c गच्छाम्यामन्त्रयामि त्वां सुखमस्म्युषितस्त्वयि
03043025a तव सानूनि कुञ्जाश्च नद्यः प्रस्रवणानि च
03043025c तीर्थानि च सुपुण्यानि मया दृष्टान्यनेकशः
03043026a एवमुक्त्वार्जुनः शैलमामन्त्र्य परवीरहा
03043026c आरुरोह रथं दिव्यं द्योतयन्निव भास्करः
03043027a स तेनादित्यरूपेण दिव्येनाद्भुतकर्मणा
03043027c ऊर्ध्वमाचक्रमे धीमान्प्रहृष्टः कुरुनन्दनः
03043028a सोऽदर्शनपथं यात्वा मर्त्यानां भूमिचारिणाम्
03043028c ददर्शाद्भुतरूपाणि विमानानि सहस्रशः
03043029a न तत्र सूर्यः सोमो वा द्योतते न च पावकः
03043029c स्वयैव प्रभया तत्र द्योतन्ते पुण्यलब्धया
03043030a तारारूपाणि यानीह दृश्यन्ते द्युतिमन्ति वै
03043030c दीपवद्विप्रकृष्टत्वादणूनि सुमहान्त्यपि
03043031a तानि तत्र प्रभास्वन्ति रूपवन्ति च पाण्डवः
03043031c ददर्श स्वेषु धिष्ण्येषु दीप्तिमन्ति स्वयार्चिषा
03043032a तत्र राजर्षयः सिद्धा वीराश्च निहता युधि
03043032c तपसा च जितस्वर्गाः संपेतुः शतसंघशः
03043033a गन्धर्वाणां सहस्राणि सूर्यज्वलनतेजसाम्
03043033c गुह्यकानामृषीणां च तथैवाप्सरसां गणाः
03043034a लोकानात्मप्रभान्पश्यन्फल्गुनो विस्मयान्वितः
03043034c पप्रच्छ मातलिं प्रीत्या स चाप्येनमुवाच ह
03043035a एते सुकृतिनः पार्थ स्वेषु धिष्ण्येष्ववस्थिताः
03043035c यान्दृष्टवानसि विभो तारारूपाणि भूतले
03043036a ततोऽपश्यत्स्थितं द्वारि सितं वैजयिनं गजम्
03043036c ऐरावतं चतुर्दन्तं कैलासमिव शृङ्गिणम्
03043037a स सिद्धमार्गमाक्रम्य कुरुपाण्डवसत्तमः
03043037c व्यरोचत यथा पूर्वं मान्धाता पार्थिवोत्तमः
03043038a अतिचक्राम लोकान्स राज्ञां राजीवलोचनः
03043038c ततो ददर्श शक्रस्य पुरीं ताममरावतीम्
03044001  वैशंपायन उवाच
03044001a स ददर्श पुरीं रम्यां सिद्धचारणसेविताम्
03044001c सर्वर्तुकुसुमैः पुण्यैः पादपैरुपशोभिताम्
03044002a तत्र सौगन्धिकानां स द्रुमाणां पुण्यगन्धिनाम्
03044002c उपवीज्यमानो मिश्रेण वायुना पुण्यगन्धिना
03044003a नन्दनं च वनं दिव्यमप्सरोगणसेवितम्
03044003c ददर्श दिव्यकुसुमैराह्वयद्भिरिव द्रुमैः
03044004a नातप्ततपसा शक्यो द्रष्टुं नानाहिताग्निना
03044004c स लोकः पुण्यकर्तॄणां नापि युद्धपराङ्मुखैः
03044005a नायज्वभिर्नानृतकैर्न वेदश्रुतिवर्जितैः
03044005c नानाप्लुताङ्गैस्तीर्थेषु यज्ञदानबहिष्कृतैः
03044006a नापि यज्ञहनैः क्षुद्रैर्द्रष्टुं शक्यः कथंचन
03044006c पानपैर्गुरुतल्पैश्च मांसादैर्वा दुरात्मभिः
03044007a स तद्दिव्यं वनं पश्यन्दिव्यगीतनिनादितम्
03044007c प्रविवेश महाबाहुः शक्रस्य दयितां पुरीम्
03044008a तत्र देवविमानानि कामगानि सहस्रशः
03044008c संस्थितान्यभियातानि ददर्शायुतशस्तदा
03044009a संस्तूयमानो गन्धर्वैरप्सरोभिश्च पाण्डवः
03044009c पुष्पगन्धवहैः पुण्यैर्वायुभिश्चानुवीजितः
03044010a ततो देवाः सगन्धर्वाः सिद्धाश्च परमर्षयः
03044010c हृष्टाः संपूजयामासुः पार्थमक्लिष्टकारिणम्
03044011a आशीर्वादैः स्तूयमानो दिव्यवादित्रनिस्वनैः
03044011c प्रतिपेदे महाबाहुः शङ्खदुन्दुभिनादितम्
03044012a नक्षत्रमार्गं विपुलं सुरवीथीति विश्रुतम्
03044012c इन्द्राज्ञया ययौ पार्थः स्तूयमानः समन्ततः
03044013a तत्र साध्यास्तथा विश्वे मरुतोऽथाश्विनावपि
03044013c आदित्या वसवो रुद्रास्तथा ब्रह्मर्षयोऽमलाः
03044014a राजर्षयश्च बहवो दिलीपप्रमुखा नृपाः
03044014c तुम्बुरुर्नारदश्चैव गन्धर्वौ च हहाहुहू
03044015a तान्सर्वान्स समागम्य विधिवत्कुरुनन्दनः
03044015c ततोऽपश्यद्देवराजं शतक्रतुमरिंदमम्
03044016a ततः पार्थो महाबाहुरवतीर्य रथोत्तमात्
03044016c ददर्श साक्षाद्देवेन्द्रं पितरं पाकशासनम्
03044017a पाण्डुरेणातपत्रेण हेमदण्डेन चारुणा
03044017c दिव्यगन्धाधिवासेन व्यजनेन विधूयता
03044018a विश्वावसुप्रभृतिभिर्गन्धर्वैः स्तुतिवन्दनैः
03044018c स्तूयमानं द्विजाग्र्यैश्च ऋग्यजुःसामसंस्तवैः
03044019a ततोऽभिगम्य कौन्तेयः शिरसाभ्यनमद्बली
03044019c स चैनमनुवृत्ताभ्यां भुजाभ्यां प्रत्यगृह्णत
03044020a ततः शक्रासने पुण्ये देवराजर्षिपूजिते
03044020c शक्रः पाणौ गृहीत्वैनमुपावेशयदन्तिके
03044021a मूर्ध्नि चैनमुपाघ्राय देवेन्द्रः परवीरहा
03044021c अङ्कमारोपयामास प्रश्रयावनतं तदा
03044022a सहस्राक्षनियोगात्स पार्थः शक्रासनं तदा
03044022c अध्यक्रामदमेयात्मा द्वितीय इव वासवः
03044023a ततः प्रेम्णा वृत्रशत्रुरर्जुनस्य शुभं मुखम्
03044023c पस्पर्श पुण्यगन्धेन करेण परिसान्त्वयन्
03044024a परिमार्जमानः शनकैर्बाहू चास्यायतौ शुभौ
03044024c ज्याशरक्षेपकठिनौ स्तम्भाविव हिरण्मयौ
03044025a वज्रग्रहणचिह्नेन करेण बलसूदनः
03044025c मुहुर्मुहुर्वज्रधरो बाहू संस्फालयञ्शनैः
03044026a स्मयन्निव गुडाकेशं प्रेक्षमाणः सहस्रदृक्
03044026c हर्षेणोत्फुल्लनयनो न चातृप्यत वृत्रहा
03044027a एकासनोपविष्टौ तौ शोभयां चक्रतुः सभाम्
03044027c सूर्याचन्द्रमसौ व्योम्नि चतुर्दश्यामिवोदितौ
03044028a तत्र स्म गाथा गायन्ति साम्ना परमवल्गुना
03044028c गन्धर्वास्तुम्बुरुश्रेष्ठाः कुशला गीतसामसु
03044029a घृताची मेनका रम्भा पूर्वचित्तिः स्वयंप्रभा
03044029c उर्वशी मिश्रकेशी च डुण्डुर्गौरी वरूथिनी
03044030a गोपाली सहजन्या च कुम्भयोनिः प्रजागरा
03044030c चित्रसेना चित्रलेखा सहा च मधुरस्वरा
03044031a एताश्चान्याश्च ननृतुस्तत्र तत्र वराङ्गनाः
03044031c चित्तप्रमथने युक्ताः सिद्धानां पद्मलोचनाः
03044032a महाकटितटश्रोण्यः कम्पमानैः पयोधरैः
03044032c कटाक्षहावमाधुर्यैश्चेतोबुद्धिमनोहराः
03045001  वैशंपायन उवाच
03045001a ततो देवाः सगन्धर्वाः समादायार्घ्यमुत्तमम्
03045001c शक्रस्य मतमाज्ञाय पार्थमानर्चुरञ्जसा
03045002a पाद्यमाचमनीयं च प्रतिग्राह्य नृपात्मजम्
03045002c प्रवेशयामासुरथो पुरंदरनिवेशनम्
03045003a एवं संपूजितो जिष्णुरुवास भवने पितुः
03045003c उपशिक्षन्महास्त्राणि ससंहाराणि पाण्डवः
03045004a शक्रस्य हस्ताद्दयितं वज्रमस्त्रं दुरुत्सहम्
03045004c अशनीश्च महानादा मेघबर्हिणलक्षणाः
03045005a गृहीतास्त्रस्तु कौन्तेयो भ्रातॄन्सस्मार पाण्डवः
03045005c पुरंदरनियोगाच्च पञ्चाब्दमवसत्सुखी
03045006a ततः शक्रोऽब्रवीत्पार्थं कृतास्त्रं काल आगते
03045006c नृत्तं गीतं च कौन्तेय चित्रसेनादवाप्नुहि
03045007a वादित्रं देवविहितं नृलोके यन्न विद्यते
03045007c तदर्जयस्व कौन्तेय श्रेयो वै ते भविष्यति
03045008a सखायं प्रददौ चास्य चित्रसेनं पुरंदरः
03045008c स तेन सह संगम्य रेमे पार्थो निरामयः
03045009a कदाचिदटमानस्तु महर्षिरुत लोमशः
03045009c जगाम शक्रभवनं पुरंदरदिदृक्षया
03045010a स समेत्य नमस्कृत्य देवराजं महामुनिः
03045010c ददर्शार्धासनगतं पाण्डवं वासवस्य ह
03045011a ततः शक्राभ्यनुज्ञात आसने विष्टरोत्तरे
03045011c निषसाद द्विजश्रेष्ठः पूज्यमानो महर्षिभिः
03045012a तस्य दृष्ट्वाभवद्बुद्धिः पार्थमिन्द्रासने स्थितम्
03045012c कथं नु क्षत्रियः पार्थः शक्रासनमवाप्तवान्
03045013a किं त्वस्य सुकृतं कर्म लोका वा के विनिर्जिताः
03045013c य एवमुपसंप्राप्तः स्थानं देवनमस्कृतम्
03045014a तस्य विज्ञाय संकल्पं शक्रो वृत्रनिषूदनः
03045014c लोमशं प्रहसन्वाक्यमिदमाह शचीपतिः
03045015a ब्रह्मर्षे श्रूयतां यत्ते मनसैतद्विवक्षितम्
03045015c नायं केवलमर्त्यो वै क्षत्रियत्वमुपागतः
03045016a महर्षे मम पुत्रोऽयं कुन्त्यां जातो महाभुजः
03045016c अस्त्रहेतोरिह प्राप्तः कस्माच्चित्कारणान्तरात्
03045017a अहो नैनं भवान्वेत्ति पुराणमृषिसत्तमम्
03045017c शृणु मे वदतो ब्रह्मन्योऽयं यच्चास्य कारणम्
03045018a नरनारायणौ यौ तौ पुराणावृषिसत्तमौ
03045018c ताविमावभिजानीहि हृषीकेशधनंजयौ
03045019a यन्न शक्यं सुरैर्द्रष्टुमृषिभिर्वा महात्मभिः
03045019c तदाश्रमपदं पुण्यं बदरी नाम विश्रुतम्
03045020a स निवासोऽभवद्विप्र विष्णोर्जिष्णोस्तथैव च
03045020c यतः प्रववृते गङ्गा सिद्धचारणसेविता
03045021a तौ मन्नियोगाद्ब्रह्मर्षे क्षितौ जातौ महाद्युती
03045021c भूमेर्भारावतरणं महावीर्यौ करिष्यतः
03045022a उद्वृत्ता ह्यसुराः केचिन्निवातकवचा इति
03045022c विप्रियेषु स्थितास्माकं वरदानेन मोहिताः
03045023a तर्कयन्ते सुरान्हन्तुं बलदर्पसमन्विताः
03045023c देवान्न गणयन्ते च तथा दत्तवरा हि ते
03045024a पातालवासिनो रौद्रा दनोः पुत्रा महाबलाः
03045024c सर्वे देवनिकाया हि नालं योधयितुं स्म तान्
03045025a योऽसौ भूमिगतः श्रीमान्विष्णुर्मधुनिषूदनः
03045025c कपिलो नाम देवोऽसौ भगवानजितो हरिः
03045026a येन पूर्वं महात्मानः खनमाना रसातलम्
03045026c दर्शनादेव निहताः सगरस्यात्मजा विभो
03045027a तेन कार्यं महत्कार्यमस्माकं द्विजसत्तम
03045027c पार्थेन च महायुद्धे समेताभ्यामसंशयम्
03045028a अयं तेषां समस्तानां शक्तः प्रतिसमासने
03045028c तान्निहत्य रणे शूरः पुनर्यास्यति मानुषान्
03045029a भवांश्चास्मन्नियोगेन यातु तावन्महीतलम्
03045029c काम्यके द्रक्ष्यसे वीरं निवसन्तं युधिष्ठिरम्
03045030a स वाच्यो मम संदेशाद्धर्मात्मा सत्यसंगरः
03045030c नोत्कण्ठा फल्गुने कार्या कृतास्त्रः शीघ्रमेष्यति
03045031a नाशुद्धबाहुवीर्येण नाकृतास्त्रेण वा रणे
03045031c भीष्मद्रोणादयो युद्धे शक्याः प्रतिसमासितुम्
03045032a गृहीतास्त्रो गुडाकेशो महाबाहुर्महामनाः
03045032c नृत्तवादित्रगीतानां दिव्यानां पारमेयिवान्
03045033a भवानपि विविक्तानि तीर्थानि मनुजेश्वर
03045033c भ्रातृभिः सहितः सर्वैर्द्रष्टुमर्हत्यरिंदम
03045034a तीर्थेष्वाप्लुत्य पुण्येषु विपाप्मा विगतज्वरः
03045034c राज्यं भोक्ष्यसि राजेन्द्र सुखी विगतकल्मषः
03045035a भवांश्चैनं द्विजश्रेष्ठ पर्यटन्तं महीतले
03045035c त्रातुमर्हति विप्राग्र्य तपोबलसमन्वितः
03045036a गिरिदुर्गेषु हि सदा देशेषु विषमेषु च
03045036c वसन्ति राक्षसा रौद्रास्तेभ्यो रक्षेत्सदा भवान्
03045037a स तथेति प्रतिज्ञाय लोमशः सुमहातपाः
03045037c काम्यकं वनमुद्दिश्य समुपायान्महीतलम्
03045038a ददर्श तत्र कौन्तेयं धर्मराजमरिंदमम्
03045038c तापसैर्भ्रातृभिश्चैव सर्वतः परिवारितम्
03046001  जनमेजय उवाच
03046001a अत्यद्भुतमिदं कर्म पार्थस्यामिततेजसः
03046001c धृतराष्ट्रो महातेजाः श्रुत्वा विप्र किमब्रवीत्
03046002  वैशंपायन उवाच
03046002a शक्रलोकगतं पार्थं श्रुत्वा राजाम्बिकासुतः
03046002c द्वैपायनादृषिश्रेष्ठात्संजयं वाक्यमब्रवीत्
03046003a श्रुतं मे सूत कार्त्स्न्येन कर्म पार्थस्य धीमतः
03046003c कच्चित्तवापि विदितं यथातथ्येन सारथे
03046004a प्रमत्तो ग्राम्यधर्मेषु मन्दात्मा पापनिश्चयः
03046004c मम पुत्रः सुदुर्बुद्धिः पृथिवीं घातयिष्यति
03046005a यस्य नित्यमृता वाचः स्वैरेष्वपि महात्मनः
03046005c त्रैलोक्यमपि तस्य स्याद्योद्धा यस्य धनंजयः
03046006a अस्यतः कर्णिनाराचांस्तीक्ष्णाग्रांश्च शिलाशितान्
03046006c कोऽर्जुनस्याग्रतस्तिष्ठेदपि मृत्युर्जरातिगः
03046007a मम पुत्रा दुरात्मानः सर्वे मृत्युवशं गताः
03046007c येषां युद्धं दुराधर्षैः पाण्डवैः प्रत्युपस्थितम्
03046008a तस्यैव च न पश्यामि युधि गाण्डीवधन्वनः
03046008c अनिशं चिन्तयानोऽपि य एनमुदियाद्रथी
03046009a द्रोणकर्णौ प्रतीयातां यदि भीष्मोऽपि वा रणे
03046009c महान्स्यात्संशयो लोके न तु पश्यामि नो जयम्
03046010a घृणी कर्णः प्रमादी च आचार्यः स्थविरो गुरुः
03046010c अमर्षी बलवान्पार्थः संरम्भी दृढविक्रमः
03046011a भवेत्सुतुमुलं युद्धं सर्वशोऽप्यपराजितम्
03046011c सर्वे ह्यस्त्रविदः शूराः सर्वे प्राप्ता महद्यशः
03046012a अपि सर्वेश्वरत्वं हि न वाञ्छेरन्पराजिताः
03046012c वधे नूनं भवेच्छान्तिस्तेषां वा फल्गुनस्य वा
03046013a न तु हन्तार्जुनस्यास्ति जेता वास्य न विद्यते
03046013c मन्युस्तस्य कथं शाम्येन्मन्दान्प्रति समुत्थितः
03046014a त्रिदशेशसमो वीरः खाण्डवेऽग्निमतर्पयत्
03046014c जिगाय पार्थिवान्सर्वान्राजसूये महाक्रतौ
03046015a शेषं कुर्याद्गिरेर्वज्रं निपतन्मूर्ध्नि संजय
03046015c न तु कुर्युः शराः शेषमस्तास्तात किरीटिना
03046016a यथा हि किरणा भानोस्तपन्तीह चराचरम्
03046016c तथा पार्थभुजोत्सृष्टाः शरास्तप्स्यन्ति मे सुतान्
03046017a अपि वा रथघोषेण भयार्ता सव्यसाचिनः
03046017c प्रतिभाति विदीर्णेव सर्वतो भारती चमूः
03046018a यदुद्वपन्प्रवपंश्चैव बाणा;न्स्थाताततायी समरे किरीटी
03046018c सृष्टोऽन्तकः सर्वहरो विधात्रा; भवेद्यथा तद्वदपारणीयः
03046019  संजय उवाच
03046019a यदेतत्कथितं राजंस्त्वया दुर्योधनं प्रति
03046019c सर्वमेतद्यथात्थ त्वं नैतन्मिथ्या महीपते
03046020a मन्युना हि समाविष्टाः पाण्डवास्तेऽमितौजसः
03046020c दृष्ट्वा कृष्णां सभां नीतां धर्मपत्नीं यशस्विनीम्
03046021a दुःशासनस्य ता वाचः श्रुत्वा ते दारुणोदयाः
03046021c कर्णस्य च महाराज न स्वप्स्यन्तीति मे मतिः
03046022a श्रुतं हि ते महाराज यथा पार्थेन संयुगे
03046022c एकादशतनुः स्थाणुर्धनुषा परितोषितः
03046023a कैरातं वेषमास्थाय योधयामास फल्गुनम्
03046023c जिज्ञासुः सर्वदेवेशः कपर्दी भगवान्स्वयम्
03046024a तत्रैनं लोकपालास्ते दर्शयामासुरर्जुनम्
03046024c अस्त्रहेतोः पराक्रान्तं तपसा कौरवर्षभम्
03046025a नैतदुत्सहतेऽन्यो हि लब्धुमन्यत्र फल्गुनात्
03046025c साक्षाद्दर्शनमेतेषामीश्वराणां नरो भुवि
03046026a महेश्वरेण यो राजन्न जीर्णो ग्रस्तमूर्तिमान्
03046026c कस्तमुत्सहते वीरं युद्धे जरयितुं पुमान्
03046027a आसादितमिदं घोरं तुमुलं लोमहर्षणम्
03046027c द्रौपदीं परिकर्षद्भिः कोपयद्भिश्च पाण्डवान्
03046028a यत्र विस्फुरमाणोष्ठो भीमः प्राह वचो महत्
03046028c दृष्ट्वा दुर्योधनेनोरू द्रौपद्या दर्शितावुभौ
03046029a ऊरू भेत्स्यामि ते पाप गदया वज्रकल्पया
03046029c त्रयोदशानां वर्षाणामन्ते दुर्द्यूतदेविनः
03046030a सर्वे प्रहरतां श्रेष्ठाः सर्वे चामिततेजसः
03046030c सर्वे सर्वास्त्रविद्वांसो देवैरपि सुदुर्जयाः
03046031a मन्ये मन्युसमुद्धूताः पुत्राणां तव संयुगे
03046031c अन्तं पार्थाः करिष्यन्ति वीर्यामर्षसमन्विताः
03046032  धृतराष्ट्र उवाच
03046032a किं कृतं सूत कर्णेन वदता परुषं वचः
03046032c पर्याप्तं वैरमेतावद्यत्कृष्णा सा सभां गता
03046033a अपीदानीं मम सुतास्तिष्ठेरन्मन्दचेतसः
03046033c येषां भ्राता गुरुर्ज्येष्ठो विनये नावतिष्ठते
03046034a ममापि वचनं सूत न शुश्रूषति मन्दभाक्
03046034c दृष्ट्वा मां चक्षुषा हीनं निर्विचेष्टमचेतनम्
03046035a ये चास्य सचिवा मन्दाः कर्णसौबलकादयः
03046035c तेऽप्यस्य भूयसो दोषान्वर्धयन्ति विचेतसः
03046036a स्वैरमुक्ता अपि शराः पार्थेनामिततेजसा
03046036c निर्दहेयुर्मम सुतान्किं पुनर्मन्युनेरिताः
03046037a पार्थबाहुबलोत्सृष्टा महाचापविनिःसृताः
03046037c दिव्यास्त्रमन्त्रमुदिताः सादयेयुः सुरानपि
03046038a यस्य मन्त्री च गोप्ता च सुहृच्चैव जनार्दनः
03046038c हरिस्त्रैलोक्यनाथः स किं नु तस्य न निर्जितम्
03046039a इदं च सुमहच्चित्रमर्जुनस्येह संजय
03046039c महादेवेन बाहुभ्यां यत्समेत इति श्रुतिः
03046040a प्रत्यक्षं सर्वलोकस्य खाण्डवे यत्कृतं पुरा
03046040c फल्गुनेन सहायार्थे वह्नेर्दामोदरेण च
03046041a सर्वथा नास्ति मे पुत्रः सामात्यः सहबान्धवः
03046041c क्रुद्धे पार्थे च भीमे च वासुदेवे च सात्वते
03047001  जनमेजय उवाच
03047001a यदिदं शोचितं राज्ञा धृतराष्ट्रेण वै मुने
03047001c प्रव्राज्य पाण्डवान्वीरान्सर्वमेतन्निरर्थकम्
03047002a कथं हि राजा पुत्रं स्वमुपेक्षेताल्पचेतसम्
03047002c दुर्योधनं पाण्डुपुत्रान्कोपयानं महारथान्
03047003a किमासीत्पाण्डुपुत्राणां वने भोजनमुच्यताम्
03047003c वानेयमथ वा कृष्टमेतदाख्यातु मे भवान्
03047004  वैशंपायन उवाच
03047004a वानेयं च मृगांश्चैव शुद्धैर्बाणैर्निपातितान्
03047004c ब्राह्मणानां निवेद्याग्रमभुञ्जन्पुरुषर्षभाः
03047005a तांस्तु शूरान्महेष्वासांस्तदा निवसतो वने
03047005c अन्वयुर्ब्राह्मणा राजन्साग्नयोऽनग्नयस्तथा
03047006a ब्राह्मणानां सहस्राणि स्नातकानां महात्मनाम्
03047006c दश मोक्षविदां तद्वद्यान्बिभर्ति युधिष्ठिरः
03047007a रुरून्कृष्णमृगांश्चैव मेध्यांश्चान्यान्वनेचरान्
03047007c बाणैरुन्मथ्य विधिवद्ब्राह्मणेभ्यो न्यवेदयत्
03047008a न तत्र कश्चिद्दुर्वर्णो व्याधितो वाप्यदृश्यत
03047008c कृशो वा दुर्बलो वापि दीनो भीतोऽपि वा नरः
03047009a पुत्रानिव प्रियाञ्ज्ञातीन्भ्रातॄनिव सहोदरान्
03047009c पुपोष कौरवश्रेष्ठो धर्मराजो युधिष्ठिरः
03047010a पतींश्च द्रौपदी सर्वान्द्विजांश्चैव यशस्विनी
03047010c मातेव भोजयित्वाग्रे शिष्टमाहारयत्तदा
03047011a प्राचीं राजा दक्षिणां भीमसेनो; यमौ प्रतीचीमथ वाप्युदीचीम्
03047011c धनुर्धरा मांसहेतोर्मृगाणां; क्षयं चक्रुर्नित्यमेवोपगम्य
03047012a तथा तेषां वसतां काम्यके वै; विहीनानामर्जुनेनोत्सुकानाम्
03047012c पञ्चैव वर्षाणि तदा व्यतीयु;रधीयतां जपतां जुह्वतां च
03048001  वैशंपायन उवाच
03048001a सुदीर्घमुष्णं निःश्वस्य धृतराष्ट्रोऽम्बिकासुतः
03048001c अब्रवीत्संजयं सूतमामन्त्र्य भरतर्षभ
03048002a देवपुत्रौ महाभागौ देवराजसमद्युती
03048002c नकुलः सहदेवश्च पाण्डवौ युद्धदुर्मदौ
03048003a दृढायुधौ दूरपातौ युद्धे च कृतनिश्चयौ
03048003c शीघ्रहस्तौ दृढक्रोधौ नित्ययुक्तौ तरस्विनौ
03048004a भीमार्जुनौ पुरोधाय यदा तौ रणमूर्धनि
03048004c स्थास्येते सिंहविक्रान्तावश्विनाविव दुःसहौ
03048004e न शेषमिह पश्यामि तदा सैन्यस्य संजय
03048005a तौ ह्यप्रतिरथौ युद्धे देवपुत्रौ महारथौ
03048005c द्रौपद्यास्तं परिक्लेशं न क्षंस्येते त्वमर्षिणौ
03048006a वृष्णयो वा महेष्वासा पाञ्चाला वा महौजसः
03048006c युधि सत्याभिसंधेन वासुदेवेन रक्षिताः
03048006e प्रधक्ष्यन्ति रणे पार्थाः पुत्राणां मम वाहिनीम्
03048007a रामकृष्णप्रणीतानां वृष्णीनां सूतनन्दन
03048007c न शक्यः सहितुं वेगः पर्वतैरपि संयुगे
03048008a तेषां मध्ये महेष्वासो भीमो भीमपराक्रमः
03048008c शैक्यया वीरघातिन्या गदया विचरिष्यति
03048009a तथा गाण्डीवनिर्घोषं विस्फूर्जितमिवाशनेः
03048009c गदावेगं च भीमस्य नालं सोढुं नराधिपाः
03048010a ततोऽहं सुहृदां वाचो दुर्योधनवशानुगः
03048010c स्मरणीयाः स्मरिष्यामि मया या न कृताः पुरा
03048011  संजय उवाच
03048011a व्यतिक्रमोऽयं सुमहांस्त्वया राजन्नुपेक्षितः
03048011c समर्थेनापि यन्मोहात्पुत्रस्ते न निवारितः
03048012a श्रुत्वा हि निर्जितान्द्यूते पाण्डवान्मधुसूदनः
03048012c त्वरितः काम्यके पार्थान्समभावयदच्युतः
03048013a द्रुपदस्य तथा पुत्रा धृष्टद्युम्नपुरोगमाः
03048013c विराटो धृष्टकेतुश्च केकयाश्च महारथाः
03048014a तैश्च यत्कथितं तत्र दृष्ट्वा पार्थान्पराजितान्
03048014c चारेण विदितं सर्वं तन्मया वेदितं च ते
03048015a समागम्य वृतस्तत्र पाण्डवैर्मधुसूदनः
03048015c सारथ्ये फल्गुनस्याजौ तथेत्याह च तान्हरिः
03048016a अमर्षितो हि कृष्णोऽपि दृष्ट्वा पार्थांस्तथागतान्
03048016c कृष्णाजिनोत्तरासङ्गानब्रवीच्च युधिष्ठिरम्
03048017a या सा समृद्धिः पार्थानामिन्द्रप्रस्थे बभूव ह
03048017c राजसूये मया दृष्टा नृपैरन्यैः सुदुर्लभा
03048018a यत्र सर्वान्महीपालाञ्शस्त्रतेजोभयार्दितान्
03048018c सवङ्गाङ्गान्सपौण्ड्रोड्रान्सचोलद्रविडान्धकान्
03048019a सागरानूपगांश्चैव ये च पत्तनवासिनः
03048019c सिंहलान्बर्बरान्म्लेच्छान्ये च जाङ्गलवासिनः
03048020a पश्चिमानि च राज्यानि शतशः सागरान्तिकान्
03048020c पह्लवान्दरदान्सर्वान्किरातान्यवनाञ्शकान्
03048021a हारहूणांश्च चीनांश्च तुखारान्सैन्धवांस्तथा
03048021c जागुडान्रमठान्मुण्डान्स्त्रीराज्यानथ तङ्गणान्
03048022a एते चान्ये च बहवो ये च ते भरतर्षभ
03048022c आगतानहमद्राक्षं यज्ञे ते परिवेषकान्
03048023a सा ते समृद्धिर्यैरात्ता चपला प्रतिसारिणी
03048023c आदाय जीवितं तेषामाहरिष्यामि तामहम्
03048024a रामेण सह कौरव्य भीमार्जुनयमैस्तथा
03048024c अक्रूरगदसाम्बैश्च प्रद्युम्नेनाहुकेन च
03048024e धृष्टद्युम्नेन वीरेण शिशुपालात्मजेन च
03048025a दुर्योधनं रणे हत्वा सद्यः कर्णं च भारत
03048025c दुःशासनं सौबलेयं यश्चान्यः प्रतियोत्स्यते
03048026a ततस्त्वं हास्तिनपुरे भ्रातृभिः सहितो वसन्
03048026c धार्तराष्ट्रीं श्रियं प्राप्य प्रशाधि पृथिवीमिमाम्
03048027a अथैनमब्रवीद्राजा तस्मिन्वीरसमागमे
03048027c शृण्वत्सु तेषु सर्वेषु धृष्टद्युम्नमुखेषु च
03048028a प्रतिगृह्णामि ते वाचं सत्यामेतां जनार्दन
03048028c अमित्रान्मे महाबाहो सानुबन्धान्हनिष्यसि
03048029a वर्षात्त्रयोदशादूर्ध्वं सत्यं मां कुरु केशव
03048029c प्रतिज्ञातो वने वासो राजमध्ये मया ह्ययम्
03048030a तद्धर्मराजवचनं प्रतिश्रुत्य सभासदः
03048030c धृष्टद्युम्नपुरोगास्ते शमयामासुरञ्जसा
03048030e केशवं मधुरैर्वाक्यैः कालयुक्तैरमर्षितम्
03048031a पाञ्चालीं चाहुरक्लिष्टां वासुदेवस्य शृण्वतः
03048031c दुर्योधनस्तव क्रोधाद्देवि त्यक्ष्यति जीवितम्
03048031e प्रतिजानीम ते सत्यं मा शुचो वरवर्णिनि
03048032a ये स्म ते कुपितां कृष्णे दृष्ट्वा त्वां प्राहसंस्तदा
03048032c मांसानि तेषां खादन्तो हसिष्यन्ति मृगद्विजाः
03048033a पास्यन्ति रुधिरं तेषां गृध्रा गोमायवस्तथा
03048033c उत्तमाङ्गानि कर्षन्तो यैस्त्वं कृष्टा सभातले
03048034a तेषां द्रक्ष्यसि पाञ्चालि गात्राणि पृथिवीतले
03048034c क्रव्यादैः कृष्यमाणानि भक्ष्यमाणानि चासकृत्
03048035a परिक्लिष्टासि यैस्तत्र यैश्चापि समुपेक्षिता
03048035c तेषामुत्कृत्तशिरसां भूमिः पास्यति शोणितम्
03048036a एवं बहुविधा वाचस्तदोचुः पुरुषर्षभाः
03048036c सर्वे तेजस्विनः शूराः सर्वे चाहतलक्षणाः
03048037a ते धर्मराजेन वृता वर्षादूर्ध्वं त्रयोदशात्
03048037c पुरस्कृत्योपयास्यन्ति वासुदेवं महारथाः
03048038a रामश्च कृष्णश्च धनंजयश्च; प्रद्युम्नसाम्बौ युयुधानभीमौ
03048038c माद्रीसुतौ केकयराजपुत्राः; पाञ्चालपुत्राः सह धर्मराज्ञा
03048039a एतान्सर्वाँल्लोकवीरानजेया;न्महात्मनः सानुबन्धान्ससैन्यान्
03048039c को जीवितार्थी समरे प्रत्युदीया;त्क्रुद्धान्सिंहान्केसरिणो यथैव
03048040  धृतराष्ट्र उवाच
03048040a यन्माब्रवीद्विदुरो द्यूतकाले; त्वं पाण्डवाञ्जेष्यसि चेन्नरेन्द्र
03048040c ध्रुवं कुरूणामयमन्तकालो; महाभयो भविता शोणितौघः
03048041a मन्ये तथा तद्भवितेति सूत; यथा क्षत्ता प्राह वचः पुरा माम्
03048041c असंशयं भविता युद्धमेत;द्गते काले पाण्डवानां यथोक्तम्
03049001  जनमेजय उवाच
03049001a अस्त्रहेतोर्गते पार्थे शक्रलोकं महात्मनि
03049001c युधिष्ठिरप्रभृतयः किमकुर्वन्त पाण्डवाः
03049002  वैशंपायन उवाच
03049002a अस्त्रहेतोर्गते पार्थे शक्रलोकं महात्मनि
03049002c न्यवसन्कृष्णया सार्धं काम्यके पुरुषर्षभाः
03049003a ततः कदाचिदेकान्ते विविक्त इव शाद्वले
03049003c दुःखार्ता भरतश्रेष्ठा निषेदुः सह कृष्णया
03049003e धनंजयं शोचमानाः साश्रुकण्ठाः सुदुःखिताः
03049004a तद्वियोगाद्धि तान्सर्वाञ्शोकः समभिपुप्लुवे
03049004c धनंजयवियोगाच्च राज्यनाशाच्च दुःखिताः
03049005a अथ भीमो महाबाहुर्युधिष्ठिरमभाषत
03049005c निदेशात्ते महाराज गतोऽसौ पुरुषर्षभः
03049005e अर्जुनः पाण्डुपुत्राणां यस्मिन्प्राणाः प्रतिष्ठिताः
03049006a यस्मिन्विनष्टे पाञ्चालाः सह पुत्रैस्तथा वयम्
03049006c सात्यकिर्वासुदेवश्च विनश्येयुरसंशयम्
03049007a योऽसौ गच्छति तेजस्वी बहून्क्लेशानचिन्तयन्
03049007c भवन्नियोगाद्बीभत्सुस्ततो दुःखतरं नु किम्
03049008a यस्य बाहू समाश्रित्य वयं सर्वे महात्मनः
03049008c मन्यामहे जितानाजौ परान्प्राप्तां च मेदिनीम्
03049009a यस्य प्रभावान्न मया सभामध्ये धनुष्मतः
03049009c नीता लोकममुं सर्वे धार्तराष्ट्राः ससौबलाः
03049010a ते वयं बाहुबलिनः क्रोधमुत्थितमात्मनः
03049010c सहामहे भवन्मूलं वासुदेवेन पालिताः
03049011a वयं हि सह कृष्णेन हत्वा कर्णमुखान्परान्
03049011c स्वबाहुविजितां कृत्स्नां प्रशासेम वसुंधराम्
03049012a भवतो द्यूतदोषेण सर्वे वयमुपप्लुताः
03049012c अहीनपौरुषा राजन्बलिभिर्बलवत्तमाः
03049013a क्षात्रं धर्मं महाराज समवेक्षितुमर्हसि
03049013c न हि धर्मो महाराज क्षत्रियस्य वनाश्रयः
03049013e राज्यमेव परं धर्मं क्षत्रियस्य विदुर्बुधाः
03049014a स क्षत्रधर्मविद्राजन्मा धर्म्यान्नीनशः पथः
03049014c प्राग्द्वादश समा राजन्धार्तराष्ट्रान्निहन्महि
03049015a निवर्त्य च वनात्पार्थमानाय्य च जनार्दनम्
03049015c व्यूढानीकान्महाराज जवेनैव महाहवे
03049015e धार्तराष्ट्रानमुं लोकं गमयामि विशां पते
03049016a सर्वानहं हनिष्यामि धार्तराष्ट्रान्ससौबलान्
03049016c दुर्योधनं च कर्णं च यो वान्यः प्रतियोत्स्यते
03049017a मया प्रशमिते पश्चात्त्वमेष्यसि वनात्पुनः
03049017c एवं कृते न ते दोषो भविष्यति विशां पते
03049018a यज्ञैश्च विविधैस्तात कृतं पापमरिंदम
03049018c अवधूय महाराज गच्छेम स्वर्गमुत्तमम्
03049019a एवमेतद्भवेद्राजन्यदि राजा न बालिशः
03049019c अस्माकं दीर्घसूत्रः स्याद्भवान्धर्मपरायणः
03049020a निकृत्या निकृतिप्रज्ञा हन्तव्या इति निश्चयः
03049020c न हि नैकृतिकं हत्वा निकृत्या पापमुच्यते
03049021a तथा भारत धर्मेषु धर्मज्ञैरिह दृश्यते
03049021c अहोरात्रं महाराज तुल्यं संवत्सरेण हि
03049022a तथैव वेदवचनं श्रूयते नित्यदा विभो
03049022c संवत्सरो महाराज पूर्णो भवति कृच्छ्रतः
03049023a यदि वेदाः प्रमाणं ते दिवसादूर्ध्वमच्युत
03049023c त्रयोदश समाः कालो ज्ञायतां परिनिष्ठितः
03049024a कालो दुर्योधनं हन्तुं सानुबन्धमरिंदम
03049024c एकाग्रां पृथिवीं सर्वां पुरा राजन्करोति सः
03049025a एवं ब्रुवाणं भीमं तु धर्मराजो युधिष्ठिरः
03049025c उवाच सान्त्वयन्राजा मूर्ध्न्युपाघ्राय पाण्डवम्
03049026a असंशयं महाबाहो हनिष्यसि सुयोधनम्
03049026c वर्षात्त्रयोदशादूर्ध्वं सह गाण्डीवधन्वना
03049027a यच्च मा भाषसे पार्थ प्राप्तः काल इति प्रभो
03049027c अनृतं नोत्सहे वक्तुं न ह्येतन्मयि विद्यते
03049028a अन्तरेणापि कौन्तेय निकृतिं पापनिश्चयम्
03049028c हन्ता त्वमसि दुर्धर्ष सानुबन्धं सुयोधनम्
03049029a एवं ब्रुवति भीमं तु धर्मराजे युधिष्ठिरे
03049029c आजगाम महाभागो बृहदश्वो महानृषिः
03049030a तमभिप्रेक्ष्य धर्मात्मा संप्राप्तं धर्मचारिणम्
03049030c शास्त्रवन्मधुपर्केण पूजयामास धर्मराट्
03049031a आश्वस्तं चैनमासीनमुपासीनो युधिष्ठिरः
03049031c अभिप्रेक्ष्य महाबाहुः कृपणं बह्वभाषत
03049032a अक्षद्यूतेन भगवन्धनं राज्यं च मे हृतम्
03049032c आहूय निकृतिप्रज्ञैः कितवैरक्षकोविदैः
03049033a अनक्षज्ञस्य हि सतो निकृत्या पापनिश्चयैः
03049033c भार्या च मे सभां नीता प्राणेभ्योऽपि गरीयसी
03049034a अस्ति राजा मया कश्चिदल्पभाग्यतरो भुवि
03049034c भवता दृष्टपूर्वो वा श्रुतपूर्वोऽपि वा भवेत्
03049034e न मत्तो दुःखिततरः पुमानस्तीति मे मतिः
03049035  बृहदश्व उवाच
03049035a यद्ब्रवीषि महाराज न मत्तो विद्यते क्वचित्
03049035c अल्पभाग्यतरः कश्चित्पुमानस्तीति पाण्डव
03049036a अत्र ते कथयिष्यामि यदि शुश्रूषसेऽनघ
03049036c यस्त्वत्तो दुःखिततरो राजासीत्पृथिवीपते
03049037  वैशंपायन उवाच
03049037a अथैनमब्रवीद्राजा ब्रवीतु भगवानिति
03049037c इमामवस्थां संप्राप्तं श्रोतुमिच्छामि पार्थिवम्
03049038  बृहदश्व उवाच
03049038a शृणु राजन्नवहितः सह भ्रातृभिरच्युत
03049038c यस्त्वत्तो दुःखिततरो राजासीत्पृथिवीपते
03049039a निषधेषु महीपालो वीरसेन इति स्म ह
03049039c तस्य पुत्रोऽभवन्नाम्ना नलो धर्मार्थदर्शिवान्
03049040a स निकृत्या जितो राजा पुष्करेणेति नः श्रुतम्
03049040c वनवासमदुःखार्हो भार्यया न्यवसत्सह
03049041a न तस्याश्वो न च रथो न भ्राता न च बान्धवाः
03049041c वने निवसतो राजञ्शिष्यन्ते स्म कदाचन
03049042a भवान्हि संवृतो वीरैर्भ्रातृभिर्देवसंमितैः
03049042c ब्रह्मकल्पैर्द्विजाग्र्यैश्च तस्मान्नार्हसि शोचितुम्
03049043  युधिष्ठिर उवाच
03049043a विस्तरेणाहमिच्छामि नलस्य सुमहात्मनः
03049043c चरितं वदतां श्रेष्ठ तन्ममाख्यातुमर्हसि
03050001  बृहदश्व उवाच
03050001a आसीद्राजा नलो नाम वीरसेनसुतो बली
03050001c उपपन्नो गुणैरिष्टै रूपवानश्वकोविदः
03050002a अतिष्ठन्मनुजेन्द्राणां मूर्ध्नि देवपतिर्यथा
03050002c उपर्युपरि सर्वेषामादित्य इव तेजसा
03050003a ब्रह्मण्यो वेदविच्छूरो निषधेषु महीपतिः
03050003c अक्षप्रियः सत्यवादी महानक्षौहिणीपतिः
03050004a ईप्सितो वरनारीणामुदारः संयतेन्द्रियः
03050004c रक्षिता धन्विनां श्रेष्ठः साक्षादिव मनुः स्वयम्
03050005a तथैवासीद्विदर्भेषु भीमो भीमपराक्रमः
03050005c शूरः सर्वगुणैर्युक्तः प्रजाकामः स चाप्रजः
03050006a स प्रजार्थे परं यत्नमकरोत्सुसमाहितः
03050006c तमभ्यगच्छद्ब्रह्मर्षिर्दमनो नाम भारत
03050007a तं स भीमः प्रजाकामस्तोषयामास धर्मवित्
03050007c महिष्या सह राजेन्द्र सत्कारेण सुवर्चसम्
03050008a तस्मै प्रसन्नो दमनः सभार्याय वरं ददौ
03050008c कन्यारत्नं कुमारांश्च त्रीनुदारान्महायशाः
03050009a दमयन्तीं दमं दान्तं दमनं च सुवर्चसम्
03050009c उपपन्नान्गुणैः सर्वैर्भीमान्भीमपराक्रमान्
03050010a दमयन्ती तु रूपेण तेजसा यशसा श्रिया
03050010c सौभाग्येन च लोकेषु यशः प्राप सुमध्यमा
03050011a अथ तां वयसि प्राप्ते दासीनां समलंकृतम्
03050011c शतं सखीनां च तथा पर्युपास्ते शचीमिव
03050012a तत्र स्म भ्राजते भैमी सर्वाभरणभूषिता
03050012c सखीमध्येऽनवद्याङ्गी विद्युत्सौदामिनी यथा
03050012e अतीव रूपसंपन्ना श्रीरिवायतलोचना
03050013a न देवेषु न यक्षेषु तादृग्रूपवती क्वचित्
03050013c मानुषेष्वपि चान्येषु दृष्टपूर्वा न च श्रुता
03050013e चित्तप्रमाथिनी बाला देवानामपि सुन्दरी
03050014a नलश्च नरशार्दूलो रूपेणाप्रतिमो भुवि
03050014c कन्दर्प इव रूपेण मूर्तिमानभवत्स्वयम्
03050015a तस्याः समीपे तु नलं प्रशशंसुः कुतूहलात्
03050015c नैषधस्य समीपे तु दमयन्तीं पुनः पुनः
03050016a तयोरदृष्टकामोऽभूच्छृण्वतोः सततं गुणान्
03050016c अन्योन्यं प्रति कौन्तेय स व्यवर्धत हृच्छयः
03050017a अशक्नुवन्नलः कामं तदा धारयितुं हृदा
03050017c अन्तःपुरसमीपस्थे वन आस्ते रहोगतः
03050018a स ददर्श तदा हंसाञ्जातरूपपरिच्छदान्
03050018c वने विचरतां तेषामेकं जग्राह पक्षिणम्
03050019a ततोऽन्तरिक्षगो वाचं व्याजहार तदा नलम्
03050019c न हन्तव्योऽस्मि ते राजन्करिष्यामि हि ते प्रियम्
03050020a दमयन्तीसकाशे त्वां कथयिष्यामि नैषध
03050020c यथा त्वदन्यं पुरुषं न सा मंस्यति कर्हिचित्
03050021a एवमुक्तस्ततो हंसमुत्ससर्ज महीपतिः
03050021c ते तु हंसाः समुत्पत्य विदर्भानगमंस्ततः
03050022a विदर्भनगरीं गत्वा दमयन्त्यास्तदान्तिके
03050022c निपेतुस्ते गरुत्मन्तः सा ददर्शाथ तान्खगान्
03050023a सा तानद्भुतरूपान्वै दृष्ट्वा सखिगणावृता
03050023c हृष्टा ग्रहीतुं खगमांस्त्वरमाणोपचक्रमे
03050024a अथ हंसा विससृपुः सर्वतः प्रमदावने
03050024c एकैकशस्ततः कन्यास्तान्हंसान्समुपाद्रवन्
03050025a दमयन्ती तु यं हंसं समुपाधावदन्तिके
03050025c स मानुषीं गिरं कृत्वा दमयन्तीमथाब्रवीत्
03050026a दमयन्ति नलो नाम निषधेषु महीपतिः
03050026c अश्विनोः सदृशो रूपे न समास्तस्य मानुषाः
03050027a तस्य वै यदि भार्या त्वं भवेथा वरवर्णिनि
03050027c सफलं ते भवेज्जन्म रूपं चेदं सुमध्यमे
03050028a वयं हि देवगन्धर्वमनुष्योरगराक्षसान्
03050028c दृष्टवन्तो न चास्माभिर्दृष्टपूर्वस्तथाविधः
03050029a त्वं चापि रत्नं नारीणां नरेषु च नलो वरः
03050029c विशिष्टाया विशिष्टेन संगमो गुणवान्भवेत्
03050030a एवमुक्ता तु हंसेन दमयन्ती विशां पते
03050030c अब्रवीत्तत्र तं हंसं तमप्येवं नलं वद
03050031a तथेत्युक्त्वाण्डजः कन्यां वैदर्भस्य विशां पते
03050031c पुनरागम्य निषधान्नले सर्वं न्यवेदयत्
03051001  बृहदश्व उवाच
03051001a दमयन्ती तु तच्छ्रुत्वा वचो हंसस्य भारत
03051001c तदा प्रभृति नस्वस्था नलं प्रति बभूव सा
03051002a ततश्चिन्तापरा दीना विवर्णवदना कृशा
03051002c बभूव दमयन्ती तु निःश्वासपरमा तदा
03051003a ऊर्ध्वदृष्टिर्ध्यानपरा बभूवोन्मत्तदर्शना
03051003c न शय्यासनभोगेषु रतिं विन्दति कर्हिचित्
03051004a न नक्तं न दिवा शेते हा हेति वदती मुहुः
03051004c तामस्वस्थां तदाकारां सख्यस्ता जज्ञुरिङ्गितैः
03051005a ततो विदर्भपतये दमयन्त्याः सखीगणः
03051005c न्यवेदयत नस्वस्थां दमयन्तीं नरेश्वर
03051006a तच्छ्रुत्वा नृपतिर्भीमो दमयन्तीसखीगणात्
03051006c चिन्तयामास तत्कार्यं सुमहत्स्वां सुतां प्रति
03051007a स समीक्ष्य महीपालः स्वां सुतां प्राप्तयौवनाम्
03051007c अपश्यदात्मनः कार्यं दमयन्त्याः स्वयंवरम्
03051008a स संनिपातयामास महीपालान्विशां पते
03051008c अनुभूयतामयं वीराः स्वयंवर इति प्रभो
03051009a श्रुत्वा तु पार्थिवाः सर्वे दमयन्त्याः स्वयंवरम्
03051009c अभिजग्मुस्तदा भीमं राजानो भीमशासनात्
03051010a हस्त्यश्वरथघोषेण नादयन्तो वसुंधराम्
03051010c विचित्रमाल्याभरणैर्बलैर्दृश्यैः स्वलंकृतैः
03051011a एतस्मिन्नेव काले तु पुराणावृषिसत्तमौ
03051011c अटमानौ महात्मानाविन्द्रलोकमितो गतौ
03051012a नारदः पर्वतश्चैव महात्मानौ महाव्रतौ
03051012c देवराजस्य भवनं विविशाते सुपूजितौ
03051013a तावर्चित्वा सहस्राक्षस्ततः कुशलमव्ययम्
03051013c पप्रच्छानामयं चापि तयोः सर्वगतं विभुः
03051014  नारद उवाच
03051014a आवयोः कुशलं देव सर्वत्रगतमीश्वर
03051014c लोके च मघवन्कृत्स्ने नृपाः कुशलिनो विभो
03051015  बृहदश्व उवाच
03051015a नारदस्य वचः श्रुत्वा पप्रच्छ बलवृत्रहा
03051015c धर्मज्ञाः पृथिवीपालास्त्यक्तजीवितयोधिनः
03051016a शस्त्रेण निधनं काले ये गच्छन्त्यपराङ्मुखाः
03051016c अयं लोकोऽक्षयस्तेषां यथैव मम कामधुक्
03051017a क्व नु ते क्षत्रियाः शूरा न हि पश्यामि तानहम्
03051017c आगच्छतो महीपालानतिथीन्दयितान्मम
03051018a एवमुक्तस्तु शक्रेण नारदः प्रत्यभाषत
03051018c शृणु मे भगवन्येन न दृश्यन्ते महीक्षितः
03051019a विदर्भराजदुहिता दमयन्तीति विश्रुता
03051019c रूपेण समतिक्रान्ता पृथिव्यां सर्वयोषितः
03051020a तस्याः स्वयंवरः शक्र भविता नचिरादिव
03051020c तत्र गच्छन्ति राजानो राजपुत्राश्च सर्वशः
03051021a तां रत्नभूतां लोकस्य प्रार्थयन्तो महीक्षितः
03051021c काङ्क्षन्ति स्म विशेषेण बलवृत्रनिषूदन
03051022a एतस्मिन्कथ्यमाने तु लोकपालाश्च साग्निकाः
03051022c आजग्मुर्देवराजस्य समीपममरोत्तमाः
03051023a ततस्तच्छुश्रुवुः सर्वे नारदस्य वचो महत्
03051023c श्रुत्वा चैवाब्रुवन्हृष्टा गच्छामो वयमप्युत
03051024a ततः सर्वे महाराज सगणाः सहवाहनाः
03051024c विदर्भानभितो जग्मुर्यत्र सर्वे महीक्षितः
03051025a नलोऽपि राजा कौन्तेय श्रुत्वा राज्ञां समागमम्
03051025c अभ्यगच्छददीनात्मा दमयन्तीमनुव्रतः
03051026a अथ देवाः पथि नलं ददृशुर्भूतले स्थितम्
03051026c साक्षादिव स्थितं मूर्त्या मन्मथं रूपसंपदा
03051027a तं दृष्ट्वा लोकपालास्ते भ्राजमानं यथा रविम्
03051027c तस्थुर्विगतसंकल्पा विस्मिता रूपसंपदा
03051028a ततोऽन्तरिक्षे विष्टभ्य विमानानि दिवौकसः
03051028c अब्रुवन्नैषधं राजन्नवतीर्य नभस्तलात्
03051029a भो भो नैषध राजेन्द्र नल सत्यव्रतो भवान्
03051029c अस्माकं कुरु साहाय्यं दूतो भव नरोत्तम
03052001  बृहदश्व उवाच
03052001a तेभ्यः प्रतिज्ञाय नलः करिष्य इति भारत
03052001c अथैनान्परिपप्रच्छ कृताञ्जलिरवस्थितः
03052002a के वै भवन्तः कश्चासौ यस्याहं दूत ईप्सितः
03052002c किं च तत्र मया कार्यं कथयध्वं यथातथम्
03052003a एवमुक्ते नैषधेन मघवान्प्रत्यभाषत
03052003c अमरान्वै निबोधास्मान्दमयन्त्यर्थमागतान्
03052004a अहमिन्द्रोऽयमग्निश्च तथैवायमपांपतिः
03052004c शरीरान्तकरो नॄणां यमोऽयमपि पार्थिव
03052005a स वै त्वमागतानस्मान्दमयन्त्यै निवेदय
03052005c लोकपालाः सहेन्द्रास्त्वां समायान्ति दिदृक्षवः
03052006a प्राप्तुमिच्छन्ति देवास्त्वां शक्रोऽग्निर्वरुणो यमः
03052006c तेषामन्यतमं देवं पतित्वे वरयस्व ह
03052007a एवमुक्तः स शक्रेण नलः प्राञ्जलिरब्रवीत्
03052007c एकार्थसमवेतं मां न प्रेषयितुमर्हथ
03052008  देवा ऊचुः
03052008a करिष्य इति संश्रुत्य पूर्वमस्मासु नैषध
03052008c न करिष्यसि कस्मात्त्वं व्रज नैषध माचिरम्
03052009  बृहदश्व उवाच
03052009a एवमुक्तः स देवैस्तैर्नैषधः पुनरब्रवीत्
03052009c सुरक्षितानि वेश्मानि प्रवेष्टुं कथमुत्सहे
03052010a प्रवेक्ष्यसीति तं शक्रः पुनरेवाभ्यभाषत
03052010c जगाम स तथेत्युक्त्वा दमयन्त्या निवेशनम्
03052011a ददर्श तत्र वैदर्भीं सखीगणसमावृताम्
03052011c देदीप्यमानां वपुषा श्रिया च वरवर्णिनीम्
03052012a अतीव सुकुमाराङ्गीं तनुमध्यां सुलोचनाम्
03052012c आक्षिपन्तीमिव च भाः शशिनः स्वेन तेजसा
03052013a तस्य दृष्ट्वैव ववृधे कामस्तां चारुहासिनीम्
03052013c सत्यं चिकीर्षमाणस्तु धारयामास हृच्छयम्
03052014a ततस्ता नैषधं दृष्ट्वा संभ्रान्ताः परमाङ्गनाः
03052014c आसनेभ्यः समुत्पेतुस्तेजसा तस्य धर्षिताः
03052015a प्रशशंसुश्च सुप्रीता नलं ता विस्मयान्विताः
03052015c न चैनमभ्यभाषन्त मनोभिस्त्वभ्यचिन्तयन्
03052016a अहो रूपमहो कान्तिरहो धैर्यं महात्मनः
03052016c कोऽयं देवो नु यक्षो नु गन्धर्वो नु भविष्यति
03052017a न त्वेनं शक्नुवन्ति स्म व्याहर्तुमपि किंचन
03052017c तेजसा धर्षिताः सर्वा लज्जावत्यो वराङ्गनाः
03052018a अथैनं स्मयमानेव स्मितपूर्वाभिभाषिणी
03052018c दमयन्ती नलं वीरमभ्यभाषत विस्मिता
03052019a कस्त्वं सर्वानवद्याङ्ग मम हृच्छयवर्धन
03052019c प्राप्तोऽस्यमरवद्वीर ज्ञातुमिच्छामि तेऽनघ
03052020a कथमागमनं चेह कथं चासि न लक्षितः
03052020c सुरक्षितं हि मे वेश्म राजा चैवोग्रशासनः
03052021a एवमुक्तस्तु वैदर्भ्या नलस्तां प्रत्युवाच ह
03052021c नलं मां विद्धि कल्याणि देवदूतमिहागतम्
03052022a देवास्त्वां प्राप्तुमिच्छन्ति शक्रोऽग्निर्वरुणो यमः
03052022c तेषामन्यतमं देवं पतिं वरय शोभने
03052023a तेषामेव प्रभावेन प्रविष्टोऽहमलक्षितः
03052023c प्रविशन्तं हि मां कश्चिन्नापश्यन्नाप्यवारयत्
03052024a एतदर्थमहं भद्रे प्रेषितः सुरसत्तमैः
03052024c एतच्छ्रुत्वा शुभे बुद्धिं प्रकुरुष्व यथेच्छसि
03053001  बृहदश्व उवाच
03053001a सा नमस्कृत्य देवेभ्यः प्रहस्य नलमब्रवीत्
03053001c प्रणयस्व यथाश्रद्धं राजन्किं करवाणि ते
03053002a अहं चैव हि यच्चान्यन्ममास्ति वसु किंचन
03053002c सर्वं तत्तव विश्रब्धं कुरु प्रणयमीश्वर
03053003a हंसानां वचनं यत्तत्तन्मां दहति पार्थिव
03053003c त्वत्कृते हि मया वीर राजानः संनिपातिताः
03053004a यदि चेद्भजमानां मां प्रत्याख्यास्यसि मानद
03053004c विषमग्निं जलं रज्जुमास्थास्ये तव कारणात्
03053005a एवमुक्तस्तु वैदर्भ्या नलस्तां प्रत्युवाच ह
03053005c तिष्ठत्सु लोकपालेषु कथं मानुषमिच्छसि
03053006a येषामहं लोककृतामीश्वराणां महात्मनाम्
03053006c न पादरजसा तुल्यो मनस्ते तेषु वर्तताम्
03053007a विप्रियं ह्याचरन्मर्त्यो देवानां मृत्युमृच्छति
03053007c त्राहि मामनवद्याङ्गि वरयस्व सुरोत्तमान्
03053008a ततो बाष्पकलां वाचं दमयन्ती शुचिस्मिता
03053008c प्रव्याहरन्ती शनकैर्नलं राजानमब्रवीत्
03053009a अस्त्युपायो मया दृष्टो निरपायो नरेश्वर
03053009c येन दोषो न भविता तव राजन्कथंचन
03053010a त्वं चैव हि नरश्रेष्ठ देवाश्चाग्निपुरोगमाः
03053010c आयान्तु सहिताः सर्वे मम यत्र स्वयंवरः
03053011a ततोऽहं लोकपालानां संनिधौ त्वां नरेश्वर
03053011c वरयिष्ये नरव्याघ्र नैवं दोषो भविष्यति
03053012a एवमुक्तस्तु वैदर्भ्या नलो राजा विशां पते
03053012c आजगाम पुनस्तत्र यत्र देवाः समागताः
03053013a तमपश्यंस्तथायान्तं लोकपालाः सहेश्वराः
03053013c दृष्ट्वा चैनं ततोऽपृच्छन्वृत्तान्तं सर्वमेव तत्
03053014  देवा ऊचुः
03053014a कच्चिद्दृष्टा त्वया राजन्दमयन्ती शुचिस्मिता
03053014c किमब्रवीच्च नः सर्वान्वद भूमिपतेऽनघ
03053015  नल उवाच
03053015a भवद्भिरहमादिष्टो दमयन्त्या निवेशनम्
03053015c प्रविष्टः सुमहाकक्ष्यं दण्डिभिः स्थविरैर्वृतम्
03053016a प्रविशन्तं च मां तत्र न कश्चिद्दृष्टवान्नरः
03053016c ऋते तां पार्थिवसुतां भवतामेव तेजसा
03053017a सख्यश्चास्या मया दृष्टास्ताभिश्चाप्युपलक्षितः
03053017c विस्मिताश्चाभवन्दृष्ट्वा सर्वा मां विबुधेश्वराः
03053018a वर्ण्यमानेषु च मया भवत्सु रुचिरानना
03053018c मामेव गतसंकल्पा वृणीते सुरसत्तमाः
03053019a अब्रवीच्चैव मां बाला आयान्तु सहिताः सुराः
03053019c त्वया सह नरश्रेष्ठ मम यत्र स्वयंवरः
03053020a तेषामहं संनिधौ त्वां वरयिष्ये नरोत्तम
03053020c एवं तव महाबाहो दोषो न भवितेति ह
03053021a एतावदेव विबुधा यथावृत्तमुदाहृतम्
03053021c मयाशेषं प्रमाणं तु भवन्तस्त्रिदशेश्वराः
03054001  बृहदश्व उवाच
03054001a अथ काले शुभे प्राप्ते तिथौ पुण्ये क्षणे तथा
03054001c आजुहाव महीपालान्भीमो राजा स्वयंवरे
03054002a तच्छ्रुत्वा पृथिवीपालाः सर्वे हृच्छयपीडिताः
03054002c त्वरिताः समुपाजग्मुर्दमयन्तीमभीप्सवः
03054003a कनकस्तम्भरुचिरं तोरणेन विराजितम्
03054003c विविशुस्ते महारङ्गं नृपाः सिंहा इवाचलम्
03054004a तत्रासनेषु विविधेष्वासीनाः पृथिवीक्षितः
03054004c सुरभिस्रग्धराः सर्वे सुमृष्टमणिकुण्डलाः
03054005a तां राजसमितिं पूर्णां नागैर्भोगवतीमिव
03054005c संपूर्णां पुरुषव्याघ्रैर्व्याघ्रैर्गिरिगुहामिव
03054006a तत्र स्म पीना दृश्यन्ते बाहवः परिघोपमाः
03054006c आकारवन्तः सुश्लक्ष्णाः पञ्चशीर्षा इवोरगाः
03054007a सुकेशान्तानि चारूणि सुनासानि शुभानि च
03054007c मुखानि राज्ञां शोभन्ते नक्षत्राणि यथा दिवि
03054008a दमयन्ती ततो रङ्गं प्रविवेश शुभानना
03054008c मुष्णन्ती प्रभया राज्ञां चक्षूंषि च मनांसि च
03054009a तस्या गात्रेषु पतिता तेषां दृष्टिर्महात्मनाम्
03054009c तत्र तत्रैव सक्ताभून्न चचाल च पश्यताम्
03054010a ततः संकीर्त्यमानेषु राज्ञां नामसु भारत
03054010c ददर्श भैमी पुरुषान्पञ्च तुल्याकृतीनिव
03054011a तान्समीक्ष्य ततः सर्वान्निर्विशेषाकृतीन्स्थितान्
03054011c संदेहादथ वैदर्भी नाभ्यजानान्नलं नृपम्
03054011e यं यं हि ददृशे तेषां तं तं मेने नलं नृपम्
03054012a सा चिन्तयन्ती बुद्ध्याथ तर्कयामास भामिनी
03054012c कथं नु देवाञ्जानीयां कथं विद्यां नलं नृपम्
03054013a एवं संचिन्तयन्ती सा वैदर्भी भृशदुःखिता
03054013c श्रुतानि देवलिङ्गानि चिन्तयामास भारत
03054014a देवानां यानि लिङ्गानि स्थविरेभ्यः श्रुतानि मे
03054014c तानीह तिष्ठतां भूमावेकस्यापि न लक्षये
03054015a सा विनिश्चित्य बहुधा विचार्य च पुनः पुनः
03054015c शरणं प्रति देवानां प्राप्तकालममन्यत
03054016a वाचा च मनसा चैव नमस्कारं प्रयुज्य सा
03054016c देवेभ्यः प्राञ्जलिर्भूत्वा वेपमानेदमब्रवीत्
03054017a हंसानां वचनं श्रुत्वा यथा मे नैषधो वृतः
03054017c पतित्वे तेन सत्येन देवास्तं प्रदिशन्तु मे
03054018a वाचा च मनसा चैव यथा नाभिचराम्यहम्
03054018c तेन सत्येन विबुधास्तमेव प्रदिशन्तु मे
03054019a यथा देवैः स मे भर्ता विहितो निषधाधिपः
03054019c तेन सत्येन मे देवास्तमेव प्रदिशन्तु मे
03054020a स्वं चैव रूपं पुष्यन्तु लोकपालाः सहेश्वराः
03054020c यथाहमभिजानीयां पुण्यश्लोकं नराधिपम्
03054021a निशम्य दमयन्त्यास्तत्करुणं परिदेवितम्
03054021c निश्चयं परमं तथ्यमनुरागं च नैषधे
03054022a मनोविशुद्धिं बुद्धिं च भक्तिं रागं च भारत
03054022c यथोक्तं चक्रिरे देवाः सामर्थ्यं लिङ्गधारणे
03054023a सापश्यद्विबुधान्सर्वानस्वेदान्स्तब्धलोचनान्
03054023c हृषितस्रग्रजोहीनान्स्थितानस्पृशतः क्षितिम्
03054024a छायाद्वितीयो म्लानस्रग्रजःस्वेदसमन्वितः
03054024c भूमिष्ठो नैषधश्चैव निमेषेण च सूचितः
03054025a सा समीक्ष्य ततो देवान्पुण्यश्लोकं च भारत
03054025c नैषधं वरयामास भैमी धर्मेण भारत
03054026a विलज्जमाना वस्त्रान्ते जग्राहायतलोचना
03054026c स्कन्धदेशेऽसृजच्चास्य स्रजं परमशोभनाम्
03054026e वरयामास चैवैनं पतित्वे वरवर्णिनी
03054027a ततो हा हेति सहसा शब्दो मुक्तो नराधिपैः
03054027c देवैर्महर्षिभिश्चैव साधु साध्विति भारत
03054027e विस्मितैरीरितः शब्दः प्रशंसद्भिर्नलं नृपम्
03054028a वृते तु नैषधे भैम्या लोकपाला महौजसः
03054028c प्रहृष्टमनसः सर्वे नलायाष्टौ वरान्ददुः
03054029a प्रत्यक्षदर्शनं यज्ञे गतिं चानुत्तमां शुभाम्
03054029c नैषधाय ददौ शक्रः प्रीयमाणः शचीपतिः
03054030a अग्निरात्मभवं प्रादाद्यत्र वाञ्छति नैषधः
03054030c लोकानात्मप्रभांश्चैव ददौ तस्मै हुताशनः
03054031a यमस्त्वन्नरसं प्रादाद्धर्मे च परमां स्थितिम्
03054031c अपांपतिरपां भावं यत्र वाञ्छति नैषधः
03054032a स्रजं चोत्तमगन्धाढ्यां सर्वे च मिथुनं ददुः
03054032c वरानेवं प्रदायास्य देवास्ते त्रिदिवं गताः
03054033a पार्थिवाश्चानुभूयास्या विवाहं विस्मयान्विताः
03054033c दमयन्त्याः प्रमुदिताः प्रतिजग्मुर्यथागतम्
03054034a अवाप्य नारीरत्नं तत्पुण्यश्लोकोऽपि पार्थिवः
03054034c रेमे सह तया राजा शच्येव बलवृत्रहा
03054035a अतीव मुदितो राजा भ्राजमानोंऽशुमानिव
03054035c अरञ्जयत्प्रजा वीरो धर्मेण परिपालयन्
03054036a ईजे चाप्यश्वमेधेन ययातिरिव नाहुषः
03054036c अन्यैश्च क्रतुभिर्धीमान्बहुभिश्चाप्तदक्षिणैः
03054037a पुनश्च रमणीयेषु वनेषूपवनेषु च
03054037c दमयन्त्या सह नलो विजहारामरोपमः
03054038a एवं स यजमानश्च विहरंश्च नराधिपः
03054038c ररक्ष वसुसंपूर्णां वसुधां वसुधाधिपः
03055001  बृहदश्व उवाच
03055001a वृते तु नैषधे भैम्या लोकपाला महौजसः
03055001c यान्तो ददृशुरायान्तं द्वापरं कलिना सह
03055002a अथाब्रवीत्कलिं शक्रः संप्रेक्ष्य बलवृत्रहा
03055002c द्वापरेण सहायेन कले ब्रूहि क्व यास्यसि
03055003a ततोऽब्रवीत्कलिः शक्रं दमयन्त्याः स्वयंवरम्
03055003c गत्वाहं वरयिष्ये तां मनो हि मम तद्गतम्
03055004a तमब्रवीत्प्रहस्येन्द्रो निर्वृत्तः स स्वयंवरः
03055004c वृतस्तया नलो राजा पतिरस्मत्समीपतः
03055005a एवमुक्तस्तु शक्रेण कलिः कोपसमन्वितः
03055005c देवानामन्त्र्य तान्सर्वानुवाचेदं वचस्तदा
03055006a देवानां मानुषं मध्ये यत्सा पतिमविन्दत
03055006c ननु तस्या भवेन्न्याय्यं विपुलं दण्डधारणम्
03055007a एवमुक्ते तु कलिना प्रत्यूचुस्ते दिवौकसः
03055007c अस्माभिः समनुज्ञातो दमयन्त्या नलो वृतः
03055008a कश्च सर्वगुणोपेतं नाश्रयेत नलं नृपम्
03055008c यो वेद धर्मानखिलान्यथावच्चरितव्रतः
03055009a यस्मिन्सत्यं धृतिर्दानं तपः शौचं दमः शमः
03055009c ध्रुवाणि पुरुषव्याघ्रे लोकपालसमे नृपे
03055010a आत्मानं स शपेन्मूढो हन्याच्चात्मानमात्मना
03055010c एवंगुणं नलं यो वै कामयेच्छपितुं कले
03055011a कृच्छ्रे स नरके मज्जेदगाधे विपुलेऽप्लवे
03055011c एवमुक्त्वा कलिं देवा द्वापरं च दिवं ययुः
03055012a ततो गतेषु देवेषु कलिर्द्वापरमब्रवीत्
03055012c संहर्तुं नोत्सहे कोपं नले वत्स्यामि द्वापर
03055013a भ्रंशयिष्यामि तं राज्यान्न भैम्या सह रंस्यते
03055013c त्वमप्यक्षान्समाविश्य कर्तुं साहाय्यमर्हसि
03056001  बृहदश्व उवाच
03056001a एवं स समयं कृत्वा द्वापरेण कलिः सह
03056001c आजगाम ततस्तत्र यत्र राजा स नैषधः
03056002a स नित्यमन्तरप्रेक्षी निषधेष्ववसच्चिरम्
03056002c अथास्य द्वादशे वर्षे ददर्श कलिरन्तरम्
03056003a कृत्वा मूत्रमुपस्पृश्य संध्यामास्ते स्म नैषधः
03056003c अकृत्वा पादयोः शौचं तत्रैनं कलिराविशत्
03056004a स समाविश्य तु नलं समीपं पुष्करस्य ह
03056004c गत्वा पुष्करमाहेदमेहि दीव्य नलेन वै
03056005a अक्षद्यूते नलं जेता भवान्हि सहितो मया
03056005c निषधान्प्रतिपद्यस्व जित्वा राजन्नलं नृपम्
03056006a एवमुक्तस्तु कलिना पुष्करो नलमभ्ययात्
03056006c कलिश्चैव वृषो भूत्वा गवां पुष्करमभ्ययात्
03056007a आसाद्य तु नलं वीरं पुष्करः परवीरहा
03056007c दीव्यावेत्यब्रवीद्भ्राता वृषेणेति मुहुर्मुहुः
03056008a न चक्षमे ततो राजा समाह्वानं महामनाः
03056008c वैदर्भ्याः प्रेक्षमाणायाः पणकालममन्यत
03056009a हिरण्यस्य सुवर्णस्य यानयुग्यस्य वाससाम्
03056009c आविष्टः कलिना द्यूते जीयते स्म नलस्तदा
03056010a तमक्षमदसंमत्तं सुहृदां न तु कश्चन
03056010c निवारणेऽभवच्छक्तो दीव्यमानमचेतसम्
03056011a ततः पौरजनः सर्वो मन्त्रिभिः सह भारत
03056011c राजानं द्रष्टुमागच्छन्निवारयितुमातुरम्
03056012a ततः सूत उपागम्य दमयन्त्यै न्यवेदयत्
03056012c एष पौरजनः सर्वो द्वारि तिष्ठति कार्यवान्
03056013a निवेद्यतां नैषधाय सर्वाः प्रकृतयः स्थिताः
03056013c अमृष्यमाणा व्यसनं राज्ञो धर्मार्थदर्शिनः
03056014a ततः सा बाष्पकलया वाचा दुःखेन कर्शिता
03056014c उवाच नैषधं भैमी शोकोपहतचेतना
03056015a राजन्पौरजनो द्वारि त्वां दिदृक्षुरवस्थितः
03056015c मन्त्रिभिः सहितः सर्वै राजभक्तिपुरस्कृतः
03056015e तं द्रष्टुमर्हसीत्येवं पुनः पुनरभाषत
03056016a तां तथा रुचिरापाङ्गीं विलपन्तीं सुमध्यमाम्
03056016c आविष्टः कलिना राजा नाभ्यभाषत किंचन
03056017a ततस्ते मन्त्रिणः सर्वे ते चैव पुरवासिनः
03056017c नायमस्तीति दुःखार्ता व्रीडिता जग्मुरालयान्
03056018a तथा तदभवद्द्यूतं पुष्करस्य नलस्य च
03056018c युधिष्ठिर बहून्मासान्पुण्यश्लोकस्त्वजीयत
03057001  बृहदश्व उवाच
03057001a दमयन्ती ततो दृष्ट्वा पुण्यश्लोकं नराधिपम्
03057001c उन्मत्तवदनुन्मत्ता देवने गतचेतसम्
03057002a भयशोकसमाविष्टा राजन्भीमसुता ततः
03057002c चिन्तयामास तत्कार्यं सुमहत्पार्थिवं प्रति
03057003a सा शङ्कमाना तत्पापं चिकीर्षन्ती च तत्प्रियम्
03057003c नलं च हृतसर्वस्वमुपलभ्येदमब्रवीत्
03057004a बृहत्सेने व्रजामात्यानानाय्य नलशासनात्
03057004c आचक्ष्व यद्धृतं द्रव्यमवशिष्टं च यद्वसु
03057005a ततस्ते मन्त्रिणः सर्वे विज्ञाय नलशासनम्
03057005c अपि नो भागधेयं स्यादित्युक्त्वा पुनराव्रजन्
03057006a तास्तु सर्वाः प्रकृतयो द्वितीयं समुपस्थिताः
03057006c न्यवेदयद्भीमसुता न च तत्प्रत्यनन्दत
03057007a वाक्यमप्रतिनन्दन्तं भर्तारमभिवीक्ष्य सा
03057007c दमयन्ती पुनर्वेश्म व्रीडिता प्रविवेश ह
03057008a निशम्य सततं चाक्षान्पुण्यश्लोकपराङ्मुखान्
03057008c नलं च हृतसर्वस्वं धात्रीं पुनरुवाच ह
03057009a बृहत्सेने पुनर्गच्छ वार्ष्णेयं नलशासनात्
03057009c सूतमानय कल्याणि महत्कार्यमुपस्थितम्
03057010a बृहत्सेना तु तच्छ्रुत्वा दमयन्त्याः प्रभाषितम्
03057010c वार्ष्णेयमानयामास पुरुषैराप्तकारिभिः
03057011a वार्ष्णेयं तु ततो भैमी सान्त्वयञ्श्लक्ष्णया गिरा
03057011c उवाच देशकालज्ञा प्राप्तकालमनिन्दिता
03057012a जानीषे त्वं यथा राजा सम्यग्वृत्तः सदा त्वयि
03057012c तस्य त्वं विषमस्थस्य साहाय्यं कर्तुमर्हसि
03057013a यथा यथा हि नृपतिः पुष्करेणेह जीयते
03057013c तथा तथास्य द्यूते वै रागो भूयोऽभिवर्धते
03057014a यथा च पुष्करस्याक्षा वर्तन्ते वशवर्तिनः
03057014c तथा विपर्ययश्चापि नलस्याक्षेषु दृश्यते
03057015a सुहृत्स्वजनवाक्यानि यथावन्न शृणोति च
03057015c नूनं मन्ये न शेषोऽस्ति नैषधस्य महात्मनः
03057016a यत्र मे वचनं राजा नाभिनन्दति मोहितः
03057016c शरणं त्वां प्रपन्नास्मि सारथे कुरु मद्वचः
03057016e न हि मे शुध्यते भावः कदाचिद्विनशेदिति
03057017a नलस्य दयितानश्वान्योजयित्वा महाजवान्
03057017c इदमारोप्य मिथुनं कुण्डिनं यातुमर्हसि
03057018a मम ज्ञातिषु निक्षिप्य दारकौ स्यन्दनं तथा
03057018c अश्वांश्चैतान्यथाकामं वस वान्यत्र गच्छ वा
03057019a दमयन्त्यास्तु तद्वाक्यं वार्ष्णेयो नलसारथिः
03057019c न्यवेदयदशेषेण नलामात्येषु मुख्यशः
03057020a तैः समेत्य विनिश्चित्य सोऽनुज्ञातो महीपते
03057020c ययौ मिथुनमारोप्य विदर्भांस्तेन वाहिना
03057021a हयांस्तत्र विनिक्षिप्य सूतो रथवरं च तम्
03057021c इन्द्रसेनां च तां कन्यामिन्द्रसेनं च बालकम्
03057022a आमन्त्र्य भीमं राजानमार्तः शोचन्नलं नृपम्
03057022c अटमानस्ततोऽयोध्यां जगाम नगरीं तदा
03057023a ऋतुपर्णं स राजानमुपतस्थे सुदुःखितः
03057023c भृतिं चोपययौ तस्य सारथ्येन महीपते
03058001  बृहदश्व उवाच
03058001a ततस्तु याते वार्ष्णेये पुण्यश्लोकस्य दीव्यतः
03058001c पुष्करेण हृतं राज्यं यच्चान्यद्वसु किंचन
03058002a हृतराज्यं नलं राजन्प्रहसन्पुष्करोऽब्रवीत्
03058002c द्यूतं प्रवर्ततां भूयः प्रतिपाणोऽस्ति कस्तव
03058003a शिष्टा ते दमयन्त्येका सर्वमन्यद्धृतं मया
03058003c दमयन्त्याः पणः साधु वर्ततां यदि मन्यसे
03058004a पुष्करेणैवमुक्तस्य पुण्यश्लोकस्य मन्युना
03058004c व्यदीर्यतेव हृदयं न चैनं किंचिदब्रवीत्
03058005a ततः पुष्करमालोक्य नलः परममन्युमान्
03058005c उत्सृज्य सर्वगात्रेभ्यो भूषणानि महायशाः
03058006a एकवासा असंवीतः सुहृच्छोकविवर्धनः
03058006c निश्चक्राम तदा राजा त्यक्त्वा सुविपुलां श्रियम्
03058007a दमयन्त्येकवस्त्रा तं गच्छन्तं पृष्ठतोऽन्वियात्
03058007c स तया बाह्यतः सार्धं त्रिरात्रं नैषधोऽवसत्
03058008a पुष्करस्तु महाराज घोषयामास वै पुरे
03058008c नले यः सम्यगातिष्ठेत्स गच्छेद्वध्यतां मम
03058009a पुष्करस्य तु वाक्येन तस्य विद्वेषणेन च
03058009c पौरा न तस्मिन्सत्कारं कृतवन्तो युधिष्ठिर
03058010a स तथा नगराभ्याशे सत्कारार्हो न सत्कृतः
03058010c त्रिरात्रमुषितो राजा जलमात्रेण वर्तयन्
03058011a क्षुधा संपीड्यमानस्तु नलो बहुतिथेऽहनि
03058011c अपश्यच्छकुनान्कांश्चिद्धिरण्यसदृशच्छदान्
03058012a स चिन्तयामास तदा निषधाधिपतिर्बली
03058012c अस्ति भक्षो ममाद्यायं वसु चेदं भविष्यति
03058013a ततस्तानन्तरीयेण वाससा समवास्तृणोत्
03058013c तस्यान्तरीयमादाय जग्मुः सर्वे विहायसा
03058014a उत्पतन्तः खगास्ते तु वाक्यमाहुस्तदा नलम्
03058014c दृष्ट्वा दिग्वाससं भूमौ स्थितं दीनमधोमुखम्
03058015a वयमक्षाः सुदुर्बुद्धे तव वासो जिहीर्षवः
03058015c आगता न हि नः प्रीतिः सवाससि गते त्वयि
03058016a तान्समीक्ष्य गतानक्षानात्मानं च विवाससम्
03058016c पुण्यश्लोकस्ततो राजा दमयन्तीमथाब्रवीत्
03058017a येषां प्रकोपादैश्वर्यात्प्रच्युतोऽहमनिन्दिते
03058017c प्राणयात्रां न विन्दे च दुःखितः क्षुधयार्दितः
03058018a येषां कृते न सत्कारमकुर्वन्मयि नैषधाः
03058018c त इमे शकुना भूत्वा वासोऽप्यपहरन्ति मे
03058019a वैषम्यं परमं प्राप्तो दुःखितो गतचेतनः
03058019c भर्ता तेऽहं निबोधेदं वचनं हितमात्मनः
03058020a एते गच्छन्ति बहवः पन्थानो दक्षिणापथम्
03058020c अवन्तीमृक्षवन्तं च समतिक्रम्य पर्वतम्
03058021a एष विन्ध्यो महाशैलः पयोष्णी च समुद्रगा
03058021c आश्रमाश्च महर्षीणाममी पुष्पफलान्विताः
03058022a एष पन्था विदर्भाणामयं गच्छति कोसलान्
03058022c अतः परं च देशोऽयं दक्षिणे दक्षिणापथः
03058023a ततः सा बाष्पकलया वाचा दुःखेन कर्शिता
03058023c उवाच दमयन्ती तं नैषधं करुणं वचः
03058024a उद्वेपते मे हृदयं सीदन्त्यङ्गानि सर्वशः
03058024c तव पार्थिव संकल्पं चिन्तयन्त्याः पुनः पुनः
03058025a हृतराज्यं हृतधनं विवस्त्रं क्षुच्छ्रमान्वितम्
03058025c कथमुत्सृज्य गच्छेयमहं त्वां विजने वने
03058026a श्रान्तस्य ते क्षुधार्तस्य चिन्तयानस्य तत्सुखम्
03058026c वने घोरे महाराज नाशयिष्यामि ते क्लमम्
03058027a न च भार्यासमं किंचिद्विद्यते भिषजां मतम्
03058027c औषधं सर्वदुःखेषु सत्यमेतद्ब्रवीमि ते
03058028  नल उवाच
03058028a एवमेतद्यथात्थ त्वं दमयन्ति सुमध्यमे
03058028c नास्ति भार्यासमं मित्रं नरस्यार्तस्य भेषजम्
03058029a न चाहं त्यक्तुकामस्त्वां किमर्थं भीरु शङ्कसे
03058029c त्यजेयमहमात्मानं न त्वेव त्वामनिन्दिते
03058030  दमयन्त्युवाच
03058030a यदि मां त्वं महाराज न विहातुमिहेच्छसि
03058030c तत्किमर्थं विदर्भाणां पन्थाः समुपदिश्यते
03058031a अवैमि चाहं नृपते न त्वं मां त्यक्तुमर्हसि
03058031c चेतसा त्वपकृष्टेन मां त्यजेथा महापते
03058032a पन्थानं हि ममाभीक्ष्णमाख्यासि नरसत्तम
03058032c अतोनिमित्तं शोकं मे वर्धयस्यमरप्रभ
03058033a यदि चायमभिप्रायस्तव राजन्व्रजेदिति
03058033c सहितावेव गच्छावो विदर्भान्यदि मन्यसे
03058034a विदर्भराजस्तत्र त्वां पूजयिष्यति मानद
03058034c तेन त्वं पूजितो राजन्सुखं वत्स्यसि नो गृहे
03059001  नल उवाच
03059001a यथा राज्यं पितुस्ते तत्तथा मम न संशयः
03059001c न तु तत्र गमिष्यामि विषमस्थः कथंचन
03059002a कथं समृद्धो गत्वाहं तव हर्षविवर्धनः
03059002c परिद्यूनो गमिष्यामि तव शोकविवर्धनः
03059003  बृहदश्व उवाच
03059003a इति ब्रुवन्नलो राजा दमयन्तीं पुनः पुनः
03059003c सान्त्वयामास कल्याणीं वाससोऽर्धेन संवृताम्
03059004a तावेकवस्त्रसंवीतावटमानावितस्ततः
03059004c क्षुत्पिपासापरिश्रान्तौ सभां कांचिदुपेयतुः
03059005a तां सभामुपसंप्राप्य तदा स निषधाधिपः
03059005c वैदर्भ्या सहितो राजा निषसाद महीतले
03059006a स वै विवस्त्रो मलिनो विकचः पांसुगुण्ठितः
03059006c दमयन्त्या सह श्रान्तः सुष्वाप धरणीतले
03059007a दमयन्त्यपि कल्याणी निद्रयापहृता ततः
03059007c सहसा दुःखमासाद्य सुकुमारी तपस्विनी
03059008a सुप्तायां दमयन्त्यां तु नलो राजा विशां पते
03059008c शोकोन्मथितचित्तात्मा न स्म शेते यथा पुरा
03059009a स तद्राज्यापहरणं सुहृत्त्यागं च सर्वशः
03059009c वने च तं परिध्वंसं प्रेक्ष्य चिन्तामुपेयिवान्
03059010a किं नु मे स्यादिदं कृत्वा किं नु मे स्यादकुर्वतः
03059010c किं नु मे मरणं श्रेयः परित्यागो जनस्य वा
03059011a मामियं ह्यनुरक्तेदं दुःखमाप्नोति मत्कृते
03059011c मद्विहीना त्वियं गच्छेत्कदाचित्स्वजनं प्रति
03059012a मया निःसंशयं दुःखमियं प्राप्स्यत्यनुत्तमा
03059012c उत्सर्गे संशयः स्यात्तु विन्देतापि सुखं क्वचित्
03059013a स विनिश्चित्य बहुधा विचार्य च पुनः पुनः
03059013c उत्सर्गेऽमन्यत श्रेयो दमयन्त्या नराधिपः
03059014a सोऽवस्त्रतामात्मनश्च तस्याश्चाप्येकवस्त्रताम्
03059014c चिन्तयित्वाध्यगाद्राजा वस्त्रार्धस्यावकर्तनम्
03059015a कथं वासो विकर्तेयं न च बुध्येत मे प्रिया
03059015c चिन्त्यैवं नैषधो राजा सभां पर्यचरत्तदा
03059016a परिधावन्नथ नल इतश्चेतश्च भारत
03059016c आससाद सभोद्देशे विकोशं खड्गमुत्तमम्
03059017a तेनार्धं वाससश्छित्त्वा निवस्य च परंतपः
03059017c सुप्तामुत्सृज्य वैदर्भीं प्राद्रवद्गतचेतनः
03059018a ततो निबद्धहृदयः पुनरागम्य तां सभाम्
03059018c दमयन्तीं तथा दृष्ट्वा रुरोद निषधाधिपः
03059019a यां न वायुर्न चादित्यः पुरा पश्यति मे प्रियाम्
03059019c सेयमद्य सभामध्ये शेते भूमावनाथवत्
03059020a इयं वस्त्रावकर्तेन संवीता चारुहासिनी
03059020c उन्मत्तेव वरारोहा कथं बुद्ध्वा भविष्यति
03059021a कथमेका सती भैमी मया विरहिता शुभा
03059021c चरिष्यति वने घोरे मृगव्यालनिषेविते
03059022a गत्वा गत्वा नलो राजा पुनरेति सभां मुहुः
03059022c आकृष्यमाणः कलिना सौहृदेनापकृष्यते
03059023a द्विधेव हृदयं तस्य दुःखितस्याभवत्तदा
03059023c दोलेव मुहुरायाति याति चैव सभां मुहुः
03059024a सोऽपकृष्टस्तु कलिना मोहितः प्राद्रवन्नलः
03059024c सुप्तामुत्सृज्य तां भार्यां विलप्य करुणं बहु
03059025a नष्टात्मा कलिना स्पृष्टस्तत्तद्विगणयन्नृपः
03059025c जगामैव वने शून्ये भार्यामुत्सृज्य दुःखितः
03060001  बृहदश्व उवाच
03060001a अपक्रान्ते नले राजन्दमयन्ती गतक्लमा
03060001c अबुध्यत वरारोहा संत्रस्ता विजने वने
03060002a सापश्यमाना भर्तारं दुःखशोकसमन्विता
03060002c प्राक्रोशदुच्चैः संत्रस्ता महाराजेति नैषधम्
03060003a हा नाथ हा महाराज हा स्वामिन्किं जहासि माम्
03060003c हा हतास्मि विनष्टास्मि भीतास्मि विजने वने
03060004a ननु नाम महाराज धर्मज्ञः सत्यवागसि
03060004c कथमुक्त्वा तथासत्यं सुप्तामुत्सृज्य मां गतः
03060005a कथमुत्सृज्य गन्तासि वश्यां भार्यामनुव्रताम्
03060005c विशेषतोऽनपकृते परेणापकृते सति
03060006a शक्ष्यसे ता गिरः सत्याः कर्तुं मयि नरेश्वर
03060006c यास्त्वया लोकपालानां संनिधौ कथिताः पुरा
03060007a पर्याप्तः परिहासोऽयमेतावान्पुरुषर्षभ
03060007c भीताहमस्मि दुर्धर्ष दर्शयात्मानमीश्वर
03060008a दृश्यसे दृश्यसे राजन्नेष तिष्ठसि नैषध
03060008c आवार्य गुल्मैरात्मानं किं मां न प्रतिभाषसे
03060009a नृशंसं बत राजेन्द्र यन्मामेवंगतामिह
03060009c विलपन्तीं समालिङ्ग्य नाश्वासयसि पार्थिव
03060010a न शोचाम्यहमात्मानं न चान्यदपि किंचन
03060010c कथं नु भवितास्येक इति त्वां नृप शोचिमि
03060011a कथं नु राजंस्तृषितः क्षुधितः श्रमकर्शितः
03060011c सायाह्ने वृक्षमूलेषु मामपश्यन्भविष्यसि
03060012a ततः सा तीव्रशोकार्ता प्रदीप्तेव च मन्युना
03060012c इतश्चेतश्च रुदती पर्यधावत दुःखिता
03060013a मुहुरुत्पतते बाला मुहुः पतति विह्वला
03060013c मुहुरालीयते भीता मुहुः क्रोशति रोदिति
03060014a सा तीव्रशोकसंतप्ता मुहुर्निःश्वस्य विह्वला
03060014c उवाच भैमी निष्क्रम्य रोदमाना पतिव्रता
03060015a यस्याभिशापाद्दुःखार्तो दुःखं विन्दति नैषधः
03060015c तस्य भूतस्य तद्दुःखाद्दुःखमभ्यधिकं भवेत्
03060016a अपापचेतसं पापो य एवं कृतवान्नलम्
03060016c तस्माद्दुःखतरं प्राप्य जीवत्वसुखजीविकाम्
03060017a एवं तु विलपन्ती सा राज्ञो भार्या महात्मनः
03060017c अन्वेषति स्म भर्तारं वने श्वापदसेविते
03060018a उन्मत्तवद्भीमसुता विलपन्ती ततस्ततः
03060018c हा हा राजन्निति मुहुरितश्चेतश्च धावति
03060019a तां शुष्यमाणामत्यर्थं कुररीमिव वाशतीम्
03060019c करुणं बहु शोचन्तीं विलपन्तीं मुहुर्मुहुः
03060020a सहसाभ्यागतां भैमीमभ्याशपरिवर्तिनीम्
03060020c जग्राहाजगरो ग्राहो महाकायः क्षुधान्वितः
03060021a सा ग्रस्यमाना ग्राहेण शोकेन च पराजिता
03060021c नात्मानं शोचति तथा यथा शोचति नैषधम्
03060022a हा नाथ मामिह वने ग्रस्यमानामनाथवत्
03060022c ग्राहेणानेन विपिने किमर्थं नाभिधावसि
03060023a कथं भविष्यसि पुनर्मामनुस्मृत्य नैषध
03060023c पापान्मुक्तः पुनर्लब्ध्वा बुद्धिं चेतो धनानि च
03060024a श्रान्तस्य ते क्षुधार्तस्य परिग्लानस्य नैषध
03060024c कः श्रमं राजशार्दूल नाशयिष्यति मानद
03060025a तामकस्मान्मृगव्याधो विचरन्गहने वने
03060025c आक्रन्दतीमुपश्रुत्य जवेनाभिससार ह
03060026a तां स दृष्ट्वा तथा ग्रस्तामुरगेणायतेक्षणाम्
03060026c त्वरमाणो मृगव्याधः समभिक्रम्य वेगितः
03060027a मुखतः पातयामास शस्त्रेण निशितेन ह
03060027c निर्विचेष्टं भुजंगं तं विशस्य मृगजीवनः
03060028a मोक्षयित्वा च तां व्याधः प्रक्षाल्य सलिलेन च
03060028c समाश्वास्य कृताहारामथ पप्रच्छ भारत
03060029a कस्य त्वं मृगशावाक्षि कथं चाभ्यागता वनम्
03060029c कथं चेदं महत्कृच्छ्रं प्राप्तवत्यसि भामिनि
03060030a दमयन्ती तथा तेन पृच्छ्यमाना विशां पते
03060030c सर्वमेतद्यथावृत्तमाचचक्षेऽस्य भारत
03060031a तामर्धवस्त्रसंवीतां पीनश्रोणिपयोधराम्
03060031c सुकुमारानवद्याङ्गीं पूर्णचन्द्रनिभाननाम्
03060032a अरालपक्ष्मनयनां तथा मधुरभाषिणीम्
03060032c लक्षयित्वा मृगव्याधः कामस्य वशमेयिवान्
03060033a तामथ श्लक्ष्णया वाचा लुब्धको मृदुपूर्वया
03060033c सान्त्वयामास कामार्तस्तदबुध्यत भामिनी
03060034a दमयन्ती तु तं दुष्टमुपलभ्य पतिव्रता
03060034c तीव्ररोषसमाविष्टा प्रजज्वालेव मन्युना
03060035a स तु पापमतिः क्षुद्रः प्रधर्षयितुमातुरः
03060035c दुर्धर्षां तर्कयामास दीप्तामग्निशिखामिव
03060036a दमयन्ती तु दुःखार्ता पतिराज्यविनाकृता
03060036c अतीतवाक्पथे काले शशापैनं रुषा किल
03060037a यथाहं नैषधादन्यं मनसापि न चिन्तये
03060037c तथायं पततां क्षुद्रः परासुर्मृगजीवनः
03060038a उक्तमात्रे तु वचने तया स मृगजीवनः
03060038c व्यसुः पपात मेदिन्यामग्निदग्ध इव द्रुमः
03061001  बृहदश्व उवाच
03061001a सा निहत्य मृगव्याधं प्रतस्थे कमलेक्षणा
03061001c वनं प्रतिभयं शून्यं झिल्लिकागणनादितम्
03061002a सिंहव्याघ्रवराहर्क्षरुरुद्वीपिनिषेवितम्
03061002c नानापक्षिगणाकीर्णं म्लेच्छतस्करसेवितम्
03061003a शालवेणुधवाश्वत्थतिन्दुकेङ्गुदकिंशुकैः
03061003c अर्जुनारिष्टसंछन्नं चन्दनैश्च सशाल्मलैः
03061004a जम्ब्वाम्रलोध्रखदिरशाकवेत्रसमाकुलम्
03061004c काश्मर्यामलकप्लक्षकदम्बोदुम्बरावृतम्
03061005a बदरीबिल्वसंछन्नं न्यग्रोधैश्च समाकुलम्
03061005c प्रियालतालखर्जूरहरीतकबिभीतकैः
03061006a नानाधातुशतैर्नद्धान्विविधानपि चाचलान्
03061006c निकुञ्जान्पक्षिसंघुष्टान्दरीश्चाद्भुतदर्शनाः
03061006e नदीः सरांसि वापीश्च विविधांश्च मृगद्विजान्
03061007a सा बहून्भीमरूपांश्च पिशाचोरगराक्षसान्
03061007c पल्वलानि तडागानि गिरिकूटानि सर्वशः
03061007e सरितः सागरांश्चैव ददर्शाद्भुतदर्शनान्
03061008a यूथशो ददृशे चात्र विदर्भाधिपनन्दिनी
03061008c महिषान्वराहान्गोमायूनृक्षवानरपन्नगान्
03061009a तेजसा यशसा स्थित्या श्रिया च परया युता
03061009c वैदर्भी विचरत्येका नलमन्वेषती तदा
03061010a नाबिभ्यत्सा नृपसुता भैमी तत्राथ कस्यचित्
03061010c दारुणामटवीं प्राप्य भर्तृव्यसनकर्शिता
03061011a विदर्भतनया राजन्विललाप सुदुःखिता
03061011c भर्तृशोकपरीताङ्गी शिलातलसमाश्रिता
03061012  दमयन्त्युवाच
03061012a सिंहोरस्क महाबाहो निषधानां जनाधिप
03061012c क्व नु राजन्गतोऽसीह त्यक्त्वा मां निर्जने वने
03061013a अश्वमेधादिभिर्वीर क्रतुभिः स्वाप्तदक्षिणैः
03061013c कथमिष्ट्वा नरव्याघ्र मयि मिथ्या प्रवर्तसे
03061014a यत्त्वयोक्तं नरव्याघ्र मत्समक्षं महाद्युते
03061014c कर्तुमर्हसि कल्याण तदृतं पार्थिवर्षभ
03061015a यथोक्तं विहगैर्हंसैः समीपे तव भूमिप
03061015c मत्सकाशे च तैरुक्तं तदवेक्षितुमर्हसि
03061016a चत्वार एकतो वेदाः साङ्गोपाङ्गाः सविस्तराः
03061016c स्वधीता मानवश्रेष्ठ सत्यमेकं किलैकतः
03061017a तस्मादर्हसि शत्रुघ्न सत्यं कर्तुं नरेश्वर
03061017c उक्तवानसि यद्वीर मत्सकाशे पुरा वचः
03061018a हा वीर ननु नामाहमिष्टा किल तवानघ
03061018c अस्यामटव्यां घोरायां किं मां न प्रतिभाषसे
03061019a भर्त्सयत्येष मां रौद्रो व्यात्तास्यो दारुणाकृतिः
03061019c अरण्यराट्क्षुधाविष्टः किं मां न त्रातुमर्हसि
03061020a न मे त्वदन्या सुभगे प्रिया इत्यब्रवीस्तदा
03061020c तामृतां कुरु कल्याण पुरोक्तां भारतीं नृप
03061021a उन्मत्तां विलपन्तीं मां भार्यामिष्टां नराधिप
03061021c ईप्सितामीप्सितो नाथ किं मां न प्रतिभाषसे
03061022a कृशां दीनां विवर्णां च मलिनां वसुधाधिप
03061022c वस्त्रार्धप्रावृतामेकां विलपन्तीमनाथवत्
03061023a यूथभ्रष्टामिवैकां मां हरिणीं पृथुलोचन
03061023c न मानयसि मानार्ह रुदतीमरिकर्शन
03061024a महाराज महारण्ये मामिहैकाकिनीं सतीम्
03061024c आभाषमाणां स्वां पत्नीं किं मां न प्रतिभाषसे
03061025a कुलशीलोपसंपन्नं चारुसर्वाङ्गशोभनम्
03061025c नाद्य त्वामनुपश्यामि गिरावस्मिन्नरोत्तम
03061025e वने चास्मिन्महाघोरे सिंहव्याघ्रनिषेविते
03061026a शयानमुपविष्टं वा स्थितं वा निषधाधिप
03061026c प्रस्थितं वा नरश्रेष्ठ मम शोकविवर्धन
03061027a कं नु पृच्छामि दुःखार्ता त्वदर्थे शोककर्शिता
03061027c कच्चिद्दृष्टस्त्वयारण्ये संगत्येह नलो नृपः
03061028a को नु मे कथयेदद्य वनेऽस्मिन्विष्ठितं नलम्
03061028c अभिरूपं महात्मानं परव्यूहविनाशनम्
03061029a यमन्वेषसि राजानं नलं पद्मनिभेक्षणम्
03061029c अयं स इति कस्याद्य श्रोष्यामि मधुरां गिरम्
03061030a अरण्यराडयं श्रीमांश्चतुर्दंष्ट्रो महाहनुः
03061030c शार्दूलोऽभिमुखः प्रैति पृच्छाम्येनमशङ्किता
03061031a भवान्मृगाणामधिपस्त्वमस्मिन्कानने प्रभुः
03061031c विदर्भराजतनयां दमयन्तीति विद्धि माम्
03061032a निषधाधिपतेर्भार्यां नलस्यामित्रघातिनः
03061032c पतिमन्वेषतीमेकां कृपणां शोककर्शिताम्
03061032e आश्वासय मृगेन्द्रेह यदि दृष्टस्त्वया नलः
03061033a अथ वारण्यनृपते नलं यदि न शंससि
03061033c मामदस्व मृगश्रेष्ठ विशोकां कुरु दुःखिताम्
03061034a श्रुत्वारण्ये विलपितं ममैष मृगराट्स्वयम्
03061034c यात्येतां मृष्टसलिलामापगां सागरंगमाम्
03061035a इमं शिलोच्चयं पुण्यं शृङ्गैर्बहुभिरुच्छ्रितैः
03061035c विराजद्भिर्दिवस्पृग्भिर्नैकवर्णैर्मनोरमैः
03061036a नानाधातुसमाकीर्णं विविधोपलभूषितम्
03061036c अस्यारण्यस्य महतः केतुभूतमिवोच्छ्रितम्
03061037a सिंहशार्दूलमातङ्गवराहर्क्षमृगायुतम्
03061037c पतत्रिभिर्बहुविधैः समन्तादनुनादितम्
03061038a किंशुकाशोकबकुलपुंनागैरुपशोभितम्
03061038c सरिद्भिः सविहंगाभिः शिखरैश्चोपशोभितम्
03061038e गिरिराजमिमं तावत्पृच्छामि नृपतिं प्रति
03061039a भगवन्नचलश्रेष्ठ दिव्यदर्शन विश्रुत
03061039c शरण्य बहुकल्याण नमस्तेऽस्तु महीधर
03061040a प्रणमे त्वाभिगम्याहं राजपुत्रीं निबोध माम्
03061040c राज्ञः स्नुषां राजभार्यां दमयन्तीति विश्रुताम्
03061041a राजा विदर्भाधिपतिः पिता मम महारथः
03061041c भीमो नाम क्षितिपतिश्चातुर्वर्ण्यस्य रक्षिता
03061042a राजसूयाश्वमेधानां क्रतूनां दक्षिणावताम्
03061042c आहर्ता पार्थिवश्रेष्ठः पृथुचार्वञ्चितेक्षणः
03061043a ब्रह्मण्यः साधुवृत्तश्च सत्यवागनसूयकः
03061043c शीलवान्सुसमाचारः पृथुश्रीर्धर्मविच्छुचिः
03061044a सम्यग्गोप्ता विदर्भाणां निर्जितारिगणः प्रभुः
03061044c तस्य मां विद्धि तनयां भगवंस्त्वामुपस्थिताम्
03061045a निषधेषु महाशैल श्वशुरो मे नृपोत्तमः
03061045c सुगृहीतनामा विख्यातो वीरसेन इति स्म ह
03061046a तस्य राज्ञः सुतो वीरः श्रीमान्सत्यपराक्रमः
03061046c क्रमप्राप्तं पितुः स्वं यो राज्यं समनुशास्ति ह
03061047a नलो नामारिदमनः पुण्यश्लोक इति श्रुतः
03061047c ब्रह्मण्यो वेदविद्वाग्मी पुण्यकृत्सोमपोऽग्निचित्
03061048a यष्टा दाता च योद्धा च सम्यक्चैव प्रशासिता
03061048c तस्य मामचलश्रेष्ठ विद्धि भार्यामिहागताम्
03061049a त्यक्तश्रियं भर्तृहीनामनाथां व्यसनान्विताम्
03061049c अन्वेषमाणां भर्तारं तं वै नरवरोत्तमम्
03061050a खमुल्लिखद्भिरेतैर्हि त्वया शृङ्गशतैर्नृपः
03061050c कच्चिद्दृष्टोऽचलश्रेष्ठ वनेऽस्मिन्दारुणे नलः
03061051a गजेन्द्रविक्रमो धीमान्दीर्घबाहुरमर्षणः
03061051c विक्रान्तः सत्यवाग्धीरो भर्ता मम महायशाः
03061051e निषधानामधिपतिः कच्चिद्दृष्टस्त्वया नलः
03061052a किं मां विलपतीमेकां पर्वतश्रेष्ठ दुःखिताम्
03061052c गिरा नाश्वासयस्यद्य स्वां सुतामिव दुःखिताम्
03061053a वीर विक्रान्त धर्मज्ञ सत्यसंध महीपते
03061053c यद्यस्यस्मिन्वने राजन्दर्शयात्मानमात्मना
03061054a कदा नु स्निग्धगम्भीरां जीमूतस्वनसंनिभाम्
03061054c श्रोष्यामि नैषधस्याहं वाचं ताममृतोपमाम्
03061055a वैदर्भीत्येव कथितां शुभां राज्ञो महात्मनः
03061055c आम्नायसारिणीमृद्धां मम शोकनिबर्हिणीम्
03061056a इति सा तं गिरिश्रेष्ठमुक्त्वा पार्थिवनन्दिनी
03061056c दमयन्ती ततो भूयो जगाम दिशमुत्तराम्
03061057a सा गत्वा त्रीनहोरात्रान्ददर्श परमाङ्गना
03061057c तापसारण्यमतुलं दिव्यकाननदर्शनम्
03061058a वसिष्ठभृग्वत्रिसमैस्तापसैरुपशोभितम्
03061058c नियतैः संयताहारैर्दमशौचसमन्वितैः
03061059a अब्भक्षैर्वायुभक्षैश्च पत्राहारैस्तथैव च
03061059c जितेन्द्रियैर्महाभागैः स्वर्गमार्गदिदृक्षुभिः
03061060a वल्कलाजिनसंवीतैर्मुनिभिः संयतेन्द्रियैः
03061060c तापसाध्युषितं रम्यं ददर्शाश्रममण्डलम्
03061061a सा दृष्ट्वैवाश्रमपदं नानामृगनिषेवितम्
03061061c शाखामृगगणैश्चैव तापसैश्च समन्वितम्
03061062a सुभ्रूः सुकेशी सुश्रोणी सुकुचा सुद्विजानना
03061062c वर्चस्विनी सुप्रतिष्ठा स्वञ्चितोद्यतगामिनी
03061063a सा विवेशाश्रमपदं वीरसेनसुतप्रिया
03061063c योषिद्रत्नं महाभागा दमयन्ती मनस्विनी
03061064a साभिवाद्य तपोवृद्धान्विनयावनता स्थिता
03061064c स्वागतं त इति प्रोक्ता तैः सर्वैस्तापसैश्च सा
03061065a पूजां चास्या यथान्यायं कृत्वा तत्र तपोधनाः
03061065c आस्यतामित्यथोचुस्ते ब्रूहि किं करवामहे
03061066a तानुवाच वरारोहा कच्चिद्भगवतामिह
03061066c तपस्यग्निषु धर्मेषु मृगपक्षिषु चानघाः
03061066e कुशलं वो महाभागाः स्वधर्मचरणेषु च
03061067a तैरुक्ता कुशलं भद्रे सर्वत्रेति यशस्विनी
03061067c ब्रूहि सर्वानवद्याङ्गि का त्वं किं च चिकीर्षसि
03061068a दृष्ट्वैव ते परं रूपं द्युतिं च परमामिह
03061068c विस्मयो नः समुत्पन्नः समाश्वसिहि मा शुचः
03061069a अस्यारण्यस्य महती देवता वा महीभृतः
03061069c अस्या नु नद्याः कल्याणि वद सत्यमनिन्दिते
03061070a साब्रवीत्तानृषीन्नाहमरण्यस्यास्य देवता
03061070c न चाप्यस्य गिरेर्विप्रा न नद्या देवताप्यहम्
03061071a मानुषीं मां विजानीत यूयं सर्वे तपोधनाः
03061071c विस्तरेणाभिधास्यामि तन्मे शृणुत सर्वशः
03061072a विदर्भेषु महीपालो भीमो नाम महाद्युतिः
03061072c तस्य मां तनयां सर्वे जानीत द्विजसत्तमाः
03061073a निषधाधिपतिर्धीमान्नलो नाम महायशाः
03061073c वीरः संग्रामजिद्विद्वान्मम भर्ता विशां पतिः
03061074a देवताभ्यर्चनपरो द्विजातिजनवत्सलः
03061074c गोप्ता निषधवंशस्य महाभागो महाद्युतिः
03061075a सत्यवाग्धर्मवित्प्राज्ञः सत्यसंधोऽरिमर्दनः
03061075c ब्रह्मण्यो दैवतपरः श्रीमान्परपुरंजयः
03061076a नलो नाम नृपश्रेष्ठो देवराजसमद्युतिः
03061076c मम भर्ता विशालाक्षः पूर्णेन्दुवदनोऽरिहा
03061077a आहर्ता क्रतुमुख्यानां वेदवेदाङ्गपारगः
03061077c सपत्नानां मृधे हन्ता रविसोमसमप्रभः
03061078a स कैश्चिन्निकृतिप्रज्ञैरकल्याणैर्नराधमैः
03061078c आहूय पृथिवीपालः सत्यधर्मपरायणः
03061078e देवने कुशलैर्जिह्मैर्जितो राज्यं वसूनि च
03061079a तस्य मामवगच्छध्वं भार्यां राजर्षभस्य वै
03061079c दमयन्तीति विख्यातां भर्तृदर्शनलालसाम्
03061080a सा वनानि गिरींश्चैव सरांसि सरितस्तथा
03061080c पल्वलानि च रम्याणि तथारण्यानि सर्वशः
03061081a अन्वेषमाणा भर्तारं नलं रणविशारदम्
03061081c महात्मानं कृतास्त्रं च विचरामीह दुःखिता
03061082a कच्चिद्भगवतां पुण्यं तपोवनमिदं नृपः
03061082c भवेत्प्राप्तो नलो नाम निषधानां जनाधिपः
03061083a यत्कृतेऽहमिदं विप्राः प्रपन्ना भृशदारुणम्
03061083c वनं प्रतिभयं घोरं शार्दूलमृगसेवितम्
03061084a यदि कैश्चिदहोरात्रैर्न द्रक्ष्यामि नलं नृपम्
03061084c आत्मानं श्रेयसा योक्ष्ये देहस्यास्य विमोचनात्
03061085a को नु मे जीवितेनार्थस्तमृते पुरुषर्षभम्
03061085c कथं भविष्याम्यद्याहं भर्तृशोकाभिपीडिता
03061086a एवं विलपतीमेकामरण्ये भीमनन्दिनीम्
03061086c दमयन्तीमथोचुस्ते तापसाः सत्यवादिनः
03061087a उदर्कस्तव कल्याणि कल्याणो भविता शुभे
03061087c वयं पश्याम तपसा क्षिप्रं द्रक्ष्यसि नैषधम्
03061088a निषधानामधिपतिं नलं रिपुनिघातिनम्
03061088c भैमि धर्मभृतां श्रेष्ठं द्रक्ष्यसे विगतज्वरम्
03061089a विमुक्तं सर्वपापेभ्यः सर्वरत्नसमन्वितम्
03061089c तदेव नगरश्रेष्ठं प्रशासन्तमरिंदमम्
03061090a द्विषतां भयकर्तारं सुहृदां शोकनाशनम्
03061090c पतिं द्रक्ष्यसि कल्याणि कल्याणाभिजनं नृपम्
03061091a एवमुक्त्वा नलस्येष्टां महिषीं पार्थिवात्मजाम्
03061091c अन्तर्हितास्तापसास्ते साग्निहोत्राश्रमास्तदा
03061092a सा दृष्ट्वा महदाश्चर्यं विस्मिता अभवत्तदा
03061092c दमयन्त्यनवद्याङ्गी वीरसेननृपस्नुषा
03061093a किं नु स्वप्नो मया दृष्टः कोऽयं विधिरिहाभवत्
03061093c क्व नु ते तापसाः सर्वे क्व तदाश्रममण्डलम्
03061094a क्व सा पुण्यजला रम्या नानाद्विजनिषेविता
03061094c नदी ते च नगा हृद्याः फलपुष्पोपशोभिताः
03061095a ध्यात्वा चिरं भीमसुता दमयन्ती शुचिस्मिता
03061095c भर्तृशोकपरा दीना विवर्णवदनाभवत्
03061096a सा गत्वाथापरां भूमिं बाष्पसंदिग्धया गिरा
03061096c विललापाश्रुपूर्णाक्षी दृष्ट्वाशोकतरुं ततः
03061097a उपगम्य तरुश्रेष्ठमशोकं पुष्पितं तदा
03061097c पल्लवापीडितं हृद्यं विहंगैरनुनादितम्
03061098a अहो बतायमगमः श्रीमानस्मिन्वनान्तरे
03061098c आपीडैर्बहुभिर्भाति श्रीमान्द्रमिडराडिव
03061099a विशोकां कुरु मां क्षिप्रमशोक प्रियदर्शन
03061099c वीतशोकभयाबाधं कच्चित्त्वं दृष्टवान्नृपम्
03061100a नलं नामारिदमनं दमयन्त्याः प्रियं पतिम्
03061100c निषधानामधिपतिं दृष्टवानसि मे प्रियम्
03061101a एकवस्त्रार्धसंवीतं सुकुमारतनुत्वचम्
03061101c व्यसनेनार्दितं वीरमरण्यमिदमागतम्
03061102a यथा विशोका गच्छेयमशोकनग तत्कुरु
03061102c सत्यनामा भवाशोक मम शोकविनाशनात्
03061103a एवं साशोकवृक्षं तमार्ता त्रिः परिगम्य ह
03061103c जगाम दारुणतरं देशं भैमी वराङ्गना
03061104a सा ददर्श नगान्नैकान्नैकाश्च सरितस्तथा
03061104c नैकांश्च पर्वतान्रम्यान्नैकांश्च मृगपक्षिणः
03061105a कन्दरांश्च नितम्बांश्च नदांश्चाद्भुतदर्शनान्
03061105c ददर्श सा भीमसुता पतिमन्वेषती तदा
03061106a गत्वा प्रकृष्टमध्वानं दमयन्ती शुचिस्मिता
03061106c ददर्शाथ महासार्थं हस्त्यश्वरथसंकुलम्
03061107a उत्तरन्तं नदीं रम्यां प्रसन्नसलिलां शुभाम्
03061107c सुशीततोयां विस्तीर्णां ह्रदिनीं वेतसैर्वृताम्
03061108a प्रोद्घुष्टां क्रौञ्चकुररैश्चक्रवाकोपकूजिताम्
03061108c कूर्मग्राहझषाकीर्णां पुलिनद्वीपशोभिताम्
03061109a सा दृष्ट्वैव महासार्थं नलपत्नी यशस्विनी
03061109c उपसर्प्य वरारोहा जनमध्यं विवेश ह
03061110a उन्मत्तरूपा शोकार्ता तथा वस्त्रार्धसंवृता
03061110c कृशा विवर्णा मलिना पांसुध्वस्तशिरोरुहा
03061111a तां दृष्ट्वा तत्र मनुजाः केचिद्भीताः प्रदुद्रुवुः
03061111c केचिच्चिन्तापरास्तस्थुः केचित्तत्र विचुक्रुशुः
03061112a प्रहसन्ति स्म तां केचिदभ्यसूयन्त चापरे
03061112c चक्रुस्तस्यां दयां केचित्पप्रच्छुश्चापि भारत
03061113a कासि कस्यासि कल्याणि किं वा मृगयसे वने
03061113c त्वां दृष्ट्वा व्यथिताः स्मेह कच्चित्त्वमसि मानुषी
03061114a वद सत्यं वनस्यास्य पर्वतस्याथ वा दिशः
03061114c देवता त्वं हि कल्याणि त्वां वयं शरणं गताः
03061115a यक्षी वा राक्षसी वा त्वमुताहोऽसि वराङ्गना
03061115c सर्वथा कुरु नः स्वस्ति रक्षस्वास्माननिन्दिते
03061116a यथायं सर्वथा सार्थः क्षेमी शीघ्रमितो व्रजेत्
03061116c तथा विधत्स्व कल्याणि त्वां वयं शरणं गताः
03061117a तथोक्ता तेन सार्थेन दमयन्ती नृपात्मजा
03061117c प्रत्युवाच ततः साध्वी भर्तृव्यसनदुःखिता
03061117e सार्थवाहं च सार्थं च जना ये चात्र केचन
03061118a यूनः स्थविरबालाश्च सार्थस्य च पुरोगमाः
03061118c मानुषीं मां विजानीत मनुजाधिपतेः सुताम्
03061118e नृपस्नुषां राजभार्यां भर्तृदर्शनलालसाम्
03061119a विदर्भराण्मम पिता भर्ता राजा च नैषधः
03061119c नलो नाम महाभागस्तं मार्गाम्यपराजितम्
03061120a यदि जानीत नृपतिं क्षिप्रं शंसत मे प्रियम्
03061120c नलं पार्थिवशार्दूलममित्रगणसूदनम्
03061121a तामुवाचानवद्याङ्गीं सार्थस्य महतः प्रभुः
03061121c सार्थवाहः शुचिर्नाम शृणु कल्याणि मद्वचः
03061122a अहं सार्थस्य नेता वै सार्थवाहः शुचिस्मिते
03061122c मनुष्यं नलनामानं न पश्यामि यशस्विनि
03061123a कुञ्जरद्वीपिमहिषशार्दूलर्क्षमृगानपि
03061123c पश्याम्यस्मिन्वने कष्टे अमनुष्यनिषेविते
03061123e तथा नो यक्षराडद्य मणिभद्रः प्रसीदतु
03061124a साब्रवीद्वणिजः सर्वान्सार्थवाहं च तं ततः
03061124c क्व नु यास्यसि सार्थोऽयमेतदाख्यातुमर्हथ
03061125  सार्थवाह उवाच
03061125a सार्थोऽयं चेदिराजस्य सुबाहोः सत्यवादिनः
03061125c क्षिप्रं जनपदं गन्ता लाभाय मनुजात्मजे
03062001  बृहदश्व उवाच
03062001a सा तच्छ्रुत्वानवद्याङ्गी सार्थवाहवचस्तदा
03062001c अगच्छत्तेन वै सार्धं भर्तृदर्शनलालसा
03062002a अथ काले बहुतिथे वने महति दारुणे
03062002c तडागं सर्वतोभद्रं पद्मसौगन्धिकं महत्
03062003a ददृशुर्वणिजो रम्यं प्रभूतयवसेन्धनम्
03062003c बहुमूलफलोपेतं नानापक्षिगणैर्वृतम्
03062004a तं दृष्ट्वा मृष्टसलिलं मनोहरसुखावहम्
03062004c सुपरिश्रान्तवाहास्ते निवेशाय मनो दधुः
03062005a संमते सार्थवाहस्य विविशुर्वनमुत्तमम्
03062005c उवास सार्थः सुमहान्वेलामासाद्य पश्चिमाम्
03062006a अथार्धरात्रसमये निःशब्दस्तिमिते तदा
03062006c सुप्ते सार्थे परिश्रान्ते हस्तियूथमुपागमत्
03062006e पानीयार्थं गिरिनदीं मदप्रस्रवणाविलाम्
03062007a मार्गं संरुध्य संसुप्तं पद्मिन्याः सार्थमुत्तमम्
03062007c सुप्तं ममर्द सहसा चेष्टमानं महीतले
03062008a हाहारवं प्रमुञ्चन्तः सार्थिकाः शरणार्थिनः
03062008c वनगुल्मांश्च धावन्तो निद्रान्धा महतो भयात्
03062008e केचिद्दन्तैः करैः केचित्केचित्पद्भ्यां हता नराः
03062009a गोखरोष्ट्राश्वबहुलं पदातिजनसंकुलम्
03062009c भयार्तं धावमानं तत्परस्परहतं तदा
03062010a घोरान्नादान्विमुञ्चन्तो निपेतुर्धरणीतले
03062010c वृक्षेष्वासज्य संभग्नाः पतिता विषमेषु च
03062010e तथा तन्निहतं सर्वं समृद्धं सार्थमण्डलम्
03062011a अथापरेद्युः संप्राप्ते हतशिष्टा जनास्तदा
03062011c वनगुल्माद्विनिष्क्रम्य शोचन्तो वैशसं कृतम्
03062011e भ्रातरं पितरं पुत्रं सखायं च जनाधिप
03062012a अशोचत्तत्र वैदर्भी किं नु मे दुष्कृतं कृतम्
03062012c योऽपि मे निर्जनेऽरण्ये संप्राप्तोऽयं जनार्णवः
03062012e हतोऽयं हस्तियूथेन मन्दभाग्यान्ममैव तु
03062013a प्राप्तव्यं सुचिरं दुःखं मया नूनमसंशयम्
03062013c नाप्राप्तकालो म्रियते श्रुतं वृद्धानुशासनम्
03062014a यन्नाहमद्य मृदिता हस्तियूथेन दुःखिता
03062014c न ह्यदैवकृतं किंचिन्नराणामिह विद्यते
03062015a न च मे बालभावेऽपि किंचिद्व्यपकृतं कृतम्
03062015c कर्मणा मनसा वाचा यदिदं दुःखमागतम्
03062016a मन्ये स्वयंवरकृते लोकपालाः समागताः
03062016c प्रत्याख्याता मया तत्र नलस्यार्थाय देवताः
03062016e नूनं तेषां प्रभावेन वियोगं प्राप्तवत्यहम्
03062017a एवमादीनि दुःखानि सा विलप्य वराङ्गना
03062017c हतशिष्टैः सह तदा ब्राह्मणैर्वेदपारगैः
03062017e अगच्छद्राजशार्दूल दुःखशोकपरायणा
03062018a गच्छन्ती सा चिरात्कालात्पुरमासादयन्महत्
03062018c सायाह्ने चेदिराजस्य सुबाहोः सत्यवादिनः
03062018e वस्त्रार्धकर्तसंवीता प्रविवेश पुरोत्तमम्
03062019a तां विवर्णां कृशां दीनां मुक्तकेशीममार्जनाम्
03062019c उन्मत्तामिव गच्छन्तीं ददृशुः पुरवासिनः
03062020a प्रविशन्तीं तु तां दृष्ट्वा चेदिराजपुरीं तदा
03062020c अनुजग्मुस्ततो बाला ग्रामिपुत्राः कुतूहलात्
03062021a सा तैः परिवृतागच्छत्समीपं राजवेश्मनः
03062021c तां प्रासादगतापश्यद्राजमाता जनैर्वृताम्
03062022a सा जनं वारयित्वा तं प्रासादतलमुत्तमम्
03062022c आरोप्य विस्मिता राजन्दमयन्तीमपृच्छत
03062023a एवमप्यसुखाविष्टा बिभर्षि परमं वपुः
03062023c भासि विद्युदिवाभ्रेषु शंस मे कासि कस्य वा
03062024a न हि ते मानुषं रूपं भूषणैरपि वर्जितम्
03062024c असहाया नरेभ्यश्च नोद्विजस्यमरप्रभे
03062025a तच्छ्रुत्वा वचनं तस्या भैमी वचनमब्रवीत्
03062025c मानुषीं मां विजानीहि भर्तारं समनुव्रताम्
03062026a सैरन्ध्रीं जातिसंपन्नां भुजिष्यां कामवासिनीम्
03062026c फलमूलाशनामेकां यत्रसायंप्रतिश्रयाम्
03062027a असंख्येयगुणो भर्ता मां च नित्यमनुव्रतः
03062027c भर्तारमपि तं वीरं छायेवानपगा सदा
03062028a तस्य दैवात्प्रसङ्गोऽभूदतिमात्रं स्म देवने
03062028c द्यूते स निर्जितश्चैव वनमेकोऽभ्युपेयिवान्
03062029a तमेकवसनं वीरमुन्मत्तमिव विह्वलम्
03062029c आश्वासयन्ती भर्तारमहमन्वगमं वनम्
03062030a स कदाचिद्वने वीरः कस्मिंश्चित्कारणान्तरे
03062030c क्षुत्परीतः सुविमनास्तदप्येकं व्यसर्जयत्
03062031a तमेकवसनं नग्नमुन्मत्तं गतचेतसम्
03062031c अनुव्रजन्ती बहुला न स्वपामि निशाः सदा
03062032a ततो बहुतिथे काले सुप्तामुत्सृज्य मां क्वचित्
03062032c वाससोऽर्धं परिच्छिद्य त्यक्तवान्मामनागसम्
03062033a तं मार्गमाणा भर्तारं दह्यमाना दिनक्षपाः
03062033c न विन्दाम्यमरप्रख्यं प्रियं प्राणधनेश्वरम्
03062034a तामश्रुपरिपूर्णाक्षीं विलपन्तीं तथा बहु
03062034c राजमाताब्रवीदार्तां भैमीमार्ततरा स्वयम्
03062035a वसस्व मयि कल्याणि प्रीतिर्मे त्वयि वर्तते
03062035c मृगयिष्यन्ति ते भद्रे भर्तारं पुरुषा मम
03062036a अथ वा स्वयमागच्छेत्परिधावन्नितस्ततः
03062036c इहैव वसती भद्रे भर्तारमुपलप्स्यसे
03062037a राजमातुर्वचः श्रुत्वा दमयन्ती वचोऽब्रवीत्
03062037c समयेनोत्सहे वस्तुं त्वयि वीरप्रजायिनि
03062038a उच्छिष्टं नैव भुञ्जीयां न कुर्यां पादधावनम्
03062038c न चाहं पुरुषानन्यान्संभाषेयं कथंचन
03062039a प्रार्थयेद्यदि मां कश्चिद्दण्ड्यस्ते स पुमान्भवेत्
03062039c भर्तुरन्वेषणार्थं तु पश्येयं ब्राह्मणानहम्
03062040a यद्येवमिह कर्तव्यं वसाम्यहमसंशयम्
03062040c अतोऽन्यथा न मे वासो वर्तते हृदये क्वचित्
03062041a तां प्रहृष्टेन मनसा राजमातेदमब्रवीत्
03062041c सर्वमेतत्करिष्यामि दिष्ट्या ते व्रतमीदृशम्
03062042a एवमुक्त्वा ततो भैमीं राजमाता विशां पते
03062042c उवाचेदं दुहितरं सुनन्दां नाम भारत
03062043a सैरन्ध्रीमभिजानीष्व सुनन्दे देवरूपिणीम्
03062043c एतया सह मोदस्व निरुद्विग्नमनाः स्वयम्
03063001  बृहदश्व उवाच
03063001a उत्सृज्य दमयन्तीं तु नलो राजा विशां पते
03063001c ददर्श दावं दह्यन्तं महान्तं गहने वने
03063002a तत्र शुश्राव मध्येऽग्नौ शब्दं भूतस्य कस्यचित्
03063002c अभिधाव नलेत्युच्चैः पुण्यश्लोकेति चासकृत्
03063003a मा भैरिति नलश्चोक्त्वा मध्यमग्नेः प्रविश्य तम्
03063003c ददर्श नागराजानं शयानं कुण्डलीकृतम्
03063004a स नागः प्राञ्जलिर्भूत्वा वेपमानो नलं तदा
03063004c उवाच विद्धि मां राजन्नागं कर्कोटकं नृप
03063005a मया प्रलब्धो ब्रह्मर्षिरनागाः सुमहातपाः
03063005c तेन मन्युपरीतेन शप्तोऽस्मि मनुजाधिप
03063006a तस्य शापान्न शक्नोमि पदाद्विचलितुं पदम्
03063006c उपदेक्ष्यामि ते श्रेयस्त्रातुमर्हति मां भवान्
03063007a सखा च ते भविष्यामि मत्समो नास्ति पन्नगः
03063007c लघुश्च ते भविष्यामि शीघ्रमादाय गच्छ माम्
03063008a एवमुक्त्वा स नागेन्द्रो बभूवाङ्गुष्ठमात्रकः
03063008c तं गृहीत्वा नलः प्रायादुद्देशं दाववर्जितम्
03063009a आकाशदेशमासाद्य विमुक्तं कृष्णवर्त्मना
03063009c उत्स्रष्टुकामं तं नागः पुनः कर्कोटकोऽब्रवीत्
03063010a पदानि गणयन्गच्छ स्वानि नैषध कानिचित्
03063010c तत्र तेऽहं महाराज श्रेयो धास्यामि यत्परम्
03063011a ततः संख्यातुमारब्धमदशद्दशमे पदे
03063011c तस्य दष्टस्य तद्रूपं क्षिप्रमन्तरधीयत
03063012a स दृष्ट्वा विस्मितस्तस्थावात्मानं विकृतं नलः
03063012c स्वरूपधारिणं नागं ददर्श च महीपतिः
03063013a ततः कर्कोटको नागः सान्त्वयन्नलमब्रवीत्
03063013c मया तेऽन्तर्हितं रूपं न त्वा विद्युर्जना इति
03063014a यत्कृते चासि विकृतो दुःखेन महता नल
03063014c विषेण स मदीयेन त्वयि दुःखं निवत्स्यति
03063015a विषेण संवृतैर्गात्रैर्यावत्त्वां न विमोक्ष्यति
03063015c तावत्त्वयि महाराज दुःखं वै स निवत्स्यति
03063016a अनागा येन निकृतस्त्वमनर्हो जनाधिप
03063016c क्रोधादसूययित्वा तं रक्षा मे भवतः कृता
03063017a न ते भयं नरव्याघ्र दंष्ट्रिभ्यः शत्रुतोऽपि वा
03063017c ब्रह्मविद्भ्यश्च भविता मत्प्रसादान्नराधिप
03063018a राजन्विषनिमित्ता च न ते पीडा भविष्यति
03063018c संग्रामेषु च राजेन्द्र शश्वज्जयमवाप्स्यसि
03063019a गच्छ राजन्नितः सूतो बाहुकोऽहमिति ब्रुवन्
03063019c समीपमृतुपर्णस्य स हि वेदाक्षनैपुणम्
03063019e अयोध्यां नगरीं रम्यामद्यैव निषधेश्वर
03063020a स तेऽक्षहृदयं दाता राजाश्वहृदयेन वै
03063020c इक्ष्वाकुकुलजः श्रीमान्मित्रं चैव भविष्यति
03063021a भविष्यसि यदाक्षज्ञः श्रेयसा योक्ष्यसे तदा
03063021c समेष्यसि च दारैस्त्वं मा स्म शोके मनः कृथाः
03063021e राज्येन तनयाभ्यां च सत्यमेतद्ब्रवीमि ते
03063022a स्वरूपं च यदा द्रष्टुमिच्छेथास्त्वं नराधिप
03063022c संस्मर्तव्यस्तदा तेऽहं वासश्चेदं निवासयेः
03063023a अनेन वाससाच्छन्नः स्वरूपं प्रतिपत्स्यसे
03063023c इत्युक्त्वा प्रददावस्मै दिव्यं वासोयुगं तदा
03063024a एवं नलं समादिश्य वासो दत्त्वा च कौरव
03063024c नागराजस्ततो राजंस्तत्रैवान्तरधीयत
03064001  बृहदश्व उवाच
03064001a तस्मिन्नन्तर्हिते नागे प्रययौ नैषधो नलः
03064001c ऋतुपर्णस्य नगरं प्राविशद्दशमेऽहनि
03064002a स राजानमुपातिष्ठद्बाहुकोऽहमिति ब्रुवन्
03064002c अश्वानां वाहने युक्तः पृथिव्यां नास्ति मत्समः
03064003a अर्थकृच्छ्रेषु चैवाहं प्रष्टव्यो नैपुणेषु च
03064003c अन्नसंस्कारमपि च जानाम्यन्यैर्विशेषतः
03064004a यानि शिल्पानि लोकेऽस्मिन्यच्चाप्यन्यत्सुदुष्करम्
03064004c सर्वं यतिष्ये तत्कर्तुमृतुपर्ण भरस्व माम्
03064005  ऋतुपर्ण उवाच
03064005a वस बाहुक भद्रं ते सर्वमेतत्करिष्यसि
03064005c शीघ्रयाने सदा बुद्धिर्धीयते मे विशेषतः
03064006a स त्वमातिष्ठ योगं तं येन शीघ्रा हया मम
03064006c भवेयुरश्वाध्यक्षोऽसि वेतनं ते शतं शताः
03064007a त्वामुपस्थास्यतश्चेमौ नित्यं वार्ष्णेयजीवलौ
03064007c एताभ्यां रंस्यसे सार्धं वस वै मयि बाहुक
03064008  बृहदश्व उवाच
03064008a एवमुक्तो नलस्तेन न्यवसत्तत्र पूजितः
03064008c ऋतुपर्णस्य नगरे सहवार्ष्णेयजीवलः
03064009a स तत्र निवसन्राजा वैदर्भीमनुचिन्तयन्
03064009c सायं सायं सदा चेमं श्लोकमेकं जगाद ह
03064010a क्व नु सा क्षुत्पिपासार्ता श्रान्ता शेते तपस्विनी
03064010c स्मरन्ती तस्य मन्दस्य कं वा साद्योपतिष्ठति
03064011a एवं ब्रुवन्तं राजानं निशायां जीवलोऽब्रवीत्
03064011c कामेनां शोचसे नित्यं श्रोतुमिच्छामि बाहुक
03064012a तमुवाच नलो राजा मन्दप्रज्ञस्य कस्यचित्
03064012c आसीद्बहुमता नारी तस्या दृढतरं च सः
03064013a स वै केनचिदर्थेन तया मन्दो व्ययुज्यत
03064013c विप्रयुक्तश्च मन्दात्मा भ्रमत्यसुखपीडितः
03064014a दह्यमानः स शोकेन दिवारात्रमतन्द्रितः
03064014c निशाकाले स्मरंस्तस्याः श्लोकमेकं स्म गायति
03064015a स वै भ्रमन्महीं सर्वां क्वचिदासाद्य किंचन
03064015c वसत्यनर्हस्तद्दुःखं भूय एवानुसंस्मरन्
03064016a सा तु तं पुरुषं नारी कृच्छ्रेऽप्यनुगता वने
03064016c त्यक्ता तेनाल्पपुण्येन दुष्करं यदि जीवति
03064017a एका बालानभिज्ञा च मार्गाणामतथोचिता
03064017c क्षुत्पिपासापरीता च दुष्करं यदि जीवति
03064018a श्वापदाचरिते नित्यं वने महति दारुणे
03064018c त्यक्ता तेनाल्पपुण्येन मन्दप्रज्ञेन मारिष
03064019a इत्येवं नैषधो राजा दमयन्तीमनुस्मरन्
03064019c अज्ञातवासमवसद्राज्ञस्तस्य निवेशने
03065001  बृहदश्व उवाच
03065001a हृतराज्ये नले भीमः सभार्ये प्रेष्यतां गते
03065001c द्विजान्प्रस्थापयामास नलदर्शनकाङ्क्षया
03065002a संदिदेश च तान्भीमो वसु दत्त्वा च पुष्कलम्
03065002c मृगयध्वं नलं चैव दमयन्तीं च मे सुताम्
03065003a अस्मिन्कर्मणि निष्पन्ने विज्ञाते निषधाधिपे
03065003c गवां सहस्रं दास्यामि यो वस्तावानयिष्यति
03065003e अग्रहारं च दास्यामि ग्रामं नगरसंमितम्
03065004a न चेच्छक्याविहानेतुं दमयन्ती नलोऽपि वा
03065004c ज्ञातमात्रेऽपि दास्यामि गवां दशशतं धनम्
03065005a इत्युक्तास्ते ययुर्हृष्टा ब्राह्मणाः सर्वतोदिशम्
03065005c पुरराष्ट्राणि चिन्वन्तो नैषधं सह भार्यया
03065006a ततश्चेदिपुरीं रम्यां सुदेवो नाम वै द्विजः
03065006c विचिन्वानोऽथ वैदर्भीमपश्यद्राजवेश्मनि
03065006e पुण्याहवाचने राज्ञः सुनन्दासहितां स्थिताम्
03065007a मन्दप्रख्यायमानेन रूपेणाप्रतिमेन ताम्
03065007c पिनद्धां धूमजालेन प्रभामिव विभावसोः
03065008a तां समीक्ष्य विशालाक्षीमधिकं मलिनां कृशाम्
03065008c तर्कयामास भैमीति कारणैरुपपादयन्
03065009  सुदेव उवाच
03065009a यथेयं मे पुरा दृष्टा तथारूपेयमङ्गना
03065009c कृतार्थोऽस्म्यद्य दृष्ट्वेमां लोककान्तामिव श्रियम्
03065010a पूर्णचन्द्राननां श्यामां चारुवृत्तपयोधराम्
03065010c कुर्वन्तीं प्रभया देवीं सर्वा वितिमिरा दिशः
03065011a चारुपद्मपलाशाक्षीं मन्मथस्य रतीमिव
03065011c इष्टां सर्वस्य जगतः पूर्णचन्द्रप्रभामिव
03065012a विदर्भसरसस्तस्माद्दैवदोषादिवोद्धृताम्
03065012c मलपङ्कानुलिप्ताङ्गीं मृणालीमिव तां भृशम्
03065013a पौर्णमासीमिव निशां राहुग्रस्तनिशाकराम्
03065013c पतिशोकाकुलां दीनां शुष्कस्रोतां नदीमिव
03065014a विध्वस्तपर्णकमलां वित्रासितविहंगमाम्
03065014c हस्तिहस्तपरिक्लिष्टां व्याकुलामिव पद्मिनीम्
03065015a सुकुमारीं सुजाताङ्गीं रत्नगर्भगृहोचिताम्
03065015c दह्यमानामिवोष्णेन मृणालीमचिरोद्धृताम्
03065016a रूपौदार्यगुणोपेतां मण्डनार्हाममण्डिताम्
03065016c चन्द्रलेखामिव नवां व्योम्नि नीलाभ्रसंवृताम्
03065017a कामभोगैः प्रियैर्हीनां हीनां बन्धुजनेन च
03065017c देहं धारयतीं दीनां भर्तृदर्शनकाङ्क्षया
03065018a भर्ता नाम परं नार्या भूषणं भूषणैर्विना
03065018c एषा विरहिता तेन शोभनापि न शोभते
03065019a दुष्करं कुरुतेऽत्यर्थं हीनो यदनया नलः
03065019c धारयत्यात्मनो देहं न शोकेनावसीदति
03065020a इमामसितकेशान्तां शतपत्रायतेक्षणाम्
03065020c सुखार्हां दुःखितां दृष्ट्वा ममापि व्यथते मनः
03065021a कदा नु खलु दुःखस्य पारं यास्यति वै शुभा
03065021c भर्तुः समागमात्साध्वी रोहिणी शशिनो यथा
03065022a अस्या नूनं पुनर्लाभान्नैषधः प्रीतिमेष्यति
03065022c राजा राज्यपरिभ्रष्टः पुनर्लब्ध्वेव मेदिनीम्
03065023a तुल्यशीलवयोयुक्तां तुल्याभिजनसंयुताम्
03065023c नैषधोऽर्हति वैदर्भीं तं चेयमसितेक्षणा
03065024a युक्तं तस्याप्रमेयस्य वीर्यसत्त्ववतो मया
03065024c समाश्वासयितुं भार्यां पतिदर्शनलालसाम्
03065025a अयमाश्वासयाम्येनां पूर्णचन्द्रनिभाननाम्
03065025c अदृष्टपूर्वां दुःखस्य दुःखार्तां ध्यानतत्पराम्
03065026  बृहदश्व उवाच
03065026a एवं विमृश्य विविधैः कारणैर्लक्षणैश्च ताम्
03065026c उपगम्य ततो भैमीं सुदेवो ब्राह्मणोऽब्रवीत्
03065027a अहं सुदेवो वैदर्भि भ्रातुस्ते दयितः सखा
03065027c भीमस्य वचनाद्राज्ञस्त्वामन्वेष्टुमिहागतः
03065028a कुशली ते पिता राज्ञि जनित्री भ्रातरश्च ते
03065028c आयुष्मन्तौ कुशलिनौ तत्रस्थौ दारकौ च ते
03065028e त्वत्कृते बन्धुवर्गाश्च गतसत्त्वा इवासते
03065029a अभिज्ञाय सुदेवं तु दमयन्ती युधिष्ठिर
03065029c पर्यपृच्छत्ततः सर्वान्क्रमेण सुहृदः स्वकान्
03065030a रुरोद च भृशं राजन्वैदर्भी शोककर्शिता
03065030c दृष्ट्वा सुदेवं सहसा भ्रातुरिष्टं द्विजोत्तमम्
03065031a ततो रुदन्तीं तां दृष्ट्वा सुनन्दा शोककर्शिताम्
03065031c सुदेवेन सहैकान्ते कथयन्तीं च भारत
03065032a जनित्र्यै प्रेषयामास सैरन्ध्री रुदते भृशम्
03065032c ब्राह्मणेन समागम्य तां वेद यदि मन्यसे
03065033a अथ चेदिपतेर्माता राज्ञश्चान्तःपुरात्तदा
03065033c जगाम यत्र सा बाला ब्राह्मणेन सहाभवत्
03065034a ततः सुदेवमानाय्य राजमाता विशां पते
03065034c पप्रच्छ भार्या कस्येयं सुता वा कस्य भामिनी
03065035a कथं च नष्टा ज्ञातिभ्यो भर्तुर्वा वामलोचना
03065035c त्वया च विदिता विप्र कथमेवंगता सती
03065036a एतदिच्छाम्यहं त्वत्तो ज्ञातुं सर्वमशेषतः
03065036c तत्त्वेन हि ममाचक्ष्व पृच्छन्त्या देवरूपिणीम्
03065037a एवमुक्तस्तया राजन्सुदेवो द्विजसत्तमः
03065037c सुखोपविष्ट आचष्ट दमयन्त्या यथातथम्
03066001  सुदेव उवाच
03066001a विदर्भराजो धर्मात्मा भीमो भीमपराक्रमः
03066001c सुतेयं तस्य कल्याणी दमयन्तीति विश्रुता
03066002a राजा तु नैषधो नाम वीरसेनसुतो नलः
03066002c भार्येयं तस्य कल्याणी पुण्यश्लोकस्य धीमतः
03066003a स वै द्यूते जितो भ्रात्रा हृतराज्यो महीपतिः
03066003c दमयन्त्या गतः सार्धं न प्रज्ञायत कर्हिचित्
03066004a ते वयं दमयन्त्यर्थे चरामः पृथिवीमिमाम्
03066004c सेयमासादिता बाला तव पुत्रनिवेशने
03066005a अस्या रूपेण सदृशी मानुषी नेह विद्यते
03066005c अस्याश्चैव भ्रुवोर्मध्ये सहजः पिप्लुरुत्तमः
03066005e श्यामायाः पद्मसंकाशो लक्षितोऽन्तर्हितो मया
03066006a मलेन संवृतो ह्यस्यास्तन्वभ्रेणेव चन्द्रमाः
03066006c चिह्नभूतो विभूत्यर्थमयं धात्रा विनिर्मितः
03066007a प्रतिपत्कलुषेवेन्दोर्लेखा नाति विराजते
03066007c न चास्या नश्यते रूपं वपुर्मलसमाचितम्
03066007e असंस्कृतमपि व्यक्तं भाति काञ्चनसंनिभम्
03066008a अनेन वपुषा बाला पिप्लुनानेन चैव ह
03066008c लक्षितेयं मया देवी पिहितोऽग्निरिवोष्मणा
03066009  बृहदश्व उवाच
03066009a तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य सुदेवस्य विशां पते
03066009c सुनन्दा शोधयामास पिप्लुप्रच्छादनं मलम्
03066010a स मलेनापकृष्टेन पिप्लुस्तस्या व्यरोचत
03066010c दमयन्त्यास्तदा व्यभ्रे नभसीव निशाकरः
03066011a पिप्लुं दृष्ट्वा सुनन्दा च राजमाता च भारत
03066011c रुदन्त्यौ तां परिष्वज्य मुहूर्तमिव तस्थतुः
03066011e उत्सृज्य बाष्पं शनकै राजमातेदमब्रवीत्
03066012a भगिन्या दुहिता मेऽसि पिप्लुनानेन सूचिता
03066012c अहं च तव माता च राजन्यस्य महात्मनः
03066012e सुते दशार्णाधिपतेः सुदाम्नश्चारुदर्शने
03066013a भीमस्य राज्ञः सा दत्ता वीरबाहोरहं पुनः
03066013c त्वं तु जाता मया दृष्टा दशार्णेषु पितुर्गृहे
03066014a यथैव ते पितुर्गेहं तथेदमपि भामिनि
03066014c यथैव हि ममैश्वर्यं दमयन्ति तथा तव
03066015a तां प्रहृष्टेन मनसा दमयन्ती विशां पते
03066015c अभिवाद्य मातुर्भगिनीमिदं वचनमब्रवीत्
03066016a अज्ञायमानापि सती सुखमस्म्युषितेह वै
03066016c सर्वकामैः सुविहिता रक्ष्यमाणा सदा त्वया
03066017a सुखात्सुखतरो वासो भविष्यति न संशयः
03066017c चिरविप्रोषितां मातर्मामनुज्ञातुमर्हसि
03066018a दारकौ च हि मे नीतौ वसतस्तत्र बालकौ
03066018c पित्रा विहीनौ शोकार्तौ मया चैव कथं नु तौ
03066019a यदि चापि प्रियं किंचिन्मयि कर्तुमिहेच्छसि
03066019c विदर्भान्यातुमिच्छामि शीघ्रं मे यानमादिश
03066020a बाढमित्येव तामुक्त्वा हृष्टा मातृष्वसा नृप
03066020c गुप्तां बलेन महता पुत्रस्यानुमते ततः
03066021a प्रस्थापयद्राजमाता श्रीमता नरवाहिना
03066021c यानेन भरतश्रेष्ठ स्वन्नपानपरिच्छदाम्
03066022a ततः सा नचिरादेव विदर्भानगमच्छुभा
03066022c तां तु बन्धुजनः सर्वः प्रहृष्टः प्रत्यपूजयत्
03066023a सर्वान्कुशलिनो दृष्ट्वा बान्धवान्दारकौ च तौ
03066023c मातरं पितरं चैव सर्वं चैव सखीजनम्
03066024a देवताः पूजयामास ब्राह्मणांश्च यशस्विनी
03066024c विधिना परेण कल्याणी दमयन्ती विशां पते
03066025a अतर्पयत्सुदेवं च गोसहस्रेण पार्थिवः
03066025c प्रीतो दृष्ट्वैव तनयां ग्रामेण द्रविणेन च
03066026a सा व्युष्टा रजनीं तत्र पितुर्वेश्मनि भामिनी
03066026c विश्रान्ता मातरं राजन्निदं वचनमब्रवीत्
03067001  दमयन्त्युवाच
03067001a मां चेदिच्छसि जीवन्तीं मातः सत्यं ब्रवीमि ते
03067001c नरवीरस्य वै तस्य नलस्यानयने यत
03067002  बृहदश्व उवाच
03067002a दमयन्त्या तथोक्ता तु सा देवी भृशदुःखिता
03067002c बाष्पेण पिहिता राजन्नोत्तरं किंचिदब्रवीत्
03067003a तदवस्थां तु तां दृष्ट्वा सर्वमन्तःपुरं तदा
03067003c हाहाभूतमतीवासीद्भृशं च प्ररुरोद ह
03067004a ततो भीमं महाराज भार्या वचनमब्रवीत्
03067004c दमयन्ती तव सुता भर्तारमनुशोचति
03067005a अपकृष्य च लज्जां मां स्वयमुक्तवती नृप
03067005c प्रयतन्तु तव प्रेष्याः पुण्यश्लोकस्य दर्शने
03067006a तया प्रचोदितो राजा ब्राह्मणान्वशवर्तिनः
03067006c प्रास्थापयद्दिशः सर्वा यतध्वं नलदर्शने
03067007a ततो विदर्भाधिपतेर्नियोगाद्ब्राह्मणर्षभाः
03067007c दमयन्तीमथो दृष्ट्वा प्रस्थिताः स्मेत्यथाब्रुवन्
03067008a अथ तानब्रवीद्भैमी सर्वराष्ट्रेष्विदं वचः
03067008c ब्रुवध्वं जनसंसत्सु तत्र तत्र पुनः पुनः
03067009a क्व नु त्वं कितव छित्त्वा वस्त्रार्धं प्रस्थितो मम
03067009c उत्सृज्य विपिने सुप्तामनुरक्तां प्रियां प्रिय
03067010a सा वै यथा समादिष्टा तत्रास्ते त्वत्प्रतीक्षिणी
03067010c दह्यमाना भृशं बाला वस्त्रार्धेनाभिसंवृता
03067011a तस्या रुदन्त्याः सततं तेन शोकेन पार्थिव
03067011c प्रसादं कुरु वै वीर प्रतिवाक्यं ददस्व च
03067012a एतदन्यच्च वक्तव्यं कृपां कुर्याद्यथा मयि
03067012c वायुना धूयमानो हि वनं दहति पावकः
03067013a भर्तव्या रक्षणीया च पत्नी हि पतिना सदा
03067013c तन्नष्टमुभयं कस्माद्धर्मज्ञस्य सतस्तव
03067014a ख्यातः प्राज्ञः कुलीनश्च सानुक्रोशश्च त्वं सदा
03067014c संवृत्तो निरनुक्रोशः शङ्के मद्भाग्यसंक्षयात्
03067015a स कुरुष्व महेष्वास दयां मयि नरर्षभ
03067015c आनृशंस्यं परो धर्मस्त्वत्त एव हि मे श्रुतम्
03067016a एवं ब्रुवाणान्यदि वः प्रतिब्रूयाद्धि कश्चन
03067016c स नरः सर्वथा ज्ञेयः कश्चासौ क्व च वर्तते
03067017a यच्च वो वचनं श्रुत्वा ब्रूयात्प्रतिवचो नरः
03067017c तदादाय वचः क्षिप्रं ममावेद्यं द्विजोत्तमाः
03067018a यथा च वो न जानीयाच्चरतो भीमशासनात्
03067018c पुनरागमनं चैव तथा कार्यमतन्द्रितैः
03067019a यदि वासौ समृद्धः स्याद्यदि वाप्यधनो भवेत्
03067019c यदि वाप्यर्थकामः स्याज्ज्ञेयमस्य चिकीर्षितम्
03067020a एवमुक्तास्त्वगच्छंस्ते ब्राह्मणाः सर्वतोदिशम्
03067020c नलं मृगयितुं राजंस्तथा व्यसनिनं तदा
03067021a ते पुराणि सराष्ट्राणि ग्रामान्घोषांस्तथाश्रमान्
03067021c अन्वेषन्तो नलं राजन्नाधिजग्मुर्द्विजातयः
03067022a तच्च वाक्यं तथा सर्वे तत्र तत्र विशां पते
03067022c श्रावयां चक्रिरे विप्रा दमयन्त्या यथेरितम्
03068001  बृहदश्व उवाच
03068001a अथ दीर्घस्य कालस्य पर्णादो नाम वै द्विजः
03068001c प्रत्येत्य नगरं भैमीमिदं वचनमब्रवीत्
03068002a नैषधं मृगयानेन दमयन्ति दिवानिशम्
03068002c अयोध्यां नगरीं गत्वा भाङ्गस्वरिरुपस्थितः
03068003a श्रावितश्च मया वाक्यं त्वदीयं स महाजने
03068003c ऋतुपर्णो महाभागो यथोक्तं वरवर्णिनि
03068004a तच्छ्रुत्वा नाब्रवीत्किंचिदृतुपर्णो नराधिपः
03068004c न च पारिषदः कश्चिद्भाष्यमाणो मयासकृत्
03068005a अनुज्ञातं तु मां राज्ञा विजने कश्चिदब्रवीत्
03068005c ऋतुपर्णस्य पुरुषो बाहुको नाम नामतः
03068006a सूतस्तस्य नरेन्द्रस्य विरूपो ह्रस्वबाहुकः
03068006c शीघ्रयाने सुकुशलो मृष्टकर्ता च भोजने
03068007a स विनिःश्वस्य बहुशो रुदित्वा च मुहुर्मुहुः
03068007c कुशलं चैव मां पृष्ट्वा पश्चादिदमभाषत
03068008a वैषम्यमपि संप्राप्ता गोपायन्ति कुलस्त्रियः
03068008c आत्मानमात्मना सत्यो जितस्वर्गा न संशयः
03068008e रहिता भर्तृभिश्चैव न क्रुध्यन्ति कदाचन
03068009a विषमस्थेन मूढेन परिभ्रष्टसुखेन च
03068009c यत्सा तेन परित्यक्ता तत्र न क्रोद्धुमर्हति
03068010a प्राणयात्रां परिप्रेप्सोः शकुनैर्हृतवाससः
03068010c आधिभिर्दह्यमानस्य श्यामा न क्रोद्धुमर्हति
03068011a सत्कृतासत्कृता वापि पतिं दृष्ट्वा तथागतम्
03068011c भ्रष्टराज्यं श्रिया हीनं श्यामा न क्रोद्धुमर्हति
03068012a तस्य तद्वचनं श्रुत्वा त्वरितोऽहमिहागतः
03068012c श्रुत्वा प्रमाणं भवती राज्ञश्चैव निवेदय
03068013a एतच्छ्रुत्वाश्रुपूर्णाक्षी पर्णादस्य विशां पते
03068013c दमयन्ती रहोऽभ्येत्य मातरं प्रत्यभाषत
03068014a अयमर्थो न संवेद्यो भीमे मातः कथंचन
03068014c त्वत्संनिधौ समादेक्ष्ये सुदेवं द्विजसत्तमम्
03068015a यथा न नृपतिर्भीमः प्रतिपद्येत मे मतम्
03068015c तथा त्वया प्रयत्तव्यं मम चेत्प्रियमिच्छसि
03068016a यथा चाहं समानीता सुदेवेनाशु बान्धवान्
03068016c तेनैव मङ्गलेनाशु सुदेवो यातु माचिरम्
03068016e समानेतुं नलं मातरयोध्यां नगरीमितः
03068017a विश्रान्तं च ततः पश्चात्पर्णादं द्विजसत्तमम्
03068017c अर्चयामास वैदर्भी धनेनातीव भामिनी
03068018a नले चेहागते विप्र भूयो दास्यामि ते वसु
03068018c त्वया हि मे बहु कृतं यथा नान्यः करिष्यति
03068018e यद्भर्त्राहं समेष्यामि शीघ्रमेव द्विजोत्तम
03068019a एवमुक्तोऽर्चयित्वा तामाशीर्वादैः सुमङ्गलैः
03068019c गृहानुपययौ चापि कृतार्थः स महामनाः
03068020a ततश्चानाय्य तं विप्रं दमयन्ती युधिष्ठिर
03068020c अब्रवीत्संनिधौ मातुर्दुःखशोकसमन्विता
03068021a गत्वा सुदेव नगरीमयोध्यावासिनं नृपम्
03068021c ऋतुपर्णं वचो ब्रूहि पतिमन्यं चिकीर्षती
03068021e आस्थास्यति पुनर्भैमी दमयन्ती स्वयंवरम्
03068022a तत्र गच्छन्ति राजानो राजपुत्राश्च सर्वशः
03068022c यथा च गणितः कालः श्वोभूते स भविष्यति
03068023a यदि संभावनीयं ते गच्छ शीघ्रमरिंदम
03068023c सूर्योदये द्वितीयं सा भर्तारं वरयिष्यति
03068023e न हि स ज्ञायते वीरो नलो जीवन्मृतोऽपि वा
03068024a एवं तया यथोक्तं वै गत्वा राजानमब्रवीत्
03068024c ऋतुपर्णं महाराज सुदेवो ब्राह्मणस्तदा
03069001  बृहदश्व उवाच
03069001a श्रुत्वा वचः सुदेवस्य ऋतुपर्णो नराधिपः
03069001c सान्त्वयञ्श्लक्ष्णया वाचा बाहुकं प्रत्यभाषत
03069002a विदर्भान्यातुमिच्छामि दमदन्त्याः स्वयंवरम्
03069002c एकाह्ना हयतत्त्वज्ञ मन्यसे यदि बाहुक
03069003a एवमुक्तस्य कौन्तेय तेन राज्ञा नलस्य ह
03069003c व्यदीर्यत मनो दुःखात्प्रदध्यौ च महामनाः
03069004a दमयन्ती भवेदेतत्कुर्याद्दुःखेन मोहिता
03069004c अस्मदर्थे भवेद्वायमुपायश्चिन्तितो महान्
03069005a नृशंसं बत वैदर्भी कर्तुकामा तपस्विनी
03069005c मया क्षुद्रेण निकृता पापेनाकृतबुद्धिना
03069006a स्त्रीस्वभावश्चलो लोके मम दोषश्च दारुणः
03069006c स्यादेवमपि कुर्यात्सा विवशा गतसौहृदा
03069006e मम शोकेन संविग्ना नैराश्यात्तनुमध्यमा
03069007a न चैवं कर्हिचित्कुर्यात्सापत्या च विशेषतः
03069007c यदत्र तथ्यं पथ्यं च गत्वा वेत्स्यामि निश्चयम्
03069007e ऋतुपर्णस्य वै काममात्मार्थं च करोम्यहम्
03069008a इति निश्चित्य मनसा बाहुको दीनमानसः
03069008c कृताञ्जलिरुवाचेदमृतुपर्णं नराधिपम्
03069009a प्रतिजानामि ते सत्यं गमिष्यसि नराधिप
03069009c एकाह्ना पुरुषव्याघ्र विदर्भनगरीं नृप
03069010a ततः परीक्षामश्वानां चक्रे राजन्स बाहुकः
03069010c अश्वशालामुपागम्य भाङ्गस्वरिनृपाज्ञया
03069011a स त्वर्यमाणो बहुश ऋतुपर्णेन बाहुकः
03069011c अध्यगच्छत्कृशानश्वान्समर्थानध्वनि क्षमान्
03069012a तेजोबलसमायुक्तान्कुलशीलसमन्वितान्
03069012c वर्जिताँल्लक्षणैर्हीनैः पृथुप्रोथान्महाहनून्
03069012e शुद्धान्दशभिरावर्तैः सिन्धुजान्वातरंहसः
03069013a दृष्ट्वा तानब्रवीद्राजा किंचित्कोपसमन्वितः
03069013c किमिदं प्रार्थितं कर्तुं प्रलब्धव्या हि ते वयम्
03069014a कथमल्पबलप्राणा वक्ष्यन्तीमे हया मम
03069014c महानध्वा च तुरगैर्गन्तव्यः कथमीदृशैः
03069015  बाहुक उवाच
03069015a एते हया गमिष्यन्ति विदर्भान्नात्र संशयः
03069015c अथान्यान्मन्यसे राजन्ब्रूहि कान्योजयामि ते
03069016  ऋतुपर्ण उवाच
03069016a त्वमेव हयतत्त्वज्ञः कुशलश्चासि बाहुक
03069016c यान्मन्यसे समर्थांस्त्वं क्षिप्रं तानेव योजय
03069017  बृहदश्व उवाच
03069017a ततः सदश्वांश्चतुरः कुलशीलसमन्वितान्
03069017c योजयामास कुशलो जवयुक्तान्रथे नरः
03069018a ततो युक्तं रथं राजा समारोहत्त्वरान्वितः
03069018c अथ पर्यपतन्भूमौ जानुभिस्ते हयोत्तमाः
03069019a ततो नरवरः श्रीमान्नलो राजा विशां पते
03069019c सान्त्वयामास तानश्वांस्तेजोबलसमन्वितान्
03069020a रश्मिभिश्च समुद्यम्य नलो यातुमियेष सः
03069020c सूतमारोप्य वार्ष्णेयं जवमास्थाय वै परम्
03069021a ते चोद्यमाना विधिना बाहुकेन हयोत्तमाः
03069021c समुत्पेतुरिवाकाशं रथिनं मोहयन्निव
03069022a तथा तु दृष्ट्वा तानश्वान्वहतो वातरंहसः
03069022c अयोध्याधिपतिर्धीमान्विस्मयं परमं ययौ
03069023a रथघोषं तु तं श्रुत्वा हयसंग्रहणं च तत्
03069023c वार्ष्णेयश्चिन्तयामास बाहुकस्य हयज्ञताम्
03069024a किं नु स्यान्मातलिरयं देवराजस्य सारथिः
03069024c तथा हि लक्षणं वीरे बाहुके दृश्यते महत्
03069025a शालिहोत्रोऽथ किं नु स्याद्धयानां कुलतत्त्ववित्
03069025c मानुषं समनुप्राप्तो वपुः परमशोभनम्
03069026a उताहोस्विद्भवेद्राजा नलः परपुरंजयः
03069026c सोऽयं नृपतिरायात इत्येवं समचिन्तयत्
03069027a अथ वा यां नलो वेद विद्यां तामेव बाहुकः
03069027c तुल्यं हि लक्षये ज्ञानं बाहुकस्य नलस्य च
03069028a अपि चेदं वयस्तुल्यमस्य मन्ये नलस्य च
03069028c नायं नलो महावीर्यस्तद्विद्यस्तु भविष्यति
03069029a प्रच्छन्ना हि महात्मानश्चरन्ति पृथिवीमिमाम्
03069029c दैवेन विधिना युक्ताः शास्त्रोक्तैश्च विरूपणैः
03069030a भवेत्तु मतिभेदो मे गात्रवैरूप्यतां प्रति
03069030c प्रमाणात्परिहीनस्तु भवेदिति हि मे मतिः
03069031a वयःप्रमाणं तत्तुल्यं रूपेण तु विपर्ययः
03069031c नलं सर्वगुणैर्युक्तं मन्ये बाहुकमन्ततः
03069032a एवं विचार्य बहुशो वार्ष्णेयः पर्यचिन्तयत्
03069032c हृदयेन महाराज पुण्यश्लोकस्य सारथिः
03069033a ऋतुपर्णस्तु राजेन्द्र बाहुकस्य हयज्ञताम्
03069033c चिन्तयन्मुमुदे राजा सहवार्ष्णेयसारथिः
03069034a बलं वीर्यं तथोत्साहं हयसंग्रहणं च तत्
03069034c परं यत्नं च संप्रेक्ष्य परां मुदमवाप ह
03070001  बृहदश्व उवाच
03070001a स नदीः पर्वतांश्चैव वनानि च सरांसि च
03070001c अचिरेणातिचक्राम खेचरः खे चरन्निव
03070002a तथा प्रयाते तु रथे तदा भाङ्गस्वरिर्नृपः
03070002c उत्तरीयमथापश्यद्भ्रष्टं परपुरंजयः
03070003a ततः स त्वरमाणस्तु पटे निपतिते तदा
03070003c ग्रहीष्यामीति तं राजा नलमाह महामनाः
03070004a निगृह्णीष्व महाबुद्धे हयानेतान्महाजवान्
03070004c वार्ष्णेयो यावदेतं मे पटमानयतामिति
03070005a नलस्तं प्रत्युवाचाथ दूरे भ्रष्टः पटस्तव
03070005c योजनं समतिक्रान्तो न स शक्यस्त्वया पुनः
03070006a एवमुक्ते नलेनाथ तदा भाङ्गस्वरिर्नृपः
03070006c आससाद वने राजन्फलवन्तं बिभीतकम्
03070007a तं दृष्ट्वा बाहुकं राजा त्वरमाणोऽभ्यभाषत
03070007c ममापि सूत पश्य त्वं संख्याने परमं बलम्
03070008a सर्वः सर्वं न जानाति सर्वज्ञो नास्ति कश्चन
03070008c नैकत्र परिनिष्ठास्ति ज्ञानस्य पुरुषे क्वचित्
03070009a वृक्षेऽस्मिन्यानि पर्णानि फलान्यपि च बाहुक
03070009c पतितानि च यान्यत्र तत्रैकमधिकं शतम्
03070009e एकपत्राधिकं पत्रं फलमेकं च बाहुक
03070010a पञ्च कोट्योऽथ पत्राणां द्वयोरपि च शाखयोः
03070010c प्रचिनुह्यस्य शाखे द्वे याश्चाप्यन्याः प्रशाखिकाः
03070010e आभ्यां फलसहस्रे द्वे पञ्चोनं शतमेव च
03070011a ततो रथादवप्लुत्य राजानं बाहुकोऽब्रवीत्
03070011c परोक्षमिव मे राजन्कत्थसे शत्रुकर्शन
03070012a अथ ते गणिते राजन्विद्यते न परोक्षता
03070012c प्रत्यक्षं ते महाराज गणयिष्ये बिभीतकम्
03070013a अहं हि नाभिजानामि भवेदेवं न वेति च
03070013c संख्यास्यामि फलान्यस्य पश्यतस्ते जनाधिप
03070013e मुहूर्तमिव वार्ष्णेयो रश्मीन्यच्छतु वाजिनाम्
03070014a तमब्रवीन्नृपः सूतं नायं कालो विलम्बितुम्
03070014c बाहुकस्त्वब्रवीदेनं परं यत्नं समास्थितः
03070015a प्रतीक्षस्व मुहूर्तं त्वमथ वा त्वरते भवान्
03070015c एष याति शिवः पन्था याहि वार्ष्णेयसारथिः
03070016a अब्रवीदृतुपर्णस्तं सान्त्वयन्कुरुनन्दन
03070016c त्वमेव यन्ता नान्योऽस्ति पृथिव्यामपि बाहुक
03070017a त्वत्कृते यातुमिच्छामि विदर्भान्हयकोविद
03070017c शरणं त्वां प्रपन्नोऽस्मि न विघ्नं कर्तुमर्हसि
03070018a कामं च ते करिष्यामि यन्मां वक्ष्यसि बाहुक
03070018c विदर्भान्यदि यात्वाद्य सूर्यं दर्शयितासि मे
03070019a अथाब्रवीद्बाहुकस्तं संख्यायेमं बिभीतकम्
03070019c ततो विदर्भान्यास्यामि कुरुष्वेदं वचो मम
03070020a अकाम इव तं राजा गणयस्वेत्युवाच ह
03070020c सोऽवतीर्य रथात्तूर्णं शातयामास तं द्रुमम्
03070021a ततः स विस्मयाविष्टो राजानमिदमब्रवीत्
03070021c गणयित्वा यथोक्तानि तावन्त्येव फलानि च
03070022a अत्यद्भुतमिदं राजन्दृष्टवानस्मि ते बलम्
03070022c श्रोतुमिच्छामि तां विद्यां यथैतज्ज्ञायते नृप
03070023a तमुवाच ततो राजा त्वरितो गमने तदा
03070023c विद्ध्यक्षहृदयज्ञं मां संख्याने च विशारदम्
03070024a बाहुकस्तमुवाचाथ देहि विद्यामिमां मम
03070024c मत्तोऽपि चाश्वहृदयं गृहाण पुरुषर्षभ
03070025a ऋतुपर्णस्ततो राजा बाहुकं कार्यगौरवात्
03070025c हयज्ञानस्य लोभाच्च तथेत्येवाब्रवीद्वचः
03070026a यथेष्टं त्वं गृहाणेदमक्षाणां हृदयं परम्
03070026c निक्षेपो मेऽश्वहृदयं त्वयि तिष्ठतु बाहुक
03070026e एवमुक्त्वा ददौ विद्यामृतुपर्णो नलाय वै
03070027a तस्याक्षहृदयज्ञस्य शरीरान्निःसृतः कलिः
03070027c कर्कोटकविषं तीक्ष्णं मुखात्सततमुद्वमन्
03070028a कलेस्तस्य तदार्तस्य शापाग्निः स विनिःसृतः
03070028c स तेन कर्शितो राजा दीर्घकालमनात्मवान्
03070029a ततो विषविमुक्तात्मा स्वरूपमकरोत्कलिः
03070029c तं शप्तुमैच्छत्कुपितो निषधाधिपतिर्नलः
03070030a तमुवाच कलिर्भीतो वेपमानः कृताञ्जलिः
03070030c कोपं संयच्छ नृपते कीर्तिं दास्यामि ते पराम्
03070031a इन्द्रसेनस्य जननी कुपिता माशपत्पुरा
03070031c यदा त्वया परित्यक्ता ततोऽहं भृशपीडितः
03070032a अवसं त्वयि राजेन्द्र सुदुःखमपराजित
03070032c विषेण नागराजस्य दह्यमानो दिवानिशम्
03070033a ये च त्वां मनुजा लोके कीर्तयिष्यन्त्यतन्द्रिताः
03070033c मत्प्रसूतं भयं तेषां न कदाचिद्भविष्यति
03070034a एवमुक्तो नलो राजा न्ययच्छत्कोपमात्मनः
03070034c ततो भीतः कलिः क्षिप्रं प्रविवेश बिभीतकम्
03070034e कलिस्त्वन्येन नादृश्यत्कथयन्नैषधेन वै
03070035a ततो गतज्वरो राजा नैषधः परवीरहा
03070035c संप्रनष्टे कलौ राजन्संख्यायाथ फलान्युत
03070036a मुदा परमया युक्तस्तेजसा च परेण ह
03070036c रथमारुह्य तेजस्वी प्रययौ जवनैर्हयैः
03070036e बिभीतकश्चाप्रशस्तः संवृत्तः कलिसंश्रयात्
03070037a हयोत्तमानुत्पततो द्विजानिव पुनः पुनः
03070037c नलः संचोदयामास प्रहृष्टेनान्तरात्मना
03070038a विदर्भाभिमुखो राजा प्रययौ स महामनाः
03070038c नले तु समतिक्रान्ते कलिरप्यगमद्गृहान्
03070039a ततो गतज्वरो राजा नलोऽभूत्पृथिवीपते
03070039c विमुक्तः कलिना राजन्रूपमात्रवियोजितः
03071001  बृहदश्व उवाच
03071001a ततो विदर्भान्संप्राप्तं सायाह्ने सत्यविक्रमम्
03071001c ऋतुपर्णं जना राज्ञे भीमाय प्रत्यवेदयन्
03071002a स भीमवचनाद्राजा कुण्डिनं प्राविशत्पुरम्
03071002c नादयन्रथघोषेण सर्वाः सोपदिशो दश
03071003a ततस्तं रथनिर्घोषं नलाश्वास्तत्र शुश्रुवुः
03071003c श्रुत्वा च समहृष्यन्त पुरेव नलसंनिधौ
03071004a दमयन्ती च शुश्राव रथघोषं नलस्य तम्
03071004c यथा मेघस्य नदतो गम्भीरं जलदागमे
03071005a नलेन संगृहीतेषु पुरेव नलवाजिषु
03071005c सदृशं रथनिर्घोषं मेने भैमी तथा हयाः
03071006a प्रासादस्थाश्च शिखिनः शालास्थाश्चैव वारणाः
03071006c हयाश्च शुश्रुवुस्तत्र रथघोषं महीपतेः
03071007a ते श्रुत्वा रथनिर्घोषं वारणाः शिखिनस्तथा
03071007c प्रणेदुरुन्मुखा राजन्मेघोदयमिवेक्ष्य ह
03071008  दमयन्त्युवाच
03071008a यथासौ रथनिर्घोषः पूरयन्निव मेदिनीम्
03071008c मम ह्लादयते चेतो नल एष महीपतिः
03071009a अद्य चन्द्राभवक्त्रं तं न पश्यामि नलं यदि
03071009c असंख्येयगुणं वीरं विनशिष्याम्यसंशयम्
03071010a यदि वै तस्य वीरस्य बाह्वोर्नाद्याहमन्तरम्
03071010c प्रविशामि सुखस्पर्शं विनशिष्याम्यसंशयम्
03071011a यदि मां मेघनिर्घोषो नोपगच्छति नैषधः
03071011c अद्य चामीकरप्रख्यो विनशिष्याम्यसंशयम्
03071012a यदि मां सिंहविक्रान्तो मत्तवारणवारणः
03071012c नाभिगच्छति राजेन्द्रो विनशिष्याम्यसंशयम्
03071013a न स्मराम्यनृतं किंचिन्न स्मराम्यनुपाकृतम्
03071013c न च पर्युषितं वाक्यं स्वैरेष्वपि महात्मनः
03071014a प्रभुः क्षमावान्वीरश्च मृदुर्दान्तो जितेन्द्रियः
03071014c रहोऽनीचानुवर्ती च क्लीबवन्मम नैषधः
03071015a गुणांस्तस्य स्मरन्त्या मे तत्पराया दिवानिशम्
03071015c हृदयं दीर्यत इदं शोकात्प्रियविनाकृतम्
03071016  बृहदश्व उवाच
03071016a एवं विलपमाना सा नष्टसंज्ञेव भारत
03071016c आरुरोह महद्वेश्म पुण्यश्लोकदिदृक्षया
03071017a ततो मध्यमकक्षायां ददर्श रथमास्थितम्
03071017c ऋतुपर्णं महीपालं सहवार्ष्णेयबाहुकम्
03071018a ततोऽवतीर्य वार्ष्णेयो बाहुकश्च रथोत्तमात्
03071018c हयांस्तानवमुच्याथ स्थापयामासतू रथम्
03071019a सोऽवतीर्य रथोपस्थादृतुपर्णो नराधिपः
03071019c उपतस्थे महाराज भीमं भीमपराक्रमम्
03071020a तं भीमः प्रतिजग्राह पूजया परया ततः
03071020c अकस्मात्सहसा प्राप्तं स्त्रीमन्त्रं न स्म विन्दति
03071021a किं कार्यं स्वागतं तेऽस्तु राज्ञा पृष्टश्च भारत
03071021c नाभिजज्ञे स नृपतिर्दुहित्रर्थे समागतम्
03071022a ऋतुपर्णोऽपि राजा स धीमान्सत्यपराक्रमः
03071022c राजानं राजपुत्रं वा न स्म पश्यति कंचन
03071022e नैव स्वयंवरकथां न च विप्रसमागमम्
03071023a ततो विगणयन्राजा मनसा कोसलाधिपः
03071023c आगतोऽस्मीत्युवाचैनं भवन्तमभिवादकः
03071024a राजापि च स्मयन्भीमो मनसाभिविचिन्तयत्
03071024c अधिकं योजनशतं तस्यागमनकारणम्
03071025a ग्रामान्बहूनतिक्रम्य नाध्यगच्छद्यथातथम्
03071025c अल्पकार्यं विनिर्दिष्टं तस्यागमनकारणम्
03071026a नैतदेवं स नृपतिस्तं सत्कृत्य व्यसर्जयत्
03071026c विश्राम्यतामिति वदन्क्लान्तोऽसीति पुनः पुनः
03071027a स सत्कृतः प्रहृष्टात्मा प्रीतः प्रीतेन पार्थिवः
03071027c राजप्रेष्यैरनुगतो दिष्टं वेश्म समाविशत्
03071028a ऋतुपर्णे गते राजन्वार्ष्णेयसहिते नृपे
03071028c बाहुको रथमास्थाय रथशालामुपागमत्
03071029a स मोचयित्वा तानश्वान्परिचार्य च शास्त्रतः
03071029c स्वयं चैतान्समाश्वास्य रथोपस्थ उपाविशत्
03071030a दमयन्ती तु शोकार्ता दृष्ट्वा भाङ्गस्वरिं नृपम्
03071030c सूतपुत्रं च वार्ष्णेयं बाहुकं च तथाविधम्
03071031a चिन्तयामास वैदर्भी कस्यैष रथनिस्वनः
03071031c नलस्येव महानासीन्न च पश्यामि नैषधम्
03071032a वार्ष्णेयेन भवेन्नूनं विद्या सैवोपशिक्षिता
03071032c तेनास्य रथनिर्घोषो नलस्येव महानभूत्
03071033a आहोस्विदृतुपर्णोऽपि यथा राजा नलस्तथा
03071033c ततोऽयं रथनिर्घोषो नैषधस्येव लक्ष्यते
03071034a एवं वितर्कयित्वा तु दमयन्ती विशां पते
03071034c दूतीं प्रस्थापयामास नैषधान्वेषणे नृप
03072001  दमयन्त्युवाच
03072001a गच्छ केशिनि जानीहि क एष रथवाहकः
03072001c उपविष्टो रथोपस्थे विकृतो ह्रस्वबाहुकः
03072002a अभ्येत्य कुशलं भद्रे मृदुपूर्वं समाहिता
03072002c पृच्छेथाः पुरुषं ह्येनं यथातत्त्वमनिन्दिते
03072003a अत्र मे महती शङ्का भवेदेष नलो नृपः
03072003c तथा च मे मनस्तुष्टिर्हृदयस्य च निर्वृतिः
03072004a ब्रूयाश्चैनं कथान्ते त्वं पर्णादवचनं यथा
03072004c प्रतिवाक्यं च सुश्रोणि बुध्येथास्त्वमनिन्दिते
03072005  बृहदश्व उवाच
03072005a एवं समाहिता गत्वा दूती बाहुकमब्रवीत्
03072005c दमयन्त्यपि कल्याणी प्रासादस्थान्ववैक्षत
03072006  केशिन्युवाच
03072006a स्वागतं ते मनुष्येन्द्र कुशलं ते ब्रवीम्यहम्
03072006c दमयन्त्या वचः साधु निबोध पुरुषर्षभ
03072007a कदा वै प्रस्थिता यूयं किमर्थमिह चागताः
03072007c तत्त्वं ब्रूहि यथान्यायं वैदर्भी श्रोतुमिच्छति
03072008  बाहुक उवाच
03072008a श्रुतः स्वयंवरो राज्ञा कौसल्येन यशस्विना
03072008c द्वितीयो दमयन्त्या वै श्वोभूत इति भामिनि
03072009a श्रुत्वा तं प्रस्थितो राजा शतयोजनयायिभिः
03072009c हयैर्वातजवैर्मुख्यैरहमस्य च सारथिः
03072010  केशिन्युवाच
03072010a अथ योऽसौ तृतीयो वः स कुतः कस्य वा पुनः
03072010c त्वं च कस्य कथं चेदं त्वयि कर्म समाहितम्
03072011  बाहुक उवाच
03072011a पुण्यश्लोकस्य वै सूतो वार्ष्णेय इति विश्रुतः
03072011c स नले विद्रुते भद्रे भाङ्गस्वरिमुपस्थितः
03072012a अहमप्यश्वकुशलः सूदत्वे च सुनिष्ठितः
03072012c ऋतुपर्णेन सारथ्ये भोजने च वृतः स्वयम्
03072013  केशिन्युवाच
03072013a अथ जानाति वार्ष्णेयः क्व नु राजा नलो गतः
03072013c कथंचित्त्वयि वैतेन कथितं स्यात्तु बाहुक
03072014  बाहुक उवाच
03072014a इहैव पुत्रौ निक्षिप्य नलस्याशुभकर्मणः
03072014c गतस्ततो यथाकामं नैष जानाति नैषधम्
03072015a न चान्यः पुरुषः कश्चिन्नलं वेत्ति यशस्विनि
03072015c गूढश्चरति लोकेऽस्मिन्नष्टरूपो महीपतिः
03072016a आत्मैव हि नलं वेत्ति या चास्य तदनन्तरा
03072016c न हि वै तानि लिङ्गानि नलं शंसन्ति कर्हिचित्
03072017  केशिन्युवाच
03072017a योऽसावयोध्यां प्रथमं गतवान्ब्राह्मणस्तदा
03072017c इमानि नारीवाक्यानि कथयानः पुनः पुनः
03072018a क्व नु त्वं कितव छित्त्वा वस्त्रार्धं प्रस्थितो मम
03072018c उत्सृज्य विपिने सुप्तामनुरक्तां प्रियां प्रिय
03072019a सा वै यथा समादिष्टा तत्रास्ते त्वत्प्रतीक्षिणी
03072019c दह्यमाना दिवारात्रं वस्त्रार्धेनाभिसंवृता
03072020a तस्या रुदन्त्याः सततं तेन दुःखेन पार्थिव
03072020c प्रसादं कुरु वै वीर प्रतिवाक्यं प्रयच्छ च
03072021a तस्यास्तत्प्रियमाख्यानं प्रब्रवीहि महामते
03072021c तदेव वाक्यं वैदर्भी श्रोतुमिच्छत्यनिन्दिता
03072022a एतच्छ्रुत्वा प्रतिवचस्तस्य दत्तं त्वया किल
03072022c यत्पुरा तत्पुनस्त्वत्तो वैदर्भी श्रोतुमिच्छति
03072023  बृहदश्व उवाच
03072023a एवमुक्तस्य केशिन्या नलस्य कुरुनन्दन
03072023c हृदयं व्यथितं चासीदश्रुपूर्णे च लोचने
03072024a स निगृह्यात्मनो दुःखं दह्यमानो महीपतिः
03072024c बाष्पसंदिग्धया वाचा पुनरेवेदमब्रवीत्
03072025a वैषम्यमपि संप्राप्ता गोपायन्ति कुलस्त्रियः
03072025c आत्मानमात्मना सत्यो जितस्वर्गा न संशयः
03072026a रहिता भर्तृभिश्चैव न क्रुध्यन्ति कदाचन
03072026c प्राणांश्चारित्रकवचा धारयन्तीह सत्स्त्रियः
03072027a प्राणयात्रां परिप्रेप्सोः शकुनैर्हृतवाससः
03072027c आधिभिर्दह्यमानस्य श्यामा न क्रोद्धुमर्हति
03072028a सत्कृतासत्कृता वापि पतिं दृष्ट्वा तथागतम्
03072028c भ्रष्टराज्यं श्रिया हीनं क्षुधितं व्यसनाप्लुतम्
03072029a एवं ब्रुवाणस्तद्वाक्यं नलः परमदुःखितः
03072029c न बाष्पमशकत्सोढुं प्ररुरोद च भारत
03072030a ततः सा केशिनी गत्वा दमयन्त्यै न्यवेदयत्
03072030c तत्सर्वं कथितं चैव विकारं चैव तस्य तम्
03073001  बृहदश्व उवाच
03073001a दमयन्ती तु तच्छ्रुत्वा भृशं शोकपरायणा
03073001c शङ्कमाना नलं तं वै केशिनीमिदमब्रवीत्
03073002a गच्छ केशिनि भूयस्त्वं परीक्षां कुरु बाहुके
03073002c अब्रुवाणा समीपस्था चरितान्यस्य लक्षय
03073003a यदा च किंचित्कुर्यात्स कारणं तत्र भामिनि
03073003c तत्र संचेष्टमानस्य संलक्ष्यं ते विचेष्टितम्
03073004a न चास्य प्रतिबन्धेन देयोऽग्निरपि भामिनि
03073004c याचते न जलं देयं सम्यगत्वरमाणया
03073005a एतत्सर्वं समीक्ष्य त्वं चरितं मे निवेदय
03073005c यच्चान्यदपि पश्येथास्तच्चाख्येयं त्वया मम
03073006a दमयन्त्यैवमुक्ता सा जगामाथाशु केशिनी
03073006c निशाम्य च हयज्ञस्य लिङ्गानि पुनरागमत्
03073007a सा तत्सर्वं यथावृत्तं दमयन्त्यै न्यवेदयत्
03073007c निमित्तं यत्तदा दृष्टं बाहुके दिव्यमानुषम्
03073008  केशिन्युवाच
03073008a दृढं शुच्युपचारोऽसौ न मया मानुषः क्वचित्
03073008c दृष्टपूर्वः श्रुतो वापि दमयन्ति तथाविधः
03073009a ह्रस्वमासाद्य संचारं नासौ विनमते क्वचित्
03073009c तं तु दृष्ट्वा यथासङ्गमुत्सर्पति यथासुखम्
03073009e संकटेऽप्यस्य सुमहद्विवरं जायतेऽधिकम्
03073010a ऋतुपर्णस्य चार्थाय भोजनीयमनेकशः
03073010c प्रेषितं तत्र राज्ञा च मांसं सुबहु पाशवम्
03073011a तस्य प्रक्षालनार्थाय कुम्भस्तत्रोपकल्पितः
03073011c स तेनावेक्षितः कुम्भः पूर्ण एवाभवत्तदा
03073012a ततः प्रक्षालनं कृत्वा समधिश्रित्य बाहुकः
03073012c तृणमुष्टिं समादाय आविध्यैनं समादधत्
03073013a अथ प्रज्वलितस्तत्र सहसा हव्यवाहनः
03073013c तदद्भुततमं दृष्ट्वा विस्मिताहमिहागता
03073014a अन्यच्च तस्मिन्सुमहदाश्चर्यं लक्षितं मया
03073014c यदग्निमपि संस्पृश्य नैव दह्यत्यसौ शुभे
03073015a छन्देन चोदकं तस्य वहत्यावर्जितं द्रुतम्
03073015c अतीव चान्यत्सुमहदाश्चर्यं दृष्टवत्यहम्
03073016a यत्स पुष्पाण्युपादाय हस्ताभ्यां ममृदे शनैः
03073016c मृद्यमानानि पाणिभ्यां तेन पुष्पाणि तान्यथ
03073017a भूय एव सुगन्धीनि हृषितानि भवन्ति च
03073017c एतान्यद्भुतकल्पानि दृष्ट्वाहं द्रुतमागता
03073018  बृहदश्व उवाच
03073018a दमयन्ती तु तच्छ्रुत्वा पुण्यश्लोकस्य चेष्टितम्
03073018c अमन्यत नलं प्राप्तं कर्मचेष्टाभिसूचितम्
03073019a सा शङ्कमाना भर्तारं नलं बाहुकरूपिणम्
03073019c केशिनीं श्लक्ष्णया वाचा रुदती पुनरब्रवीत्
03073020a पुनर्गच्छ प्रमत्तस्य बाहुकस्योपसंस्कृतम्
03073020c महानसाच्छृतं मांसं समादायैहि भामिनि
03073021a सा गत्वा बाहुके व्यग्रे तन्मांसमपकृष्य च
03073021c अत्युष्णमेव त्वरिता तत्क्षणं प्रियकारिणी
03073021e दमयन्त्यै ततः प्रादात्केशिनी कुरुनन्दन
03073022a सोचिता नलसिद्धस्य मांसस्य बहुशः पुरा
03073022c प्राश्य मत्वा नलं सूदं प्राक्रोशद्भृशदुःखिता
03073023a वैक्लव्यं च परं गत्वा प्रक्षाल्य च मुखं ततः
03073023c मिथुनं प्रेषयामास केशिन्या सह भारत
03073024a इन्द्रसेनां सह भ्रात्रा समभिज्ञाय बाहुकः
03073024c अभिद्रुत्य ततो राजा परिष्वज्याङ्कमानयत्
03073025a बाहुकस्तु समासाद्य सुतौ सुरसुतोपमौ
03073025c भृशं दुःखपरीतात्मा सस्वरं प्ररुरोद ह
03073026a नैषधो दर्शयित्वा तु विकारमसकृत्तदा
03073026c उत्सृज्य सहसा पुत्रौ केशिनीमिदमब्रवीत्
03073027a इदं सुसदृशं भद्रे मिथुनं मम पुत्रयोः
03073027c ततो दृष्ट्वैव सहसा बाष्पमुत्सृष्टवानहम्
03073028a बहुशः संपतन्तीं त्वां जनः शङ्केत दोषतः
03073028c वयं च देशातिथयो गच्छ भद्रे नमोऽस्तु ते
03074001  बृहदश्व उवाच
03074001a सर्वं विकारं दृष्ट्वा तु पुण्यश्लोकस्य धीमतः
03074001c आगत्य केशिनी क्षिप्रं दमयन्त्यै न्यवेदयत्
03074002a दमयन्ती ततो भूयः प्रेषयामास केशिनीम्
03074002c मातुः सकाशं दुःखार्ता नलशङ्कासमुत्सुका
03074003a परीक्षितो मे बहुशो बाहुको नलशङ्कया
03074003c रूपे मे संशयस्त्वेकः स्वयमिच्छामि वेदितुम्
03074004a स वा प्रवेश्यतां मातर्मां वानुज्ञातुमर्हसि
03074004c विदितं वाथ वाज्ञातं पितुर्मे संविधीयताम्
03074005a एवमुक्ता तु वैदर्भ्या सा देवी भीममब्रवीत्
03074005c दुहितुस्तमभिप्रायमन्वजानाच्च पार्थिवः
03074006a सा वै पित्राभ्यनुज्ञाता मात्रा च भरतर्षभ
03074006c नलं प्रवेशयामास यत्र तस्याः प्रतिश्रयः
03074007a तं तु दृष्ट्वा तथायुक्तं दमयन्ती नलं तदा
03074007c तीव्रशोकसमाविष्टा बभूव वरवर्णिनी
03074008a ततः काषायवसना जटिला मलपङ्किनी
03074008c दमयन्ती महाराज बाहुकं वाक्यमब्रवीत्
03074009a दृष्टपूर्वस्त्वया कश्चिद्धर्मज्ञो नाम बाहुक
03074009c सुप्तामुत्सृज्य विपिने गतो यः पुरुषः स्त्रियम्
03074010a अनागसं प्रियां भार्यां विजने श्रममोहिताम्
03074010c अपहाय तु को गच्छेत्पुण्यश्लोकमृते नलम्
03074011a किं नु तस्य मया कार्यमपराद्धं महीपतेः
03074011c यो मामुत्सृज्य विपिने गतवान्निद्रया हृताम्
03074012a साक्षाद्देवानपाहाय वृतो यः स मया पुरा
03074012c अनुव्रतां साभिकामां पुत्रिणीं त्यक्तवान्कथम्
03074013a अग्नौ पाणिगृहीतां च हंसानां वचने स्थिताम्
03074013c भरिष्यामीति सत्यं च प्रतिश्रुत्य क्व तद्गतम्
03074014a दमयन्त्या ब्रुवन्त्यास्तु सर्वमेतदरिंदम
03074014c शोकजं वारि नेत्राभ्यामसुखं प्रास्रवद्बहु
03074015a अतीव कृष्णताराभ्यां रक्तान्ताभ्यां जलं तु तत्
03074015c परिस्रवन्नलो दृष्ट्वा शोकार्त इदमब्रवीत्
03074016a मम राज्यं प्रनष्टं यन्नाहं तत्कृतवान्स्वयम्
03074016c कलिना तत्कृतं भीरु यच्च त्वामहमत्यजम्
03074017a त्वया तु धर्मभृच्छ्रेष्ठे शापेनाभिहतः पुरा
03074017c वनस्थया दुःखितया शोचन्त्या मां विवाससम्
03074018a स मच्छरीरे त्वच्छापाद्दह्यमानोऽवसत्कलिः
03074018c त्वच्छापदग्धः सततं सोऽग्नाविव समाहितः
03074019a मम च व्यवसायेन तपसा चैव निर्जितः
03074019c दुःखस्यान्तेन चानेन भवितव्यं हि नौ शुभे
03074020a विमुच्य मां गतः पापः स ततोऽहमिहागतः
03074020c त्वदर्थं विपुलश्रोणि न हि मेऽन्यत्प्रयोजनम्
03074021a कथं नु नारी भर्तारमनुरक्तमनुव्रतम्
03074021c उत्सृज्य वरयेदन्यं यथा त्वं भीरु कर्हिचित्
03074022a दूताश्चरन्ति पृथिवीं कृत्स्नां नृपतिशासनात्
03074022c भैमी किल स्म भर्तारं द्वितीयं वरयिष्यति
03074023a स्वैरवृत्ता यथाकाममनुरूपमिवात्मनः
03074023c श्रुत्वैव चैवं त्वरितो भाङ्गस्वरिरुपस्थितः
03074024a दमयन्ती तु तच्छ्रुत्वा नलस्य परिदेवितम्
03074024c प्राञ्जलिर्वेपमाना च भीता वचनमब्रवीत्
03075001  दमयन्त्युवाच
03075001a न मामर्हसि कल्याण पापेन परिशङ्कितुम्
03075001c मया हि देवानुत्सृज्य वृतस्त्वं निषधाधिप
03075002a तवाभिगमनार्थं तु सर्वतो ब्राह्मणा गताः
03075002c वाक्यानि मम गाथाभिर्गायमाना दिशो दश
03075003a ततस्त्वां ब्राह्मणो विद्वान्पर्णादो नाम पार्थिव
03075003c अभ्यगच्छत्कोसलायामृतुपर्णनिवेशने
03075004a तेन वाक्ये हृते सम्यक्प्रतिवाक्ये तथाहृते
03075004c उपायोऽयं मया दृष्टो नैषधानयने तव
03075005a त्वामृते न हि लोकेऽन्य एकाह्ना पृथिवीपते
03075005c समर्थो योजनशतं गन्तुमश्वैर्नराधिप
03075006a तथा चेमौ महीपाल भजेऽहं चरणौ तव
03075006c यथा नासत्कृतं किंचिन्मनसापि चराम्यहम्
03075007a अयं चरति लोकेऽस्मिन्भूतसाक्षी सदागतिः
03075007c एष मुञ्चतु मे प्राणान्यदि पापं चराम्यहम्
03075008a तथा चरति तिग्मांशुः परेण भुवनं सदा
03075008c स विमुञ्चतु मे प्राणान्यदि पापं चराम्यहम्
03075009a चन्द्रमाः सर्वभूतानामन्तश्चरति साक्षिवत्
03075009c स विमुञ्चतु मे प्राणान्यदि पापं चराम्यहम्
03075010a एते देवास्त्रयः कृत्स्नं त्रैलोक्यं धारयन्ति वै
03075010c विब्रुवन्तु यथासत्यमेते वाद्य त्यजन्तु माम्
03075011a एवमुक्ते ततो वायुरन्तरिक्षादभाषत
03075011c नैषा कृतवती पापं नल सत्यं ब्रवीमि ते
03075012a राजञ्शीलनिधिः स्फीतो दमयन्त्या सुरक्षितः
03075012c साक्षिणो रक्षिणश्चास्या वयं त्रीन्परिवत्सरान्
03075013a उपायो विहितश्चायं त्वदर्थमतुलोऽनया
03075013c न ह्येकाह्ना शतं गन्ता त्वदृतेऽन्यः पुमानिह
03075014a उपपन्ना त्वया भैमी त्वं च भैम्या महीपते
03075014c नात्र शङ्का त्वया कार्या संगच्छ सह भार्यया
03075015a तथा ब्रुवति वायौ तु पुष्पवृष्टिः पपात ह
03075015c देवदुन्दुभयो नेदुर्ववौ च पवनः शिवः
03075016a तदद्भुततमं दृष्ट्वा नलो राजाथ भारत
03075016c दमयन्त्यां विशङ्कां तां व्यपाकर्षदरिंदमः
03075017a ततस्तद्वस्त्रमरजः प्रावृणोद्वसुधाधिपः
03075017c संस्मृत्य नागराजानं ततो लेभे वपुः स्वकम्
03075018a स्वरूपिणं तु भर्तारं दृष्ट्वा भीमसुता तदा
03075018c प्राक्रोशदुच्चैरालिङ्ग्य पुण्यश्लोकमनिन्दिता
03075019a भैमीमपि नलो राजा भ्राजमानो यथा पुरा
03075019c सस्वजे स्वसुतौ चापि यथावत्प्रत्यनन्दत
03075020a ततः स्वोरसि विन्यस्य वक्त्रं तस्य शुभानना
03075020c परीता तेन दुःखेन निशश्वासायतेक्षणा
03075021a तथैव मलदिग्धाङ्गी परिष्वज्य शुचिस्मिता
03075021c सुचिरं पुरुषव्याघ्रं तस्थौ साश्रुपरिप्लुता
03075022a ततः सर्वं यथावृत्तं दमयन्त्या नलस्य च
03075022c भीमायाकथयत्प्रीत्या वैदर्भ्या जननी नृप
03075023a ततोऽब्रवीन्महाराजः कृतशौचमहं नलम्
03075023c दमयन्त्या सहोपेतं काल्यं द्रष्टा सुखोषितम्
03075024a ततस्तौ सहितौ रात्रिं कथयन्तौ पुरातनम्
03075024c वने विचरितं सर्वमूषतुर्मुदितौ नृप
03075025a स चतुर्थे ततो वर्षे संगम्य सह भार्यया
03075025c सर्वकामैः सुसिद्धार्थो लब्धवान्परमां मुदम्
03075026a दमयन्त्यपि भर्तारमवाप्याप्यायिता भृशम्
03075026c अर्धसंजातसस्येव तोयं प्राप्य वसुंधरा
03075027a सैवं समेत्य व्यपनीततन्द्री; शान्तज्वरा हर्षविवृद्धसत्त्वा
03075027c रराज भैमी समवाप्तकामा; शीतांशुना रात्रिरिवोदितेन
03076001  बृहदश्व उवाच
03076001a अथ तां व्युषितो रात्रिं नलो राजा स्वलंकृतः
03076001c वैदर्भ्या सहितः काल्यं ददर्श वसुधाधिपम्
03076002a ततोऽभिवादयामास प्रयतः श्वशुरं नलः
03076002c तस्यानु दमयन्ती च ववन्दे पितरं शुभा
03076003a तं भीमः प्रतिजग्राह पुत्रवत्परया मुदा
03076003c यथार्हं पूजयित्वा तु समाश्वासयत प्रभुः
03076003e नलेन सहितां तत्र दमयन्तीं पतिव्रताम्
03076004a तामर्हणां नलो राजा प्रतिगृह्य यथाविधि
03076004c परिचर्यां स्वकां तस्मै यथावत्प्रत्यवेदयत्
03076005a ततो बभूव नगरे सुमहान्हर्षनिस्वनः
03076005c जनस्य संप्रहृष्टस्य नलं दृष्ट्वा तथागतम्
03076006a अशोभयच्च नगरं पताकाध्वजमालिनम्
03076006c सिक्तसंमृष्टपुष्पाढ्या राजमार्गाः कृतास्तदा
03076007a द्वारि द्वारि च पौराणां पुष्पभङ्गः प्रकल्पितः
03076007c अर्चितानि च सर्वाणि देवतायतनानि च
03076008a ऋतुपर्णोऽपि शुश्राव बाहुकच्छद्मिनं नलम्
03076008c दमयन्त्या समायुक्तं जहृषे च नराधिपः
03076009a तमानाय्य नलो राजा क्षमयामास पार्थिवम्
03076009c स च तं क्षमयामास हेतुभिर्बुद्धिसंमतः
03076010a स सत्कृतो महीपालो नैषधं विस्मयान्वितः
03076010c दिष्ट्या समेतो दारैः स्वैर्भवानित्यभ्यनन्दत
03076011a कच्चित्तु नापराधं ते कृतवानस्मि नैषध
03076011c अज्ञातवासं वसतो मद्गृहे निषधाधिप
03076012a यदि वा बुद्धिपूर्वाणि यद्यबुद्धानि कानिचित्
03076012c मया कृतान्यकार्याणि तानि मे क्षन्तुमर्हसि
03076013  नल उवाच
03076013a न मेऽपराधं कृतवांस्त्वं स्वल्पमपि पार्थिव
03076013c कृतेऽपि च न मे कोपः क्षन्तव्यं हि मया तव
03076014a पूर्वं ह्यसि सखा मेऽसि संबन्धी च नराधिप
03076014c अत ऊर्ध्वं तु भूयस्त्वं प्रीतिमाहर्तुमर्हसि
03076015a सर्वकामैः सुविहितः सुखमस्म्युषितस्त्वयि
03076015c न तथा स्वगृहे राजन्यथा तव गृहे सदा
03076016a इदं चैव हयज्ञानं त्वदीयं मयि तिष्ठति
03076016c तदुपाकर्तुमिच्छामि मन्यसे यदि पार्थिव
03076017  बृहदश्व उवाच
03076017a एवमुक्त्वा ददौ विद्यामृतुपर्णाय नैषधः
03076017c स च तां प्रतिजग्राह विधिदृष्टेन कर्मणा
03076018a ततो गृह्याश्वहृदयं तदा भाङ्गस्वरिर्नृपः
03076018c सूतमन्यमुपादाय ययौ स्वपुरमेव हि
03076019a ऋतुपर्णे प्रतिगते नलो राजा विशां पते
03076019c नगरे कुण्डिने कालं नातिदीर्घमिवावसत्
03077001  बृहदश्व उवाच
03077001a स मासमुष्य कौन्तेय भीममामन्त्र्य नैषधः
03077001c पुरादल्पपरीवारो जगाम निषधान्प्रति
03077002a रथेनैकेन शुभ्रेण दन्तिभिः परिषोडशैः
03077002c पञ्चाशद्भिर्हयैश्चैव षट्शतैश्च पदातिभिः
03077003a स कम्पयन्निव महीं त्वरमाणो महीपतिः
03077003c प्रविवेशातिसंरब्धस्तरसैव महामनाः
03077004a ततः पुष्करमासाद्य वीरसेनसुतो नलः
03077004c उवाच दीव्याव पुनर्बहु वित्तं मयार्जितम्
03077005a दमयन्ती च यच्चान्यन्मया वसु समर्जितम्
03077005c एष वै मम संन्यासस्तव राज्यं तु पुष्कर
03077006a पुनः प्रवर्ततां द्यूतमिति मे निश्चिता मतिः
03077006c एकपाणेन भद्रं ते प्राणयोश्च पणावहे
03077007a जित्वा परस्वमाहृत्य राज्यं वा यदि वा वसु
03077007c प्रतिपाणः प्रदातव्यः परं हि धनमुच्यते
03077008a न चेद्वाञ्छसि तद्द्यूतं युद्धद्यूतं प्रवर्तताम्
03077008c द्वैरथेनास्तु वै शान्तिस्तव वा मम वा नृप
03077009a वंशभोज्यमिदं राज्यं मार्गितव्यं यथा तथा
03077009c येन तेनाप्युपायेन वृद्धानामिति शासनम्
03077010a द्वयोरेकतरे बुद्धिः क्रियतामद्य पुष्कर
03077010c कैतवेनाक्षवत्यां वा युद्धे वा नम्यतां धनुः
03077011a नैषधेनैवमुक्तस्तु पुष्करः प्रहसन्निव
03077011c ध्रुवमात्मजयं मत्वा प्रत्याह पृथिवीपतिम्
03077012a दिष्ट्या त्वयार्जितं वित्तं प्रतिपाणाय नैषध
03077012c दिष्ट्या च दुष्कृतं कर्म दमयन्त्याः क्षयं गतम्
03077012e दिष्ट्या च ध्रियसे राजन्सदारोऽरिनिबर्हण
03077013a धनेनानेन वैदर्भी जितेन समलंकृता
03077013c मामुपस्थास्यति व्यक्तं दिवि शक्रमिवाप्सराः
03077014a नित्यशो हि स्मरामि त्वां प्रतीक्षामि च नैषध
03077014c देवने च मम प्रीतिर्न भवत्यसुहृद्गणैः
03077015a जित्वा त्वद्य वरारोहां दमयन्तीमनिन्दिताम्
03077015c कृतकृत्यो भविष्यामि सा हि मे नित्यशो हृदि
03077016a श्रुत्वा तु तस्य ता वाचो बह्वबद्धप्रलापिनः
03077016c इयेष स शिरश्छेत्तुं खड्गेन कुपितो नलः
03077017a स्मयंस्तु रोषताम्राक्षस्तमुवाच ततो नृपः
03077017c पणावः किं व्याहरसे जित्वा वै व्याहरिष्यसि
03077018a ततः प्रावर्तत द्यूतं पुष्करस्य नलस्य च
03077018c एकपाणेन भद्रं ते नलेन स पराजितः
03077018e सरत्नकोशनिचयः प्राणेन पणितोऽपि च
03077019a जित्वा च पुष्करं राजा प्रहसन्निदमब्रवीत्
03077019c मम सर्वमिदं राज्यमव्यग्रं हतकण्टकम्
03077020a वैदर्भी न त्वया शक्या राजापसद वीक्षितुम्
03077020c तस्यास्त्वं सपरीवारो मूढ दासत्वमागतः
03077021a न तत्त्वया कृतं कर्म येनाहं निर्जितः पुरा
03077021c कलिना तत्कृतं कर्म त्वं तु मूढ न बुध्यसे
03077021e नाहं परकृतं दोषं त्वय्याधास्ये कथंचन
03077022a यथासुखं त्वं जीवस्व प्राणानभ्युत्सृजामि ते
03077022c तथैव च मम प्रीतिस्त्वयि वीर न संशयः
03077023a सौभ्रात्रं चैव मे त्वत्तो न कदाचित्प्रहास्यति
03077023c पुष्कर त्वं हि मे भ्राता संजीवस्व शतं समाः
03077024a एवं नलः सान्त्वयित्वा भ्रातरं सत्यविक्रमः
03077024c स्वपुरं प्रेषयामास परिष्वज्य पुनः पुनः
03077025a सान्त्वितो नैषधेनैवं पुष्करः प्रत्युवाच तम्
03077025c पुण्यश्लोकं तदा राजन्नभिवाद्य कृताञ्जलिः
03077026a कीर्तिरस्तु तवाक्षय्या जीव वर्षायुतं सुखी
03077026c यो मे वितरसि प्राणानधिष्ठानं च पार्थिव
03077027a स तथा सत्कृतो राज्ञा मासमुष्य तदा नृपः
03077027c प्रययौ स्वपुरं हृष्टः पुष्करः स्वजनावृतः
03077028a महत्या सेनया राजन्विनीतैः परिचारकैः
03077028c भ्राजमान इवादित्यो वपुषा पुरुषर्षभ
03077029a प्रस्थाप्य पुष्करं राजा वित्तवन्तमनामयम्
03077029c प्रविवेश पुरं श्रीमानत्यर्थमुपशोभितम्
03077029e प्रविश्य सान्त्वयामास पौरांश्च निषधाधिपः
03078001  बृहदश्व उवाच
03078001a प्रशान्ते तु पुरे हृष्टे संप्रवृत्ते महोत्सवे
03078001c महत्या सेनया राजा दमयन्तीमुपानयत्
03078002a दमयन्तीमपि पिता सत्कृत्य परवीरहा
03078002c प्रस्थापयदमेयात्मा भीमो भीमपराक्रमः
03078003a आगतायां तु वैदर्भ्यां सपुत्रायां नलो नृपः
03078003c वर्तयामास मुदितो देवराडिव नन्दने
03078004a तथा प्रकाशतां यातो जम्बूद्वीपेऽथ राजसु
03078004c पुनः स्वे चावसद्राज्ये प्रत्याहृत्य महायशाः
03078005a ईजे च विविधैर्यज्ञैर्विधिवत्स्वाप्तदक्षिणैः
03078005c तथा त्वमपि राजेन्द्र ससुहृद्वक्ष्यसेऽचिरात्
03078006a दुःखमेतादृशं प्राप्तो नलः परपुरंजयः
03078006c देवनेन नरश्रेष्ठ सभार्यो भरतर्षभ
03078007a एकाकिनैव सुमहन्नलेन पृथिवीपते
03078007c दुःखमासादितं घोरं प्राप्तश्चाभ्युदयः पुनः
03078008a त्वं पुनर्भ्रातृसहितः कृष्णया चैव पाण्डव
03078008c रमसेऽस्मिन्महारण्ये धर्ममेवानुचिन्तयन्
03078009a ब्राह्मणैश्च महाभागैर्वेदवेदाङ्गपारगैः
03078009c नित्यमन्वास्यसे राजंस्तत्र का परिदेवना
03078010a इतिहासमिमं चापि कलिनाशनमुच्यते
03078010c शक्यमाश्वासितुं श्रुत्वा त्वद्विधेन विशां पते
03078011a अस्थिरत्वं च संचिन्त्य पुरुषार्थस्य नित्यदा
03078011c तस्याये च व्यये चैव समाश्वसिहि मा शुचः
03078012a ये चेदं कथयिष्यन्ति नलस्य चरितं महत्
03078012c श्रोष्यन्ति चाप्यभीक्ष्णं वै नालक्ष्मीस्तान्भजिष्यति
03078012e अर्थास्तस्योपपत्स्यन्ते धन्यतां च गमिष्यति
03078013a इतिहासमिमं श्रुत्वा पुराणं शश्वदुत्तमम्
03078013c पुत्रान्पौत्रान्पशूंश्चैव वेत्स्यते नृषु चाग्र्यताम्
03078013e अरोगः प्रीतिमांश्चैव भविष्यति न संशयः
03078014a भयं पश्यसि यच्च त्वमाह्वयिष्यति मां पुनः
03078014c अक्षज्ञ इति तत्तेऽहं नाशयिष्यामि पार्थिव
03078015a वेदाक्षहृदयं कृत्स्नमहं सत्यपराक्रम
03078015c उपपद्यस्व कौन्तेय प्रसन्नोऽहं ब्रवीमि ते
03078016  वैशंपायन उवाच
03078016a ततो हृष्टमना राजा बृहदश्वमुवाच ह
03078016c भगवन्नक्षहृदयं ज्ञातुमिच्छामि तत्त्वतः
03078017a ततोऽक्षहृदयं प्रादात्पाण्डवाय महात्मने
03078017c दत्त्वा चाश्वशिरोऽगच्छदुपस्प्रष्टुं महातपाः
03078018a बृहदश्वे गते पार्थमश्रौषीत्सव्यसाचिनम्
03078018c वर्तमानं तपस्युग्रे वायुभक्षं मनीषिणम्
03078019a ब्राह्मणेभ्यस्तपस्विभ्यः संपतद्भ्यस्ततस्ततः
03078019c तीर्थशैलवरेभ्यश्च समेतेभ्यो दृढव्रतः
03078020a इति पार्थो महाबाहुर्दुरापं तप आस्थितः
03078020c न तथा दृष्टपूर्वोऽन्यः कश्चिदुग्रतपा इति
03078021a यथा धनंजयः पार्थस्तपस्वी नियतव्रतः
03078021c मुनिरेकचरः श्रीमान्धर्मो विग्रहवानिव
03078022a तं श्रुत्वा पाण्डवो राजंस्तप्यमानं महावने
03078022c अन्वशोचत कौन्तेयः प्रियं वै भ्रातरं जयम्
03078023a दह्यमानेन तु हृदा शरणार्थी महावने
03078023c ब्राह्मणान्विविधज्ञानान्पर्यपृच्छद्युधिष्ठिरः
03079001  जनमेजय उवाच
03079001a भगवन्काम्यकात्पार्थे गते मे प्रपितामहे
03079001c पाण्डवाः किमकुर्वन्त तमृते सव्यसाचिनम्
03079002a स हि तेषां महेष्वासो गतिरासीदनीकजित्
03079002c आदित्यानां यथा विष्णुस्तथैव प्रतिभाति मे
03079003a तेनेन्द्रसमवीर्येण संग्रामेष्वनिवर्तिना
03079003c विनाभूता वने वीराः कथमासन्पितामहाः
03079004  वैशंपायन उवाच
03079004a गते तु काम्यकात्तात पाण्डवे सव्यसाचिनि
03079004c बभूवुः कौरवेयास्ते दुःखशोकपरायणाः
03079005a आक्षिप्तसूत्रा मणयश्छिन्नपक्षा इव द्विजाः
03079005c अप्रीतमनसः सर्वे बभूवुरथ पाण्डवाः
03079006a वनं च तदभूत्तेन हीनमक्लिष्टकर्मणा
03079006c कुबेरेण यथा हीनं वनं चैत्ररथं तथा
03079007a तमृते पुरुषव्याघ्रं पाण्डवा जनमेजय
03079007c मुदमप्राप्नुवन्तो वै काम्यके न्यवसंस्तदा
03079008a ब्राह्मणार्थे पराक्रान्ताः शुद्धैर्बाणैर्महारथाः
03079008c निघ्नन्तो भरतश्रेष्ठ मेध्यान्बहुविधान्मृगान्
03079009a नित्यं हि पुरुषव्याघ्रा वन्याहारमरिंदमाः
03079009c विप्रसृत्य समाहृत्य ब्राह्मणेभ्यो न्यवेदयन्
03079010a एवं ते न्यवसंस्तत्र सोत्कण्ठाः पुरुषर्षभाः
03079010c अहृष्टमनसः सर्वे गते राजन्धनंजये
03079011a अथ विप्रोषितं वीरं पाञ्चाली मध्यमं पतिम्
03079011c स्मरन्ती पाण्डवश्रेष्ठमिदं वचनमब्रवीत्
03079012a योऽर्जुनेनार्जुनस्तुल्यो द्विबाहुर्बहुबाहुना
03079012c तमृते पाण्डवश्रेष्ठं वनं न प्रतिभाति मे
03079012e शून्यामिव च पश्यामि तत्र तत्र महीमिमाम्
03079013a बह्वाश्चर्यमिदं चापि वनं कुसुमितद्रुमम्
03079013c न तथा रमणीयं मे तमृते सव्यसाचिनम्
03079014a नीलाम्बुदसमप्रख्यं मत्तमातङ्गविक्रमम्
03079014c तमृते पुण्डरीकाक्षं काम्यकं नातिभाति मे
03079015a यस्य स्म धनुषो घोषः श्रूयतेऽशनिनिस्वनः
03079015c न लभे शर्म तं राजन्स्मरन्ती सव्यसाचिनम्
03079016a तथा लालप्यमानां तां निशम्य परवीरहा
03079016c भीमसेनो महाराज द्रौपदीमिदमब्रवीत्
03079017a मनःप्रीतिकरं भद्रे यद्ब्रवीषि सुमध्यमे
03079017c तन्मे प्रीणाति हृदयममृतप्राशनोपमम्
03079018a यस्य दीर्घौ समौ पीनौ भुजौ परिघसंनिभौ
03079018c मौर्वीकृतकिणौ वृत्तौ खड्गायुधगदाधरौ
03079019a निष्काङ्गदकृतापीडौ पञ्चशीर्षाविवोरगौ
03079019c तमृते पुरुषव्याघ्रं नष्टसूर्यमिदं वनम्
03079020a यमाश्रित्य महाबाहुं पाञ्चालाः कुरवस्तथा
03079020c सुराणामपि यत्तानां पृतनासु न बिभ्यति
03079021a यस्य बाहू समाश्रित्य वयं सर्वे महात्मनः
03079021c मन्यामहे जितानाजौ परान्प्राप्तां च मेदिनीम्
03079022a तमृते फल्गुनं वीरं न लभे काम्यके धृतिम्
03079022c शून्यामिव च पश्यामि तत्र तत्र महीमिमाम्
03079023  नकुल उवाच
03079023a य उदीचीं दिशं गत्वा जित्वा युधि महाबलान्
03079023c गन्धर्वमुख्याञ्शतशो हयाँल्लेभे स वासविः
03079024a राजंस्तित्तिरिकल्माषाञ्श्रीमाननिलरंहसः
03079024c प्रादाद्भ्रात्रे प्रियः प्रेम्णा राजसूये महाक्रतौ
03079025a तमृते भीमधन्वानं भीमादवरजं वने
03079025c कामये काम्यके वासं नेदानीममरोपमम्
03079026  सहदेव उवाच
03079026a यो धनानि च कन्याश्च युधि जित्वा महारथान्
03079026c आजहार पुरा राज्ञे राजसूये महाक्रतौ
03079027a यः समेतान्मृधे जित्वा यादवानमितद्युतिः
03079027c सुभद्रामाजहारैको वासुदेवस्य संमते
03079028a तस्य जिष्णोर्बृसीं दृष्ट्वा शून्यामुपनिवेशने
03079028c हृदयं मे महाराज न शाम्यति कदाचन
03079029a वनादस्माद्विवासं तु रोचयेऽहमरिंदम
03079029c न हि नस्तमृते वीरं रमणीयमिदं वनम्
03080001  वैशंपायन उवाच
03080001a धनंजयोत्सुकास्ते तु वने तस्मिन्महारथाः
03080001c न्यवसन्त महाभागा द्रौपद्या सह पाण्डवाः
03080002a अथापश्यन्महात्मानं देवर्षिं तत्र नारदम्
03080002c दीप्यमानं श्रिया ब्राह्म्या दीप्ताग्निसमतेजसम्
03080003a स तैः परिवृतः श्रीमान्भ्रातृभिः कुरुसत्तमः
03080003c विबभावतिदीप्तौजा देवैरिव शतक्रतुः
03080004a यथा च वेदान्सावित्री याज्ञसेनी तथा सती
03080004c न जहौ धर्मतः पार्थान्मेरुमर्कप्रभा यथा
03080005a प्रतिगृह्य तु तां पूजां नारदो भगवानृषिः
03080005c आश्वासयद्धर्मसुतं युक्तरूपमिवानघ
03080006a उवाच च महात्मानं धर्मराजं युधिष्ठिरम्
03080006c ब्रूहि धर्मभृतां श्रेष्ठ केनार्थः किं ददामि ते
03080007a अथ धर्मसुतो राजा प्रणम्य भ्रातृभिः सह
03080007c उवाच प्राञ्जलिर्वाक्यं नारदं देवसंमितम्
03080008a त्वयि तुष्टे महाभाग सर्वलोकाभिपूजिते
03080008c कृतमित्येव मन्येऽहं प्रसादात्तव सुव्रत
03080009a यदि त्वहमनुग्राह्यो भ्रातृभिः सहितोऽनघ
03080009c संदेहं मे मुनिश्रेष्ठ हृदिस्थं छेत्तुमर्हसि
03080010a प्रदक्षिणं यः कुरुते पृथिवीं तीर्थतत्परः
03080010c किं फलं तस्य कार्त्स्न्येन तद्ब्रह्मन्वक्तुमर्हसि
03080011  नारद उवाच
03080011a शृणु राजन्नवहितो यथा भीष्मेण भारत
03080011c पुलस्त्यस्य सकाशाद्वै सर्वमेतदुपश्रुतम्
03080012a पुरा भागीरथीतीरे भीष्मो धर्मभृतां वरः
03080012c पित्र्यं व्रतं समास्थाय न्यवसन्मुनिवत्तदा
03080013a शुभे देशे महाराज पुण्ये देवर्षिसेविते
03080013c गङ्गाद्वारे महातेजा देवगन्धर्वसेविते
03080014a स पितॄंस्तर्पयामास देवांश्च परमद्युतिः
03080014c ऋषींश्च तोषयामास विधिदृष्टेन कर्मणा
03080015a कस्यचित्त्वथ कालस्य जपन्नेव महातपाः
03080015c ददर्शाद्भुतसंकाशं पुलस्त्यमृषिसत्तमम्
03080016a स तं दृष्ट्वोग्रतपसं दीप्यमानमिव श्रिया
03080016c प्रहर्षमतुलं लेभे विस्मयं च परं ययौ
03080017a उपस्थितं महाराज पूजयामास भारत
03080017c भीष्मो धर्मभृतां श्रेष्ठो विधिदृष्टेन कर्मणा
03080018a शिरसा चार्घ्यमादाय शुचिः प्रयतमानसः
03080018c नाम संकीर्तयामास तस्मिन्ब्रह्मर्षिसत्तमे
03080019a भीष्मोऽहमस्मि भद्रं ते दासोऽस्मि तव सुव्रत
03080019c तव संदर्शनादेव मुक्तोऽहं सर्वकिल्बिषैः
03080020a एवमुक्त्वा महाराज भीष्मो धर्मभृतां वरः
03080020c वाग्यतः प्राञ्जलिर्भूत्वा तूष्णीमासीद्युधिष्ठिर
03080021a तं दृष्ट्वा नियमेनाथ स्वाध्यायाम्नायकर्शितम्
03080021c भीष्मं कुरुकुलश्रेष्ठं मुनिः प्रीतमनाभवत्
03080022  पुलस्त्य उवाच
03080022a अनेन तव धर्मज्ञ प्रश्रयेण दमेन च
03080022c सत्येन च महाभाग तुष्टोऽस्मि तव सर्वशः
03080023a यस्येदृशस्ते धर्मोऽयं पितृभक्त्याश्रितोऽनघ
03080023c तेन पश्यसि मां पुत्र प्रीतिश्चापि मम त्वयि
03080024a अमोघदर्शी भीष्माहं ब्रूहि किं करवाणि ते
03080024c यद्वक्ष्यसि कुरुश्रेष्ठ तस्य दातास्मि तेऽनघ
03080025  भीष्म उवाच
03080025a प्रीते त्वयि महाभाग सर्वलोकाभिपूजिते
03080025c कृतमित्येव मन्येऽहं यदहं दृष्टवान्प्रभुम्
03080026a यदि त्वहमनुग्राह्यस्तव धर्मभृतां वर
03080026c वक्ष्यामि हृत्स्थं संदेहं तन्मे त्वं वक्तुमर्हसि
03080027a अस्ति मे भगवन्कश्चित्तीर्थेभ्यो धर्मसंशयः
03080027c तमहं श्रोतुमिच्छामि पृथक्संकीर्तितं त्वया
03080028a प्रदक्षिणं यः पृथिवीं करोत्यमितविक्रम
03080028c किं फलं तस्य विप्रर्षे तन्मे ब्रूहि तपोधन
03080029  पुलस्त्य उवाच
03080029a हन्त तेऽहं प्रवक्ष्यामि यदृषीणां परायणम्
03080029c तदेकाग्रमनास्तात शृणु तीर्थेषु यत्फलम्
03080030a यस्य हस्तौ च पादौ च मनश्चैव सुसंयतम्
03080030c विद्या तपश्च कीर्तिश्च स तीर्थफलमश्नुते
03080031a प्रतिग्रहादुपावृत्तः संतुष्टो नियतः शुचिः
03080031c अहंकारनिवृत्तश्च स तीर्थफलमश्नुते
03080032a अकल्कको निरारम्भो लघ्वाहारो जितेन्द्रियः
03080032c विमुक्तः सर्वदोषैर्यः स तीर्थफलमश्नुते
03080033a अक्रोधनश्च राजेन्द्र सत्यशीलो दृढव्रतः
03080033c आत्मोपमश्च भूतेषु स तीर्थफलमश्नुते
03080034a ऋषिभिः क्रतवः प्रोक्ता वेदेष्विह यथाक्रमम्
03080034c फलं चैव यथातत्त्वं प्रेत्य चेह च सर्वशः
03080035a न ते शक्या दरिद्रेण यज्ञाः प्राप्तुं महीपते
03080035c बहूपकरणा यज्ञा नानासंभारविस्तराः
03080036a प्राप्यन्ते पार्थिवैरेते समृद्धैर्वा नरैः क्वचित्
03080036c नार्थन्यूनोपकरणैरेकात्मभिरसंहतैः
03080037a यो दरिद्रैरपि विधिः शक्यः प्राप्तुं नरेश्वर
03080037c तुल्यो यज्ञफलैः पुण्यैस्तं निबोध युधां वर
03080038a ऋषीणां परमं गुह्यमिदं भरतसत्तम
03080038c तीर्थाभिगमनं पुण्यं यज्ञैरपि विशिष्यते
03080039a अनुपोष्य त्रिरात्राणि तीर्थान्यनभिगम्य च
03080039c अदत्त्वा काञ्चनं गाश्च दरिद्रो नाम जायते
03080040a अग्निष्टोमादिभिर्यज्ञैरिष्ट्वा विपुलदक्षिणैः
03080040c न तत्फलमवाप्नोति तीर्थाभिगमनेन यत्
03080041a नृलोके देवदेवस्य तीर्थं त्रैलोक्यविश्रुतम्
03080041c पुष्करं नाम विख्यातं महाभागः समाविशेत्
03080042a दश कोटिसहस्राणि तीर्थानां वै महीपते
03080042c सांनिध्यं पुष्करे येषां त्रिसंध्यं कुरुनन्दन
03080043a आदित्या वसवो रुद्राः साध्याश्च समरुद्गणाः
03080043c गन्धर्वाप्सरसश्चैव नित्यं संनिहिता विभो
03080044a यत्र देवास्तपस्तप्त्वा दैत्या ब्रह्मर्षयस्तथा
03080044c दिव्ययोगा महाराज पुण्येन महतान्विताः
03080045a मनसाप्यभिकामस्य पुष्कराणि मनस्विनः
03080045c पूयन्ते सर्वपापानि नाकपृष्ठे च पूज्यते
03080046a तस्मिंस्तीर्थे महाभाग नित्यमेव पितामहः
03080046c उवास परमप्रीतो देवदानवसंमतः
03080047a पुष्करेषु महाभाग देवाः सर्षिपुरोगमाः
03080047c सिद्धिं समभिसंप्राप्ताः पुण्येन महतान्विताः
03080048a तत्राभिषेकं यः कुर्यात्पितृदेवार्चने रतः
03080048c अश्वमेधं दशगुणं प्रवदन्ति मनीषिणः
03080049a अप्येकं भोजयेद्विप्रं पुष्करारण्यमाश्रितः
03080049c तेनासौ कर्मणा भीष्म प्रेत्य चेह च मोदते
03080050a शाकमूलफलैर्वापि येन वर्तयते स्वयम्
03080050c तद्वै दद्याद्ब्राह्मणाय श्रद्धावाननसूयकः
03080050e तेनैव प्राप्नुयात्प्राज्ञो हयमेधफलं नरः
03080051a ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यः शूद्रो वा राजसत्तम
03080051c न वियोनिं व्रजन्त्येते स्नातास्तीर्थे महात्मनः
03080052a कार्त्तिक्यां तु विशेषेण योऽभिगच्छेत पुष्करम्
03080052c फलं तत्राक्षयं तस्य वर्धते भरतर्षभ
03080053a सायं प्रातः स्मरेद्यस्तु पुष्कराणि कृताञ्जलिः
03080053c उपस्पृष्टं भवेत्तेन सर्वतीर्थेषु भारत
03080053e प्राप्नुयाच्च नरो लोकान्ब्रह्मणः सदनेऽक्षयान्
03080054a जन्मप्रभृति यत्पापं स्त्रियो वा पुरुषस्य वा
03080054c पुष्करे स्नातमात्रस्य सर्वमेव प्रणश्यति
03080055a यथा सुराणां सर्वेषामादिस्तु मधुसूदनः
03080055c तथैव पुष्करं राजंस्तीर्थानामादिरुच्यते
03080056a उष्य द्वादश वर्षाणि पुष्करे नियतः शुचिः
03080056c क्रतून्सर्वानवाप्नोति ब्रह्मलोकं च गच्छति
03080057a यस्तु वर्षशतं पूर्णमग्निहोत्रमुपासते
03080057c कार्त्तिकीं वा वसेदेकां पुष्करे सममेव तत्
03080058a दुष्करं पुष्करं गन्तुं दुष्करं पुष्करे तपः
03080058c दुष्करं पुष्करे दानं वस्तुं चैव सुदुष्करम्
03080059a उष्य द्वादशरात्रं तु नियतो नियताशनः
03080059c प्रदक्षिणमुपावृत्तो जम्बूमार्गं समाविशेत्
03080060a जम्बूमार्गं समाविश्य देवर्षिपितृसेवितम्
03080060c अश्वमेधमवाप्नोति विष्णुलोकं च गच्छति
03080061a तत्रोष्य रजनीः पञ्च षष्ठकालक्षमी नरः
03080061c न दुर्गतिमवाप्नोति सिद्धिं प्राप्नोति चोत्तमाम्
03080062a जम्बूमार्गादुपावृत्तो गच्छेत्तण्डुलिकाश्रमम्
03080062c न दुर्गतिमवाप्नोति स्वर्गलोके च पूज्यते
03080063a अगस्त्यसर आसाद्य पितृदेवार्चने रतः
03080063c त्रिरात्रोपोषितो राजन्नग्निष्टोमफलं लभेत्
03080064a शाकवृत्तिः फलैर्वापि कौमारं विन्दते पदम्
03080064c कण्वाश्रमं समासाद्य श्रीजुष्टं लोकपूजितम्
03080065a धर्मारण्यं हि तत्पुण्यमाद्यं च भरतर्षभ
03080065c यत्र प्रविष्टमात्रो वै पापेभ्यो विप्रमुच्यते
03080066a अर्चयित्वा पितॄन्देवान्नियतो नियताशनः
03080066c सर्वकामसमृद्धस्य यज्ञस्य फलमश्नुते
03080067a प्रदक्षिणं ततः कृत्वा ययातिपतनं व्रजेत्
03080067c हयमेधस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोति तत्र वै
03080068a महाकालं ततो गच्छेन्नियतो नियताशनः
03080068c कोटितीर्थमुपस्पृश्य हयमेधफलं लभेत्
03080069a ततो गच्छेत धर्मज्ञ पुण्यस्थानमुमापतेः
03080069c नाम्ना भद्रवटं नाम त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्
03080070a तत्राभिगम्य चेशानं गोसहस्रफलं लभेत्
03080070c महादेवप्रसादाच्च गाणपत्यमवाप्नुयात्
03080071a नर्मदामथ चासाद्य नदीं त्रैलोक्यविश्रुताम्
03080071c तर्पयित्वा पितॄन्देवानग्निष्टोमफलं लभेत्
03080072a दक्षिणं सिन्धुमासाद्य ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः
03080072c अग्निष्टोममवाप्नोति विमानं चाधिरोहति
03080073a चर्मण्वतीं समासाद्य नियतो नियताशनः
03080073c रन्तिदेवाभ्यनुज्ञातो अग्निष्टोमफलं लभेत्
03080074a ततो गच्छेत धर्मज्ञ हिमवत्सुतमर्बुदम्
03080074c पृथिव्यां यत्र वै छिद्रं पूर्वमासीद्युधिष्ठिर
03080075a तत्राश्रमो वसिष्ठस्य त्रिषु लोकेषु विश्रुतः
03080075c तत्रोष्य रजनीमेकां गोसहस्रफलं लभेत्
03080076a पिङ्गातीर्थमुपस्पृश्य ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः
03080076c कपिलानां नरव्याघ्र शतस्य फलमश्नुते
03080077a ततो गच्छेत धर्मज्ञ प्रभासं लोकविश्रुतम्
03080077c यत्र संनिहितो नित्यं स्वयमेव हुताशनः
03080077e देवतानां मुखं वीर अनलोऽनिलसारथिः
03080078a तस्मिंस्तीर्थवरे स्नात्वा शुचिः प्रयतमानसः
03080078c अग्निष्टोमातिरात्राभ्यां फलं प्राप्नोति मानवः
03080079a ततो गत्वा सरस्वत्याः सागरस्य च संगमे
03080079c गोसहस्रफलं प्राप्य स्वर्गलोके महीयते
03080079e दीप्यमानोऽग्निवन्नित्यं प्रभया भरतर्षभ
03080080a त्रिरात्रमुषितस्तत्र तर्पयेत्पितृदेवताः
03080080c प्रभासते यथा सोमो अश्वमेधं च विन्दति
03080081a वरदानं ततो गच्छेत्तीर्थं भरतसत्तम
03080081c विष्णोर्दुर्वाससा यत्र वरो दत्तो युधिष्ठिर
03080082a वरदाने नरः स्नात्वा गोसहस्रफलं लभेत्
03080082c ततो द्वारवतीं गच्छेन्नियतो नियताशनः
03080082e पिण्डारके नरः स्नात्वा लभेद्बहु सुवर्णकम्
03080083a तस्मिंस्तीर्थे महाभाग पद्मलक्षणलक्षिताः
03080083c अद्यापि मुद्रा दृश्यन्ते तदद्भुतमरिंदम
03080084a त्रिशूलाङ्कानि पद्मानि दृश्यन्ते कुरुनन्दन
03080084c महादेवस्य सांनिध्यं तत्रैव भरतर्षभ
03080085a सागरस्य च सिन्धोश्च संगमं प्राप्य भारत
03080085c तीर्थे सलिलराजस्य स्नात्वा प्रयतमानसः
03080086a तर्पयित्वा पितॄन्देवानृषींश्च भरतर्षभ
03080086c प्राप्नोति वारुणं लोकं दीप्यमानः स्वतेजसा
03080087a शङ्कुकर्णेश्वरं देवमर्चयित्वा युधिष्ठिर
03080087c अश्वमेधं दशगुणं प्रवदन्ति मनीषिणः
03080088a प्रदक्षिणमुपावृत्य गच्छेत भरतर्षभ
03080088c तीर्थं कुरुवरश्रेष्ठ त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्
03080088e दृमीति नाम्ना विख्यातं सर्वपापप्रमोचनम्
03080089a यत्र ब्रह्मादयो देवा उपासन्ते महेश्वरम्
03080089c तत्र स्नात्वार्चयित्वा च रुद्रं देवगणैर्वृतम्
03080089e जन्मप्रभृति पापानि कृतानि नुदते नरः
03080090a दृमी चात्र नरश्रेष्ठ सर्वदेवैरभिष्टुता
03080090c तत्र स्नात्वा नरव्याघ्र हयमेधमवाप्नुयात्
03080091a जित्वा यत्र महाप्राज्ञ विष्णुना प्रभविष्णुना
03080091c पुरा शौचं कृतं राजन्हत्वा दैवतकण्टकान्
03080092a ततो गच्छेत धर्मज्ञ वसोर्धारामभिष्टुताम्
03080092c गमनादेव तस्यां हि हयमेधमवाप्नुयात्
03080093a स्नात्वा कुरुवरश्रेष्ठ प्रयतात्मा तु मानवः
03080093c तर्प्य देवान्पितॄंश्चैव विष्णुलोके महीयते
03080094a तीर्थं चात्र परं पुण्यं वसूनां भरतर्षभ
03080094c तत्र स्नात्वा च पीत्वा च वसूनां संमतो भवेत्
03080095a सिन्धूत्तममिति ख्यातं सर्वपापप्रणाशनम्
03080095c तत्र स्नात्वा नरश्रेष्ठ लभेद्बहु सुवर्णकम्
03080096a ब्रह्मतुङ्गं समासाद्य शुचिः प्रयतमानसः
03080096c ब्रह्मलोकमवाप्नोति सुकृती विरजा नरः
03080097a कुमारिकाणां शक्रस्य तीर्थं सिद्धनिषेवितम्
03080097c तत्र स्नात्वा नरः क्षिप्रं शक्रलोकमवाप्नुयात्
03080098a रेणुकायाश्च तत्रैव तीर्थं देवनिषेवितम्
03080098c तत्र स्नात्वा भवेद्विप्रो विमलश्चन्द्रमा यथा
03080099a अथ पञ्चनदं गत्वा नियतो नियताशनः
03080099c पञ्च यज्ञानवाप्नोति क्रमशो येऽनुकीर्तिताः
03080100a ततो गच्छेत धर्मज्ञ भीमायाः स्थानमुत्तमम्
03080100c तत्र स्नात्वा तु योन्यां वै नरो भरतसत्तम
03080101a देव्याः पुत्रो भवेद्राजंस्तप्तकुण्डलविग्रहः
03080101c गवां शतसहस्रस्य फलं चैवाप्नुयान्महत्
03080102a गिरिमुञ्जं समासाद्य त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्
03080102c पितामहं नमस्कृत्य गोसहस्रफलं लभेत्
03080103a ततो गच्छेत धर्मज्ञ विमलं तीर्थमुत्तमम्
03080103c अद्यापि यत्र दृश्यन्ते मत्स्याः सौवर्णराजताः
03080104a तत्र स्नात्वा नरश्रेष्ठ वाजपेयमवाप्नुयात्
03080104c सर्वपापविशुद्धात्मा गच्छेच्च परमां गतिम्
03080105a ततो गच्छेत मलदां त्रिषु लोकेषु विश्रुताम्
03080105c पश्चिमायां तु संध्यायामुपस्पृश्य यथाविधि
03080106a चरुं नरेन्द्र सप्तार्चेर्यथाशक्ति निवेदयेत्
03080106c पितॄणामक्षयं दानं प्रवदन्ति मनीषिणः
03080107a गवां शतसहस्रेण राजसूयशतेन च
03080107c अश्वमेधसहस्रेण श्रेयान्सप्तार्चिषश्चरुः
03080108a ततो निवृत्तो राजेन्द्र वस्त्रापदमथाविशेत्
03080108c अभिगम्य महादेवमश्वमेधफलं लभेत्
03080109a मणिमन्तं समासाद्य ब्रह्मचारी समाहितः
03080109c एकरात्रोषितो राजन्नग्निष्टोमफलं लभेत्
03080110a अथ गच्छेत राजेन्द्र देविकां लोकविश्रुताम्
03080110c प्रसूतिर्यत्र विप्राणां श्रूयते भरतर्षभ
03080111a त्रिशूलपाणेः स्थानं च त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्
03080111c देविकायां नरः स्नात्वा समभ्यर्च्य महेश्वरम्
03080112a यथाशक्ति चरुं तत्र निवेद्य भरतर्षभ
03080112c सर्वकामसमृद्धस्य यज्ञस्य लभते फलम्
03080113a कामाख्यं तत्र रुद्रस्य तीर्थं देवर्षिसेवितम्
03080113c तत्र स्नात्वा नरः क्षिप्रं सिद्धिमाप्नोति भारत
03080114a यजनं याजनं गत्वा तथैव ब्रह्मवालुकाम्
03080114c पुष्पन्यास उपस्पृश्य न शोचेन्मरणं ततः
03080115a अर्धयोजनविस्तारां पञ्चयोजनमायताम्
03080115c एतावद्देविकामाहुः पुण्यां देवर्षिसेविताम्
03080116a ततो गच्छेत धर्मज्ञ दीर्घसत्रं यथाक्रमम्
03080116c यत्र ब्रह्मादयो देवाः सिद्धाश्च परमर्षयः
03080116e दीर्घसत्रमुपासन्ते दक्षिणाभिर्यतव्रताः
03080117a गमनादेव राजेन्द्र दीर्घसत्रमरिंदम
03080117c राजसूयाश्वमेधाभ्यां फलं प्राप्नोति मानवः
03080118a ततो विनशनं गच्छेन्नियतो नियताशनः
03080118c गच्छत्यन्तर्हिता यत्र मरुपृष्ठे सरस्वती
03080118e चमसे च शिवोद्भेदे नागोद्भेदे च दृश्यते
03080119a स्नात्वा च चमसोद्भेदे अग्निष्टोमफलं लभेत्
03080119c शिवोद्भेदे नरः स्नात्वा गोसहस्रफलं लभेत्
03080120a नागोद्भेदे नरः स्नात्वा नागलोकमवाप्नुयात्
03080120c शशयानं च राजेन्द्र तीर्थमासाद्य दुर्लभम्
03080120e शशरूपप्रतिच्छन्नाः पुष्करा यत्र भारत
03080121a सरस्वत्यां महाराज अनु संवत्सरं हि ते
03080121c स्नायन्ते भरतश्रेष्ठ वृत्तां वै कार्त्तिकीं सदा
03080122a तत्र स्नात्वा नरव्याघ्र द्योतते शशिवत्सदा
03080122c गोसहस्रफलं चैव प्राप्नुयाद्भरतर्षभ
03080123a कुमारकोटिमासाद्य नियतः कुरुनन्दन
03080123c तत्राभिषेकं कुर्वीत पितृदेवार्चने रतः
03080123e गवामयमवाप्नोति कुलं चैव समुद्धरेत्
03080124a ततो गच्छेत धर्मज्ञ रुद्रकोटिं समाहितः
03080124c पुरा यत्र महाराज ऋषिकोटिः समाहिता
03080124e प्रहर्षेण च संविष्टा देवदर्शनकाङ्क्षया
03080125a अहं पूर्वमहं पूर्वं द्रक्ष्यामि वृषभध्वजम्
03080125c एवं संप्रस्थिता राजन्नृषयः किल भारत
03080126a ततो योगेश्वरेणापि योगमास्थाय भूपते
03080126c तेषां मन्युप्रणाशार्थमृषीणां भावितात्मनाम्
03080127a सृष्टा कोटिस्तु रुद्राणामृषीणामग्रतः स्थिता
03080127c मया पूर्वतरं दृष्ट इति ते मेनिरे पृथक्
03080128a तेषां तुष्टो महादेव ऋषीणामुग्रतेजसाम्
03080128c भक्त्या परमया राजन्वरं तेषां प्रदिष्टवान्
03080128e अद्य प्रभृति युष्माकं धर्मवृद्धिर्भविष्यति
03080129a तत्र स्नात्वा नरव्याघ्र रुद्रकोट्यां नरः शुचिः
03080129c अश्वमेधमवाप्नोति कुलं चैव समुद्धरेत्
03080130a ततो गच्छेत राजेन्द्र संगमं लोकविश्रुतम्
03080130c सरस्वत्या महापुण्यमुपासन्ते जनार्दनम्
03080131a यत्र ब्रह्मादयो देवा ऋषयः सिद्धचारणाः
03080131c अभिगच्छन्ति राजेन्द्र चैत्रशुक्लचतुर्दशीम्
03080132a तत्र स्नात्वा नरव्याघ्र विन्देद्बहु सुवर्णकम्
03080132c सर्वपापविशुद्धात्मा ब्रह्मलोकं च गच्छति
03080133a ऋषीणां यत्र सत्राणि समाप्तानि नराधिप
03080133c सत्रावसानमासाद्य गोसहस्रफलं लभेत्
03081001  पुलस्त्य उवाच
03081001a ततो गच्छेत राजेन्द्र कुरुक्षेत्रमभिष्टुतम्
03081001c पापेभ्यो विप्रमुच्यन्ते तद्गताः सर्वजन्तवः
03081002a कुरुक्षेत्रं गमिष्यामि कुरुक्षेत्रे वसाम्यहम्
03081002c य एवं सततं ब्रूयात्सोऽपि पापैः प्रमुच्यते
03081003a तत्र मासं वसेद्वीर सरस्वत्यां युधिष्ठिर
03081003c यत्र ब्रह्मादयो देवा ऋषयः सिद्धचारणाः
03081004a गन्धर्वाप्सरसो यक्षाः पन्नगाश्च महीपते
03081004c ब्रह्मक्षेत्रं महापुण्यमभिगच्छन्ति भारत
03081005a मनसाप्यभिकामस्य कुरुक्षेत्रं युधिष्ठिर
03081005c पापानि विप्रणश्यन्ति ब्रह्मलोकं च गच्छति
03081006a गत्वा हि श्रद्धया युक्तः कुरुक्षेत्रं कुरूद्वह
03081006c राजसूयाश्वमेधाभ्यां फलं प्राप्नोति मानवः
03081007a ततो मचक्रुकं राजन्द्वारपालं महाबलम्
03081007c यक्षं समभिवाद्यैव गोसहस्रफलं लभेत्
03081008a ततो गच्छेत धर्मज्ञ विष्णोः स्थानमनुत्तमम्
03081008c सततं नाम राजेन्द्र यत्र संनिहितो हरिः
03081009a तत्र स्नात्वार्चयित्वा च त्रिलोकप्रभवं हरिम्
03081009c अश्वमेधमवाप्नोति विष्णुलोकं च गच्छति
03081010a ततः पारिप्लवं गच्छेत्तीर्थं त्रैलोक्यविश्रुतम्
03081010c अग्निष्टोमातिरात्राभ्यां फलं प्राप्नोति मानवः
03081011a पृथिव्यास्तीर्थमासाद्य गोसहस्रफलं लभेत्
03081011c ततः शालूकिनीं गत्वा तीर्थसेवी नराधिप
03081011e दशाश्वमेधिके स्नात्वा तदेव लभते फलम्
03081012a सर्पदर्वीं समासाद्य नागानां तीर्थमुत्तमम्
03081012c अग्निष्टोममवाप्नोति नागलोकं च विन्दति
03081013a ततो गच्छेत धर्मज्ञ द्वारपालं तरन्तुकम्
03081013c तत्रोष्य रजनीमेकां गोसहस्रफलं लभेत्
03081014a ततः पञ्चनदं गत्वा नियतो नियताशनः
03081014c कोटितीर्थमुपस्पृश्य हयमेधफलं लभेत्
03081014e अश्विनोस्तीर्थमासाद्य रूपवानभिजायते
03081015a ततो गच्छेत धर्मज्ञ वाराहं तीर्थमुत्तमम्
03081015c विष्णुर्वाराहरूपेण पूर्वं यत्र स्थितोऽभवत्
03081015e तत्र स्नात्वा नरव्याघ्र अग्निष्टोमफलं लभेत्
03081016a ततो जयन्त्या राजेन्द्र सोमतीर्थं समाविशेत्
03081016c स्नात्वा फलमवाप्नोति राजसूयस्य मानवः
03081017a एकहंसे नरः स्नात्वा गोसहस्रफलं लभेत्
03081017c कृतशौचं समासाद्य तीर्थसेवी कुरूद्वह
03081017e पुण्डरीकमवाप्नोति कृतशौचो भवेन्नरः
03081018a ततो मुञ्जवटं नाम महादेवस्य धीमतः
03081018c तत्रोष्य रजनीमेकां गाणपत्यमवाप्नुयात्
03081019a तत्रैव च महाराज यक्षी लोकपरिश्रुता
03081019c तां चाभिगम्य राजेन्द्र पुण्याँल्लोकानवाप्नुयात्
03081020a कुरुक्षेत्रस्य तद्द्वारं विश्रुतं भरतर्षभ
03081020c प्रदक्षिणमुपावृत्य तीर्थसेवी समाहितः
03081021a संमिते पुष्कराणां च स्नात्वार्च्य पितृदेवताः
03081021c जामदग्न्येन रामेण आहृते वै महात्मना
03081021e कृतकृत्यो भवेद्राजन्नश्वमेधं च विन्दति
03081022a ततो रामह्रदान्गच्छेत्तीर्थसेवी नराधिप
03081022c यत्र रामेण राजेन्द्र तरसा दीप्ततेजसा
03081022e क्षत्रमुत्साद्य वीर्येण ह्रदाः पञ्च निवेशिताः
03081023a पूरयित्वा नरव्याघ्र रुधिरेणेति नः श्रुतम्
03081023c पितरस्तर्पिताः सर्वे तथैव च पितामहाः
03081023e ततस्ते पितरः प्रीता राममूचुर्महीपते
03081024a राम राम महाभाग प्रीताः स्म तव भार्गव
03081024c अनया पितृभक्त्या च विक्रमेण च ते विभो
03081024e वरं वृणीष्व भद्रं ते किमिच्छसि महाद्युते
03081025a एवमुक्तः स राजेन्द्र रामः प्रहरतां वरः
03081025c अब्रवीत्प्राञ्जलिर्वाक्यं पितॄन्स गगने स्थितान्
03081026a भवन्तो यदि मे प्रीता यद्यनुग्राह्यता मयि
03081026c पितृप्रसादादिच्छेयं तपसाप्यायनं पुनः
03081027a यच्च रोषाभिभूतेन क्षत्रमुत्सादितं मया
03081027c ततश्च पापान्मुच्येयं युष्माकं तेजसा ह्यहम्
03081027e ह्रदाश्च तीर्थभूता मे भवेयुर्भुवि विश्रुताः
03081028a एतच्छ्रुत्वा शुभं वाक्यं रामस्य पितरस्तदा
03081028c प्रत्यूचुः परमप्रीता रामं हर्षसमन्विताः
03081029a तपस्ते वर्धतां भूयः पितृभक्त्या विशेषतः
03081029c यच्च रोषाभिभूतेन क्षत्रमुत्सादितं त्वया
03081030a ततश्च पापान्मुक्तस्त्वं कर्मभिस्ते च पातिताः
03081030c ह्रदाश्च तव तीर्थत्वं गमिष्यन्ति न संशयः
03081031a ह्रदेष्वेतेषु यः स्नात्वा पितॄन्संतर्पयिष्यति
03081031c पितरस्तस्य वै प्रीता दास्यन्ति भुवि दुर्लभम्
03081031e ईप्सितं मनसः कामं स्वर्गलोकं च शाश्वतम्
03081032a एवं दत्त्वा वरान्राजन्रामस्य पितरस्तदा
03081032c आमन्त्र्य भार्गवं प्रीतास्तत्रैवान्तर्दधुस्तदा
03081033a एवं रामह्रदाः पुण्या भार्गवस्य महात्मनः
03081033c स्नात्वा ह्रदेषु रामस्य ब्रह्मचारी शुभव्रतः
03081033e राममभ्यर्च्य राजेन्द्र लभेद्बहु सुवर्णकम्
03081034a वंशमूलकमासाद्य तीर्थसेवी कुरूद्वह
03081034c स्ववंशमुद्धरेद्राजन्स्नात्वा वै वंशमूलके
03081035a कायशोधनमासाद्य तीर्थं भरतसत्तम
03081035c शरीरशुद्धिः स्नातस्य तस्मिंस्तीर्थे न संशयः
03081035e शुद्धदेहश्च संयाति शुभाँल्लोकाननुत्तमान्
03081036a ततो गच्छेत राजेन्द्र तीर्थं त्रैलोक्यविश्रुतम्
03081036c लोका यत्रोद्धृताः पूर्वं विष्णुना प्रभविष्णुना
03081037a लोकोद्धारं समासाद्य तीर्थं त्रैलोक्यविश्रुतम्
03081037c स्नात्वा तीर्थवरे राजँल्लोकानुद्धरते स्वकान्
03081037e श्रीतीर्थं च समासाद्य विन्दते श्रियमुत्तमाम्
03081038a कपिलातीर्थमासाद्य ब्रह्मचारी समाहितः
03081038c तत्र स्नात्वार्चयित्वा च दैवतानि पितॄंस्तथा
03081038e कपिलानां सहस्रस्य फलं विन्दति मानवः
03081039a सूर्यतीर्थं समासाद्य स्नात्वा नियतमानसः
03081039c अर्चयित्वा पितॄन्देवानुपवासपरायणः
03081039e अग्निष्टोममवाप्नोति सूर्यलोकं च गच्छति
03081040a गवांभवनमासाद्य तीर्थसेवी यथाक्रमम्
03081040c तत्राभिषेकं कुर्वाणो गोसहस्रफलं लभेत्
03081041a शङ्खिनीं तत्र आसाद्य तीर्थसेवी कुरूद्वह
03081041c देव्यास्तीर्थे नरः स्नात्वा लभते रूपमुत्तमम्
03081042a ततो गच्छेत राजेन्द्र द्वारपालमरन्तुकम्
03081042c तस्य तीर्थं सरस्वत्यां यक्षेन्द्रस्य महात्मनः
03081042e तत्र स्नात्वा नरो राजन्नग्निष्टोमफलं लभेत्
03081043a ततो गच्छेत धर्मज्ञ ब्रह्मावर्तं नराधिप
03081043c ब्रह्मावर्ते नरः स्नात्वा ब्रह्मलोकमवाप्नुयात्
03081044a ततो गच्छेत धर्मज्ञ सुतीर्थकमनुत्तमम्
03081044c यत्र संनिहिता नित्यं पितरो दैवतैः सह
03081045a तत्राभिषेकं कुर्वीत पितृदेवार्चने रतः
03081045c अश्वमेधमवाप्नोति पितृलोकं च गच्छति
03081046a ततोऽम्बुवश्यं धर्मज्ञ समासाद्य यथाक्रमम्
03081046c कोशेश्वरस्य तीर्थेषु स्नात्वा भरतसत्तम
03081046e सर्वव्याधिविनिर्मुक्तो ब्रह्मलोके महीयते
03081047a मातृतीर्थं च तत्रैव यत्र स्नातस्य भारत
03081047c प्रजा विवर्धते राजन्ननन्तां चाश्नुते श्रियम्
03081048a ततः शीतवनं गच्छेन्नियतो नियताशनः
03081048c तीर्थं तत्र महाराज महदन्यत्र दुर्लभम्
03081049a पुनाति दर्शनादेव दण्डेनैकं नराधिप
03081049c केशानभ्युक्ष्य वै तस्मिन्पूतो भवति भारत
03081050a तीर्थं तत्र महाराज श्वानलोमापहं स्मृतम्
03081050c यत्र विप्रा नरव्याघ्र विद्वांसस्तीर्थतत्पराः
03081051a श्वानलोमापनयने तीर्थे भरतसत्तम
03081051c प्राणायामैर्निर्हरन्ति श्वलोमानि द्विजोत्तमाः
03081052a पूतात्मानश्च राजेन्द्र प्रयान्ति परमां गतिम्
03081052c दशाश्वमेधिकं चैव तस्मिंस्तीर्थे महीपते
03081052e तत्र स्नात्वा नरव्याघ्र गच्छेत परमां गतिम्
03081053a ततो गच्छेत राजेन्द्र मानुषं लोकविश्रुतम्
03081053c यत्र कृष्णमृगा राजन्व्याधेन परिपीडिताः
03081053e अवगाह्य तस्मिन्सरसि मानुषत्वमुपागताः
03081054a तस्मिंस्तीर्थे नरः स्नात्वा ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः
03081054c सर्वपापविशुद्धात्मा स्वर्गलोके महीयते
03081055a मानुषस्य तु पूर्वेण क्रोशमात्रे महीपते
03081055c आपगा नाम विख्याता नदी सिद्धनिषेविता
03081056a श्यामाकभोजनं तत्र यः प्रयच्छति मानवः
03081056c देवान्पितॄंश्च उद्दिश्य तस्य धर्मफलं महत्
03081056e एकस्मिन्भोजिते विप्रे कोटिर्भवति भोजिता
03081057a तत्र स्नात्वार्चयित्वा च दैवतानि पितॄंस्तथा
03081057c उषित्वा रजनीमेकामग्निष्टोमफलं लभेत्
03081058a ततो गच्छेत राजेन्द्र ब्रह्मणः स्थानमुत्तमम्
03081058c ब्रह्मोदुम्बरमित्येव प्रकाशं भुवि भारत
03081059a तत्र सप्तर्षिकुण्डेषु स्नातस्य कुरुपुंगव
03081059c केदारे चैव राजेन्द्र कपिष्ठलमहात्मनः
03081060a ब्रह्माणमभिगम्याथ शुचिः प्रयतमानसः
03081060c सर्वपापविशुद्धात्मा ब्रह्मलोकं प्रपद्यते
03081061a कपिष्ठलस्य केदारं समासाद्य सुदुर्लभम्
03081061c अन्तर्धानमवाप्नोति तपसा दग्धकिल्बिषः
03081062a ततो गच्छेत राजेन्द्र सरकं लोकविश्रुतम्
03081062c कृष्णपक्षे चतुर्दश्यामभिगम्य वृषध्वजम्
03081062e लभते सर्वकामान्हि स्वर्गलोकं च गच्छति
03081063a तिस्रः कोट्यस्तु तीर्थानां सरके कुरुनन्दन
03081063c रुद्रकोटिस्तथा कूपे ह्रदेषु च महीपते
03081063e इलास्पदं च तत्रैव तीर्थं भरतसत्तम
03081064a तत्र स्नात्वार्चयित्वा च पितॄन्देवांश्च भारत
03081064c न दुर्गतिमवाप्नोति वाजपेयं च विन्दति
03081065a किंदाने च नरः स्नात्वा किंजप्ये च महीपते
03081065c अप्रमेयमवाप्नोति दानं जप्यं च भारत
03081066a कलश्यां चाप्युपस्पृश्य श्रद्दधानो जितेन्द्रियः
03081066c अग्निष्टोमस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोति मानवः
03081067a सरकस्य तु पूर्वेण नारदस्य महात्मनः
03081067c तीर्थं कुरुवरश्रेष्ठ अनाजन्मेति विश्रुतम्
03081068a तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा प्राणांश्चोत्सृज्य भारत
03081068c नारदेनाभ्यनुज्ञातो लोकान्प्राप्नोति दुर्लभान्
03081069a शुक्लपक्षे दशम्यां तु पुण्डरीकं समाविशेत्
03081069c तत्र स्नात्वा नरो राजन्पुण्डरीकफलं लभेत्
03081070a ततस्त्रिविष्टपं गच्छेत्त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्
03081070c तत्र वैतरणी पुण्या नदी पापप्रमोचनी
03081071a तत्र स्नात्वार्चयित्वा च शूलपाणिं वृषध्वजम्
03081071c सर्वपापविशुद्धात्मा गच्छेत परमां गतिम्
03081072a ततो गच्छेत राजेन्द्र फलकीवनमुत्तमम्
03081072c यत्र देवाः सदा राजन्फलकीवनमाश्रिताः
03081072e तपश्चरन्ति विपुलं बहुवर्षसहस्रकम्
03081073a दृषद्वत्यां नरः स्नात्वा तर्पयित्वा च देवताः
03081073c अग्निष्टोमातिरात्राभ्यां फलं विन्दति भारत
03081074a तीर्थे च सर्वदेवानां स्नात्वा भरतसत्तम
03081074c गोसहस्रस्य राजेन्द्र फलं प्राप्नोति मानवः
03081075a पाणिखाते नरः स्नात्वा तर्पयित्वा च देवताः
03081075c राजसूयमवाप्नोति ऋषिलोकं च गच्छति
03081076a ततो गच्छेत राजेन्द्र मिश्रकं तीर्थमुत्तमम्
03081076c तत्र तीर्थानि राजेन्द्र मिश्रितानि महात्मना
03081077a व्यासेन नृपशार्दूल द्विजार्थमिति नः श्रुतम्
03081077c सर्वतीर्थेषु स स्नाति मिश्रके स्नाति यो नरः
03081078a ततो व्यासवनं गच्छेन्नियतो नियताशनः
03081078c मनोजवे नरः स्नात्वा गोसहस्रफलं लभेत्
03081079a गत्वा मधुवटीं चापि देव्यास्तीर्थं नरः शुचिः
03081079c तत्र स्नात्वार्चयेद्देवान्पितॄंश्च प्रयतः शुचिः
03081079e स देव्या समनुज्ञातो गोसहस्रफलं लभेत्
03081080a कौशिक्याः संगमे यस्तु दृषद्वत्याश्च भारत
03081080c स्नाति वै नियताहारः सर्वपापैः प्रमुच्यते
03081081a ततो व्यासस्थली नाम यत्र व्यासेन धीमता
03081081c पुत्रशोकाभितप्तेन देहत्यागार्थनिश्चयः
03081082a कृतो देवैश्च राजेन्द्र पुनरुत्थापितस्तदा
03081082c अभिगम्य स्थलीं तस्य गोसहस्रफलं लभेत्
03081083a किंदत्तं कूपमासाद्य तिलप्रस्थं प्रदाय च
03081083c गच्छेत परमां सिद्धिमृणैर्मुक्तः कुरूद्वह
03081084a अहश्च सुदिनं चैव द्वे तीर्थे च सुदुर्लभे
03081084c तयोः स्नात्वा नरव्याघ्र सूर्यलोकमवाप्नुयात्
03081085a मृगधूमं ततो गच्छेत्त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्
03081085c तत्र गङ्गाह्रदे स्नात्वा समभ्यर्च्य च मानवः
03081085e शूलपाणिं महादेवमश्वमेधफलं लभेत्
03081086a देवतीर्थे नरः स्नात्वा गोसहस्रफलं लभेत्
03081086c अथ वामनकं गच्छेत्त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्
03081087a तत्र विष्णुपदे स्नात्वा अर्चयित्वा च वामनम्
03081087c सर्वपापविशुद्धात्मा विष्णुलोकमवाप्नुयात्
03081088a कुलंपुने नरः स्नात्वा पुनाति स्वकुलं नरः
03081088c पवनस्य ह्रदं गत्वा मरुतां तीर्थमुत्तमम्
03081088e तत्र स्नात्वा नरव्याघ्र वायुलोके महीयते
03081089a अमराणां ह्रदे स्नात्वा अमरेषु नराधिप
03081089c अमराणां प्रभावेन स्वर्गलोके महीयते
03081090a शालिहोत्रस्य राजेन्द्र शालिशूर्पे यथाविधि
03081090c स्नात्वा नरवरश्रेष्ठ गोसहस्रफलं लभेत्
03081091a श्रीकुञ्जं च सरस्वत्यां तीर्थं भरतसत्तम
03081091c तत्र स्नात्वा नरो राजन्नग्निष्टोमफलं लभेत्
03081092a ततो नैमिषकुञ्जं च समासाद्य कुरूद्वह
03081092c ऋषयः किल राजेन्द्र नैमिषेयास्तपोधनाः
03081092e तीर्थयात्रां पुरस्कृत्य कुरुक्षेत्रं गताः पुरा
03081093a ततः कुञ्जः सरस्वत्यां कृतो भरतसत्तम
03081093c ऋषीणामवकाशः स्याद्यथा तुष्टिकरो महान्
03081094a तस्मिन्कुञ्जे नरः स्नात्वा गोसहस्रफलं लभेत्
03081094c कन्यातीर्थे नरः स्नात्वा अग्निष्टोमफलं लभेत्
03081095a ततो गच्छेन्नरव्याघ्र ब्रह्मणः स्थानमुत्तमम्
03081095c तत्र वर्णावरः स्नात्वा ब्राह्मण्यं लभते नरः
03081095e ब्राह्मणश्च विशुद्धात्मा गच्छेत परमां गतिम्
03081096a ततो गच्छेन्नरश्रेष्ठ सोमतीर्थमनुत्तमम्
03081096c तत्र स्नात्वा नरो राजन्सोमलोकमवाप्नुयात्
03081097a सप्तसारस्वतं तीर्थं ततो गच्छेन्नराधिप
03081097c यत्र मङ्कणकः सिद्धो महर्षिर्लोकविश्रुतः
03081098a पुरा मङ्कणको राजन्कुशाग्रेणेति नः श्रुतम्
03081098c क्षतः किल करे राजंस्तस्य शाकरसोऽस्रवत्
03081099a स वै शाकरसं दृष्ट्वा हर्षाविष्टो महातपाः
03081099c प्रनृत्तः किल विप्रर्षिर्विस्मयोत्फुल्ललोचनः
03081100a ततस्तस्मिन्प्रनृत्ते वै स्थावरं जङ्गमं च यत्
03081100c प्रनृत्तमुभयं वीर तेजसा तस्य मोहितम्
03081101a ब्रह्मादिभिः सुरै राजन्नृषिभिश्च तपोधनैः
03081101c विज्ञप्तो वै महादेव ऋषेरर्थे नराधिप
03081101e नायं नृत्येद्यथा देव तथा त्वं कर्तुमर्हसि
03081102a ततः प्रनृत्तमासाद्य हर्षाविष्टेन चेतसा
03081102c सुराणां हितकामार्थमृषिं देवोऽभ्यभाषत
03081103a अहो महर्षे धर्मज्ञ किमर्थं नृत्यते भवान्
03081103c हर्षस्थानं किमर्थं वा तवाद्य मुनिपुंगव
03081104  ऋषिरुवाच
03081104a किं न पश्यसि मे देव कराच्छाकरसं स्रुतम्
03081104c यं दृष्ट्वाहं प्रनृत्तो वै हर्षेण महतान्वितः
03081105  पुलस्त्य उवाच
03081105a तं प्रहस्याब्रवीद्देवो मुनिं रागेण मोहितम्
03081105c अहं वै विस्मयं विप्र न गच्छामीति पश्य माम्
03081106a एवमुक्त्वा नरश्रेष्ठ महादेवेन धीमता
03081106c अङ्गुल्यग्रेण राजेन्द्र स्वाङ्गुष्ठस्ताडितोऽनघ
03081107a ततो भस्म क्षताद्राजन्निर्गतं हिमसंनिभम्
03081107c तद्दृष्ट्वा व्रीडितो राजन्स मुनिः पादयोर्गतः
03081108a नान्यं देवमहं मन्ये रुद्रात्परतरं महत्
03081108c सुरासुरस्य जगतो गतिस्त्वमसि शूलधृक्
03081109a त्वया सृष्टमिदं विश्वं त्रैलोक्यं सचराचरम्
03081109c त्वामेव भगवन्सर्वे प्रविशन्ति युगक्षये
03081110a देवैरपि न शक्यस्त्वं परिज्ञातुं कुतो मया
03081110c त्वयि सर्वे च दृश्यन्ते सुरा ब्रह्मादयोऽनघ
03081111a सर्वस्त्वमसि लोकानां कर्ता कारयिता च ह
03081111c त्वत्प्रसादात्सुराः सर्वे मोदन्तीहाकुतोभयाः
03081111e एवं स्तुत्वा महादेवं स ऋषिः प्रणतोऽभवत्
03081112  ऋषिरुवाच
03081112a त्वत्प्रसादान्महादेव तपो मे न क्षरेत वै
03081113  पुलस्त्य उवाच
03081113a ततो देवः प्रहृष्टात्मा ब्रह्मर्षिमिदमब्रवीत्
03081113c तपस्ते वर्धतां विप्र मत्प्रसादात्सहस्रधा
03081114a आश्रमे चेह वत्स्यामि त्वया सार्धं महामुने
03081114c सप्तसारस्वते स्नात्वा अर्चयिष्यन्ति ये तु माम्
03081115a न तेषां दुर्लभं किंचिदिह लोके परत्र च
03081115c सारस्वतं च ते लोकं गमिष्यन्ति न संशयः
03081116a ततस्त्वौशनसं गच्छेत्त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्
03081116c यत्र ब्रह्मादयो देवा ऋषयश्च तपोधनाः
03081117a कार्त्तिकेयश्च भगवांस्त्रिसंध्यं किल भारत
03081117c सांनिध्यमकरोत्तत्र भार्गवप्रियकाम्यया
03081118a कपालमोचनं तीर्थं सर्वपापप्रमोचनम्
03081118c तत्र स्नात्वा नरव्याघ्र सर्वपापैः प्रमुच्यते
03081119a अग्नितीर्थं ततो गच्छेत्तत्र स्नात्वा नरर्षभ
03081119c अग्निलोकमवाप्नोति कुलं चैव समुद्धरेत्
03081120a विश्वामित्रस्य तत्रैव तीर्थं भरतसत्तम
03081120c तत्र स्नात्वा महाराज ब्राह्मण्यमभिजायते
03081121a ब्रह्मयोनिं समासाद्य शुचिः प्रयतमानसः
03081121c तत्र स्नात्वा नरव्याघ्र ब्रह्मलोकं प्रपद्यते
03081121e पुनात्यासप्तमं चैव कुलं नास्त्यत्र संशयः
03081122a ततो गच्छेत राजेन्द्र तीर्थं त्रैलोक्यविश्रुतम्
03081122c पृथूदकमिति ख्यातं कार्त्तिकेयस्य वै नृप
03081122e तत्राभिषेकं कुर्वीत पितृदेवार्चने रतः
03081123a अज्ञानाज्ज्ञानतो वापि स्त्रिया वा पुरुषेण वा
03081123c यत्किंचिदशुभं कर्म कृतं मानुषबुद्धिना
03081124a तत्सर्वं नश्यते तस्य स्नातमात्रस्य भारत
03081124c अश्वमेधफलं चापि स्वर्गलोकं च गच्छति
03081125a पुण्यमाहुः कुरुक्षेत्रं कुरुक्षेत्रात्सरस्वतीम्
03081125c सरस्वत्याश्च तीर्थानि तीर्थेभ्यश्च पृथूदकम्
03081126a उत्तमे सर्वतीर्थानां यस्त्यजेदात्मनस्तनुम्
03081126c पृथूदके जप्यपरो नैनं श्वोमरणं तपेत्
03081127a गीतं सनत्कुमारेण व्यासेन च महात्मना
03081127c वेदे च नियतं राजनभिगच्छेत्पृथूदकम्
03081128a पृथूदकात्पुण्यतमं नान्यत्तीर्थं नरोत्तम
03081128c एतन्मेध्यं पवित्रं च पावनं च न संशयः
03081129a तत्र स्नात्वा दिवं यान्ति अपि पापकृतो जनाः
03081129c पृथूदके नरश्रेष्ठ प्राहुरेवं मनीषिणः
03081130a मधुस्रवं च तत्रैव तीर्थं भरतसत्तम
03081130c तत्र स्नात्वा नरो राजन्गोसहस्रफलं लभेत्
03081131a ततो गच्छेन्नरश्रेष्ठ तीर्थं देव्या यथाक्रमम्
03081131c सरस्वत्यारुणायाश्च संगमं लोकविश्रुतम्
03081132a त्रिरात्रोपोषितः स्नात्वा मुच्यते ब्रह्महत्यया
03081132c अग्निष्टोमातिरात्राभ्यां फलं विन्दति मानवः
03081133a आसप्तमं कुलं चैव पुनाति भरतर्षभ
03081133c अवतीर्णं च तत्रैव तीर्थं कुरुकुलोद्वह
03081133e विप्राणामनुकम्पार्थं दर्भिणा निर्मितं पुरा
03081134a व्रतोपनयनाभ्यां वा उपवासेन वा द्विजः
03081134c क्रियामन्त्रैश्च संयुक्तो ब्राह्मणः स्यान्न संशयः
03081135a क्रियामन्त्रविहीनोऽपि तत्र स्नात्वा नरर्षभ
03081135c चीर्णव्रतो भवेद्विप्रो दृष्टमेतत्पुरातने
03081136a समुद्राश्चापि चत्वारः समानीताश्च दर्भिणा
03081136c येषु स्नातो नरव्याघ्र न दुर्गतिमवाप्नुयात्
03081136e फलानि गोसहस्राणां चतुर्णां विन्दते च सः
03081137a ततो गच्छेत राजेन्द्र तीर्थं शतसहस्रकम्
03081137c साहस्रकं च तत्रैव द्वे तीर्थे लोकविश्रुते
03081138a उभयोर्हि नरः स्नात्वा गोसहस्रफलं लभेत्
03081138c दानं वाप्युपवासो वा सहस्रगुणितं भवेत्
03081139a ततो गच्छेत राजेन्द्र रेणुकातीर्थमुत्तमम्
03081139c तत्राभिषेकं कुर्वीत पितृदेवार्चने रतः
03081139e सर्वपापविशुद्धात्मा अग्निष्टोमफलं लभेत्
03081140a विमोचनमुपस्पृश्य जितमन्युर्जितेन्द्रियः
03081140c प्रतिग्रहकृतैर्दोषैः सर्वैः स परिमुच्यते
03081141a ततः पञ्चवटं गत्वा ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः
03081141c पुण्येन महता युक्तः सतां लोके महीयते
03081142a यत्र योगेश्वरः स्थाणुः स्वयमेव वृषध्वजः
03081142c तमर्चयित्वा देवेशं गमनादेव सिध्यति
03081143a औजसं वरुणं तीर्थं दीप्यते स्वेन तेजसा
03081143c यत्र ब्रह्मादिभिर्देवैरृषिभिश्च तपोधनैः
03081143e सेनापत्येन देवानामभिषिक्तो गुहस्तदा
03081144a औजसस्य तु पूर्वेण कुरुतीर्थं कुरूद्वह
03081144c कुरुतीर्थे नरः स्नात्वा ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः
03081144e सर्वपापविशुद्धात्मा कुरुलोकं प्रपद्यते
03081145a स्वर्गद्वारं ततो गच्छेन्नियतो नियताशनः
03081145c स्वर्गलोकमवाप्नोति ब्रह्मलोकं च गच्छति
03081146a ततो गच्छेदनरकं तीर्थसेवी नराधिप
03081146c तत्र स्नात्वा नरो राजन्न दुर्गतिमवाप्नुयात्
03081147a तत्र ब्रह्मा स्वयं नित्यं देवैः सह महीपते
03081147c अन्वास्यते नरश्रेष्ठ नारायणपुरोगमैः
03081148a सांनिध्यं चैव राजेन्द्र रुद्रपत्न्याः कुरूद्वह
03081148c अभिगम्य च तां देवीं न दुर्गतिमवाप्नुयात्
03081149a तत्रैव च महाराज विश्वेश्वरमुमापतिम्
03081149c अभिगम्य महादेवं मुच्यते सर्वकिल्बिषैः
03081150a नारायणं चाभिगम्य पद्मनाभमरिंदमम्
03081150c शोभमानो महाराज विष्णुलोकं प्रपद्यते
03081151a तीर्थे तु सर्वदेवानां स्नातः स पुरुषर्षभ
03081151c सर्वदुःखैः परित्यक्तो द्योतते शशिवत्सदा
03081152a ततः स्वस्तिपुरं गच्छेत्तीर्थसेवी नराधिप
03081152c पावनं तीर्थमासाद्य तर्पयेत्पितृदेवताः
03081152e अग्निष्टोमस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोति मानवः
03081153a गङ्गाह्रदश्च तत्रैव कूपश्च भरतर्षभ
03081153c तिस्रः कोट्यस्तु तीर्थानां तस्मिन्कूपे महीपते
03081153e तत्र स्नात्वा नरो राजन्स्वर्गलोकं प्रपद्यते
03081154a आपगायां नरः स्नात्वा अर्चयित्वा महेश्वरम्
03081154c गाणपत्यमवाप्नोति कुलं चोद्धरते स्वकम्
03081155a ततः स्थाणुवटं गच्छेत्त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्
03081155c तत्र स्नात्वा स्थितो रात्रिं रुद्रलोकमवाप्नुयात्
03081156a बदरीपाचनं गच्छेद्वसिष्ठस्याश्रमं ततः
03081156c बदरं भक्षयेत्तत्र त्रिरात्रोपोषितो नरः
03081157a सम्यग्द्वादश वर्षाणि बदरान्भक्षयेत्तु यः
03081157c त्रिरात्रोपोषितश्चैव भवेत्तुल्यो नराधिप
03081158a इन्द्रमार्गं समासाद्य तीर्थसेवी नराधिप
03081158c अहोरात्रोपवासेन शक्रलोके महीयते
03081159a एकरात्रं समासाद्य एकरात्रोषितो नरः
03081159c नियतः सत्यवादी च ब्रह्मलोके महीयते
03081160a ततो गच्छेत धर्मज्ञ तीर्थं त्रैलोक्यविश्रुतम्
03081160c आदित्यस्याश्रमो यत्र तेजोराशेर्महात्मनः
03081161a तस्मिंस्तीर्थे नरः स्नात्वा पूजयित्वा विभावसुम्
03081161c आदित्यलोकं व्रजति कुलं चैव समुद्धरेत्
03081162a सोमतीर्थे नरः स्नात्वा तीर्थसेवी कुरूद्वह
03081162c सोमलोकमवाप्नोति नरो नास्त्यत्र संशयः
03081163a ततो गच्छेत धर्मज्ञ दधीचस्य महात्मनः
03081163c तीर्थं पुण्यतमं राजन्पावनं लोकविश्रुतम्
03081164a यत्र सारस्वतो राजन्सोऽङ्गिरास्तपसो निधिः
03081164c तस्मिंस्तीर्थे नरः स्नात्वा वाजपेयफलं लभेत्
03081164e सारस्वतीं गतिं चैव लभते नात्र संशयः
03081165a ततः कन्याश्रमं गच्छेन्नियतो ब्रह्मचर्यवान्
03081165c त्रिरात्रोपोषितो राजन्नुपवासपरायणः
03081165e लभेत्कन्याशतं दिव्यं ब्रह्मलोकं च गच्छति
03081166a ततो गच्छेत धर्मज्ञ तीर्थं संनिहितीमपि
03081166c यत्र ब्रह्मादयो देवा ऋषयश्च तपोधनाः
03081166e मासि मासि समायान्ति पुण्येन महतान्विताः
03081167a संनिहित्यामुपस्पृश्य राहुग्रस्ते दिवाकरे
03081167c अश्वमेधशतं तेन इष्टं भवति शाश्वतम्
03081168a पृथिव्यां यानि तीर्थानि अन्तरिक्षचराणि च
03081168c नद्यो नदास्तडागाश्च सर्वप्रस्रवणानि च
03081169a उदपानाश्च वप्राश्च पुण्यान्यायतनानि च
03081169c मासि मासि समायान्ति संनिहित्यां न संशयः
03081170a यत्किंचिद्दुष्कृतं कर्म स्त्रिया वा पुरुषस्य वा
03081170c स्नातमात्रस्य तत्सर्वं नश्यते नात्र संशयः
03081170e पद्मवर्णेन यानेन ब्रह्मलोकं स गच्छति
03081171a अभिवाद्य ततो यक्षं द्वारपालमरन्तुकम्
03081171c कोटिरूपमुपस्पृश्य लभेद्बहु सुवर्णकम्
03081172a गङ्गाह्रदश्च तत्रैव तीर्थं भरतसत्तम
03081172c तत्र स्नातस्तु धर्मज्ञ ब्रह्मचारी समाहितः
03081172e राजसूयाश्वमेधाभ्यां फलं विन्दति शाश्वतम्
03081173a पृथिव्यां नैमिषं पुण्यमन्तरिक्षे च पुष्करम्
03081173c त्रयाणामपि लोकानां कुरुक्षेत्रं विशिष्यते
03081174a पांसवोऽपि कुरुक्षेत्रे वायुना समुदीरिताः
03081174c अपि दुष्कृतकर्माणं नयन्ति परमां गतिम्
03081175a दक्षिणेन सरस्वत्या उत्तरेण दृषद्वतीम्
03081175c ये वसन्ति कुरुक्षेत्रे ते वसन्ति त्रिविष्टपे
03081176a कुरुक्षेत्रं गमिष्यामि कुरुक्षेत्रे वसाम्यहम्
03081176c अप्येकां वाचमुत्सृज्य सर्वपापैः प्रमुच्यते
03081177a ब्रह्मवेदी कुरुक्षेत्रं पुण्यं ब्रह्मर्षिसेवितम्
03081177c तदावसन्ति ये राजन्न ते शोच्याः कथंचन
03081178a तरन्तुकारन्तुकयोर्यदन्तरं; रामह्रदानां च मचक्रुकस्य
03081178c एतत्कुरुक्षेत्रसमन्तपञ्चकं; पितामहस्योत्तरवेदिरुच्यते
03082001  पुलस्त्य उवाच
03082001a ततो गच्छेत धर्मज्ञ धर्मतीर्थं पुरातनम्
03082001c तत्र स्नात्वा नरो राजन्धर्मशीलः समाहितः
03082001e आसप्तमं कुलं राजन्पुनीते नात्र संशयः
03082002a ततो गच्छेत धर्मज्ञ कारापतनमुत्तमम्
03082002c अग्निष्टोममवाप्नोति मुनिलोकं च गच्छति
03082003a सौगन्धिकं वनं राजंस्ततो गच्छेत मानवः
03082003c यत्र ब्रह्मादयो देवा ऋषयश्च तपोधनाः
03082004a सिद्धचारणगन्धर्वाः किंनराः समहोरगाः
03082004c तद्वनं प्रविशन्नेव सर्वपापैः प्रमुच्यते
03082005a ततो हि सा सरिच्छ्रेष्ठा नदीनामुत्तमा नदी
03082005c प्लक्षाद्देवी स्रुता राजन्महापुण्या सरस्वती
03082006a तत्राभिषेकं कुर्वीत वल्मीकान्निःसृते जले
03082006c अर्चयित्वा पितॄन्देवानश्वमेधफलं लभेत्
03082007a ईशानाध्युषितं नाम तत्र तीर्थं सुदुर्लभम्
03082007c षट्सु शम्यानिपातेषु वल्मीकादिति निश्चयः
03082008a कपिलानां सहस्रं च वाजिमेधं च विन्दति
03082008c तत्र स्नात्वा नरव्याघ्र दृष्टमेतत्पुरातने
03082009a सुगन्धां शतकुम्भां च पञ्चयज्ञां च भारत
03082009c अभिगम्य नरश्रेष्ठ स्वर्गलोके महीयते
03082010a त्रिशूलखातं तत्रैव तीर्थमासाद्य भारत
03082010c तत्राभिषेकं कुर्वीत पितृदेवार्चने रतः
03082010e गाणपत्यं स लभते देहं त्यक्त्वा न संशयः
03082011a ततो गच्छेत राजेन्द्र देव्याः स्थानं सुदुर्लभम्
03082011c शाकंभरीति विख्याता त्रिषु लोकेषु विश्रुता
03082012a दिव्यं वर्षसहस्रं हि शाकेन किल सुव्रत
03082012c आहारं सा कृतवती मासि मासि नराधिप
03082013a ऋषयोऽभ्यागतास्तत्र देव्या भक्त्या तपोधनाः
03082013c आतिथ्यं च कृतं तेषां शाकेन किल भारत
03082013e ततः शाकम्भरीत्येव नाम तस्याः प्रतिष्ठितम्
03082014a शाकंभरीं समासाद्य ब्रह्मचारी समाहितः
03082014c त्रिरात्रमुषितः शाकं भक्षयेन्नियतः शुचिः
03082015a शाकाहारस्य यत्सम्यग्वर्षैर्द्वादशभिः फलम्
03082015c तत्फलं तस्य भवति देव्याश्छन्देन भारत
03082016a ततो गच्छेत्सुवर्णाक्षं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्
03082016c यत्र विष्णुः प्रसादार्थं रुद्रमाराधयत्पुरा
03082017a वरांश्च सुबहूँल्लेभे दैवतेषु सुदुर्लभान्
03082017c उक्तश्च त्रिपुरघ्नेन परितुष्टेन भारत
03082018a अपि चास्मत्प्रियतरो लोके कृष्ण भविष्यसि
03082018c त्वन्मुखं च जगत्कृत्स्नं भविष्यति न संशयः
03082019a तत्राभिगम्य राजेन्द्र पूजयित्वा वृषध्वजम्
03082019c अश्वमेधमवाप्नोति गाणपत्यं च विन्दति
03082020a धूमावतीं ततो गच्छेत्त्रिरत्रोपोषितो नरः
03082020c मनसा प्रार्थितान्कामाँल्लभते नात्र संशयः
03082021a देव्यास्तु दक्षिणार्धेन रथावर्तो नराधिप
03082021c तत्रारोहेत धर्मज्ञ श्रद्दधानो जितेन्द्रियः
03082021e महादेवप्रसादाद्धि गच्छेत परमां गतिम्
03082022a प्रदक्षिणमुपावृत्य गच्छेत भरतर्षभ
03082022c धारां नाम महाप्राज्ञ सर्वपापप्रणाशिनीम्
03082022e तत्र स्नात्वा नरव्याघ्र न शोचति नराधिप
03082023a ततो गच्छेत धर्मज्ञ नमस्कृत्य महागिरिम्
03082023c स्वर्गद्वारेण यत्तुल्यं गङ्गाद्वारं न संशयः
03082024a तत्राभिषेकं कुर्वीत कोटितीर्थे समाहितः
03082024c पुण्डरीकमवाप्नोति कुलं चैव समुद्धरेत्
03082025a सप्तगङ्गे त्रिगङ्गे च शक्रावर्ते च तर्पयन्
03082025c देवान्पितॄंश्च विधिवत्पुण्यलोके महीयते
03082026a ततः कनखले स्नात्वा त्रिरात्रोपोषितो नरः
03082026c अश्वमेधमवाप्नोति स्वर्गलोकं च गच्छति
03082027a कपिलावटं च गच्छेत तीर्थसेवी नराधिप
03082027c उष्यैकां रजनीं तत्र गोसहस्रफलं लभेत्
03082028a नागराजस्य राजेन्द्र कपिलस्य महात्मनाः
03082028c तीर्थं कुरुवरश्रेष्ठ सर्वलोकेषु विश्रुतम्
03082029a तत्राभिषेकं कुर्वीत नागतीर्थे नराधिप
03082029c कपिलानां सहस्रस्य फलं प्राप्नोति मानवः
03082030a ततो ललितिकां गच्छेच्छंतनोस्तीर्थमुत्तमम्
03082030c तत्र स्नात्वा नरो राजन्न दुर्गतिमवाप्नुयात्
03082031a गङ्गासंगमयोश्चैव स्नाति यः संगमे नरः
03082031c दशाश्वमेधानाप्नोति कुलं चैव समुद्धरेत्
03082032a ततो गच्छेत राजेन्द्र सुगन्धां लोकविश्रुताम्
03082032c सर्वपापविशुद्धात्मा ब्रह्मलोके महीयते
03082033a रुद्रावर्तं ततो गच्छेत्तीर्थसेवी नराधिप
03082033c तत्र स्नात्वा नरो राजन्स्वर्गलोके महीयते
03082034a गङ्गायाश्च नरश्रेष्ठ सरस्वत्याश्च संगमे
03082034c स्नातोऽश्वमेधमाप्नोति स्वर्गलोकं च गच्छति
03082035a भद्रकर्णेश्वरं गत्वा देवमर्च्य यथाविधि
03082035c न दुर्गतिमवाप्नोति स्वर्गलोकं च गच्छति
03082036a ततः कुब्जाम्रकं गच्छेत्तीर्थसेवी यथाक्रमम्
03082036c गोसहस्रमवाप्नोति स्वर्गलोकं च गच्छति
03082037a अरुन्धतीवटं गच्छेत्तीर्थसेवी नराधिप
03082037c सामुद्रकमुपस्पृश्य त्रिरात्रोपोषितो नरः
03082037e गोसहस्रफलं विन्देत्कुलं चैव समुद्धरेत्
03082038a ब्रह्मावर्तं ततो गच्छेद्ब्रह्मचारी समाहितः
03082038c अश्वमेधमवाप्नोति स्वर्गलोकं च गच्छति
03082039a यमुनाप्रभवं गत्वा उपस्पृश्य च यामुने
03082039c अश्वमेधफलं लब्ध्वा स्वर्गलोके महीयते
03082040a दर्वीसंक्रमणं प्राप्य तीर्थं त्रैलोक्यविश्रुतम्
03082040c अश्वमेधमवाप्नोति स्वर्गलोकं च गच्छति
03082041a सिन्धोश्च प्रभवं गत्वा सिद्धगन्धर्वसेवितम्
03082041c तत्रोष्य रजनीः पञ्च विन्द्याद्बहु सुवर्णकम्
03082042a अथ वेदीं समासाद्य नरः परमदुर्गमाम्
03082042c अश्वमेधमवाप्नोति गच्छेच्चौशनसीं गतिम्
03082043a ऋषिकुल्यां समासाद्य वासिष्ठं चैव भारत
03082043c वासिष्ठं समतिक्रम्य सर्वे वर्णा द्विजातयः
03082044a ऋषिकुल्यां नरः स्नात्वा ऋषिलोकं प्रपद्यते
03082044c यदि तत्र वसेन्मासं शाकाहारो नराधिप
03082045a भृगुतुङ्गं समासाद्य वाजिमेधफलं लभेत्
03082045c गत्वा वीरप्रमोक्षं च सर्वपापैः प्रमुच्यते
03082046a कृत्तिकामघयोश्चैव तीर्थमासाद्य भारत
03082046c अग्निष्टोमातिरात्राभ्यां फलं प्राप्नोति पुण्यकृत्
03082047a ततः संध्यां समासाद्य विद्यातीर्थमनुत्तमम्
03082047c उपस्पृश्य च विद्यानां सर्वासां पारगो भवेत्
03082048a महाश्रमे वसेद्रात्रिं सर्वपापप्रमोचने
03082048c एककालं निराहारो लोकानावसते शुभान्
03082049a षष्ठकालोपवासेन मासमुष्य महालये
03082049c सर्वपापविशुद्धात्मा विन्द्याद्बहु सुवर्णकम्
03082050a अथ वेतसिकां गत्वा पितामहनिषेविताम्
03082050c अश्वमेधमवाप्नोति गच्छेच्चौशनसीं गतिम्
03082051a अथ सुन्दरिकातीर्थं प्राप्य सिद्धनिषेवितम्
03082051c रूपस्य भागी भवति दृष्टमेतत्पुरातने
03082052a ततो वै ब्राह्मणीं गत्वा ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः
03082052c पद्मवर्णेन यानेन ब्रह्मलोकं प्रपद्यते
03082053a ततश्च नैमिषं गच्छेत्पुण्यं सिद्धनिषेवितम्
03082053c तत्र नित्यं निवसति ब्रह्मा देवगणैर्वृतः
03082054a नैमिषं प्रार्थयानस्य पापस्यार्धं प्रणश्यति
03082054c प्रविष्टमात्रस्तु नरः सर्वपापैः प्रमुच्यते
03082055a तत्र मासं वसेद्धीरो नैमिषे तीर्थतत्परः
03082055c पृथिव्यां यानि तीर्थानि नैमिषे तानि भारत
03082056a अभिषेककृतस्तत्र नियतो नियताशनः
03082056c गवामयस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोति भारत
03082056e पुनात्यासप्तमं चैव कुलं भरतसत्तम
03082057a यस्त्यजेन्नैमिषे प्राणानुपवासपरायणः
03082057c स मोदेत्स्वर्गलोकस्थ एवमाहुर्मनीषिणः
03082057e नित्यं पुण्यं च मेध्यं च नैमिषं नृपसत्तम
03082058a गङ्गोद्भेदं समासाद्य त्रिरात्रोपोषितो नरः
03082058c वाजपेयमवाप्नोति ब्रह्मभूतश्च जायते
03082059a सरस्वतीं समासाद्य तर्पयेत्पितृदेवताः
03082059c सारस्वतेषु लोकेषु मोदते नात्र संशयः
03082060a ततश्च बाहुदां गच्छेद्ब्रह्मचारी समाहितः
03082060c देवसत्रस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोति मानवः
03082061a ततश्चीरवतीं गच्छेत्पुण्यां पुण्यतमैर्वृताम्
03082061c पितृदेवार्चनरतो वाजपेयमवाप्नुयात्
03082062a विमलाशोकमासाद्य विराजति यथा शशी
03082062c तत्रोष्य रजनीमेकां स्वर्गलोके महीयते
03082063a गोप्रतारं ततो गच्छेत्सरय्वास्तीर्थमुत्तमम्
03082063c यत्र रामो गतः स्वर्गं सभृत्यबलवाहनः
03082064a देहं त्यक्त्वा दिवं यातस्तस्य तीर्थस्य तेजसा
03082064c रामस्य च प्रसादेन व्यवसायाच्च भारत
03082065a तस्मिंस्तीर्थे नरः स्नात्वा गोप्रतारे नराधिप
03082065c सर्वपापविशुद्धात्मा स्वर्गलोके महीयते
03082066a रामतीर्थे नरः स्नात्वा गोमत्यां कुरुनन्दन
03082066c अश्वमेधमवाप्नोति पुनाति च कुलं नरः
03082067a शतसाहस्रिकं तत्र तीर्थं भरतसत्तम
03082067c तत्रोपस्पर्शनं कृत्वा नियतो नियताशनः
03082067e गोसहस्रफलं पुण्यं प्राप्नोति भरतर्षभ
03082068a ततो गच्छेत राजेन्द्र भर्तृस्थानमनुत्तमम्
03082068c कोटितीर्थे नरः स्नात्वा अर्चयित्वा गुहं नृप
03082068e गोसहस्रफलं विन्देत्तेजस्वी च भवेन्नरः
03082069a ततो वाराणसीं गत्वा अर्चयित्वा वृषध्वजम्
03082069c कपिलाह्रदे नरः स्नात्वा राजसूयफलं लभेत्
03082070a मार्कण्डेयस्य राजेन्द्र तीर्थमासाद्य दुर्लभम्
03082070c गोमतीगङ्गयोश्चैव संगमे लोकविश्रुते
03082070e अग्निष्टोममवाप्नोति कुलं चैव समुद्धरेत्
03082071a ततो गयां समासाद्य ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः
03082071c अश्वमेधमवाप्नोति गमनादेव भारत
03082072a तत्राक्षयवटो नाम त्रिषु लोकेषु विश्रुतः
03082072c पितॄणां तत्र वै दत्तमक्षयं भवति प्रभो
03082073a महानद्यामुपस्पृश्य तर्पयेत्पितृदेवताः
03082073c अक्षयान्प्राप्नुयाल्लोकान्कुलं चैव समुद्धरेत्
03082074a ततो ब्रह्मसरो गच्छेद्धर्मारण्योपशोभितम्
03082074c पौण्डरीकमवाप्नोति प्रभातामेव शर्वरीम्
03082075a तस्मिन्सरसि राजेन्द्र ब्रह्मणो यूप उच्छ्रितः
03082075c यूपं प्रदक्षिणं कृत्वा वाजपेयफलं लभेत्
03082076a ततो गच्छेत राजेन्द्र धेनुकां लोकविश्रुताम्
03082076c एकरात्रोषितो राजन्प्रयच्छेत्तिलधेनुकाम्
03082076e सर्वपापविशुद्धात्मा सोमलोकं व्रजेद्ध्रुवम्
03082077a तत्र चिह्नं महाराज अद्यापि हि न संशयः
03082077c कपिला सह वत्सेन पर्वते विचरत्युत
03082077e सवत्सायाः पदानि स्म दृश्यन्तेऽद्यापि भारत
03082078a तेषूपस्पृश्य राजेन्द्र पदेषु नृपसत्तम
03082078c यत्किंचिदशुभं कर्म तत्प्रणश्यति भारत
03082079a ततो गृध्रवटं गच्छेत्स्थानं देवस्य धीमतः
03082079c स्नायीत भस्मना तत्र अभिगम्य वृषध्वजम्
03082080a ब्राह्मणेन भवेच्चीर्णं व्रतं द्वादशवार्षिकम्
03082080c इतरेषां तु वर्णानां सर्वपापं प्रणश्यति
03082081a गच्छेत तत उद्यन्तं पर्वतं गीतनादितम्
03082081c सावित्रं तु पदं तत्र दृश्यते भरतर्षभ
03082082a तत्र संध्यामुपासीत ब्राह्मणः संशितव्रतः
03082082c उपास्ता च भवेत्संध्या तेन द्वादशवार्षिकी
03082083a योनिद्वारं च तत्रैव विश्रुतं भरतर्षभ
03082083c तत्राभिगम्य मुच्येत पुरुषो योनिसंकरात्
03082084a कृष्णशुक्लावुभौ पक्षौ गयायां यो वसेन्नरः
03082084c पुनात्यासप्तमं राजन्कुलं नास्त्यत्र संशयः
03082085a एष्टव्या बहवः पुत्रा यद्येकोऽपि गयां व्रजेत्
03082085c यजेत वाश्वमेधेन नीलं वा वृषमुत्सृजेत्
03082086a ततः फल्गुं व्रजेद्राजंस्तीर्थसेवी नराधिप
03082086c अश्वमेधमवाप्नोति सिद्धिं च महतीं व्रजेत्
03082087a ततो गच्छेत राजेन्द्र धर्मपृष्ठं समाहितः
03082087c यत्र धर्मो महाराज नित्यमास्ते युधिष्ठिर
03082087e अभिगम्य ततस्तत्र वाजिमेधफलं लभेत्
03082088a ततो गच्छेत राजेन्द्र ब्रह्मणस्तीर्थमुत्तमम्
03082088c तत्रार्चयित्वा राजेन्द्र ब्रह्माणममितौजसम्
03082088e राजसूयाश्वमेधाभ्यां फलं प्राप्नोति मानवः
03082089a ततो राजगृहं गच्छेत्तीर्थसेवी नराधिप
03082089c उपस्पृश्य तपोदेषु काक्षीवानिव मोदते
03082090a यक्षिण्या नैत्यकं तत्र प्राश्नीत पुरुषः शुचिः
03082090c यक्षिण्यास्तु प्रसादेन मुच्यते भ्रूणहत्यया
03082091a मणिनागं ततो गत्वा गोसहस्रफलं लभेत्
03082091c नैत्यकं भुञ्जते यस्तु मणिनागस्य मानवः
03082092a दष्टस्याशीविषेणापि न तस्य क्रमते विषम्
03082092c तत्रोष्य रजनीमेकां सर्वपापैः प्रमुच्यते
03082093a ततो गच्छेत ब्रह्मर्षेर्गौतमस्य वनं नृप
03082093c अहल्याया ह्रदे स्नात्वा व्रजेत परमां गतिम्
03082093e अभिगम्य श्रियं राजन्विन्दते श्रियमुत्तमाम्
03082094a तत्रोदपानो धर्मज्ञ त्रिषु लोकेषु विश्रुतः
03082094c तत्राभिषेकं कृत्वा तु वाजिमेधमवाप्नुयात्
03082095a जनकस्य तु राजर्षेः कूपस्त्रिदशपूजितः
03082095c तत्राभिषेकं कृत्वा तु विष्णुलोकमवाप्नुयात्
03082096a ततो विनशनं गच्छेत्सर्वपापप्रमोचनम्
03082096c वाजपेयमवाप्नोति सोमलोकं च गच्छति
03082097a गण्डकीं तु समासाद्य सर्वतीर्थजलोद्भवाम्
03082097c वाजपेयमवाप्नोति सूर्यलोकं च गच्छति
03082098a ततोऽधिवंश्यं धर्मज्ञ समाविश्य तपोवनम्
03082098c गुह्यकेषु महाराज मोदते नात्र संशयः
03082099a कम्पनां तु समासाद्य नदीं सिद्धनिषेविताम्
03082099c पुण्डरीकमवाप्नोति सूर्यलोकं च गच्छति
03082100a ततो विशालामासाद्य नदीं त्रैलोक्यविश्रुताम्
03082100c अग्निष्टोममवाप्नोति स्वर्गलोकं च गच्छति
03082101a अथ माहेश्वरीं धारां समासाद्य नराधिप
03082101c अश्वमेधमवाप्नोति कुलं चैव समुद्धरेत्
03082102a दिवौकसां पुष्करिणीं समासाद्य नरः शुचिः
03082102c न दुर्गतिमवाप्नोति वाजपेयं च विन्दति
03082103a महेश्वरपदं गच्छेद्ब्रह्मचारी समाहितः
03082103c महेश्वरपदे स्नात्वा वाजिमेधफलं लभेत्
03082104a तत्र कोटिस्तु तीर्थानां विश्रुता भरतर्षभ
03082104c कूर्मरूपेण राजेन्द्र असुरेण दुरात्मना
03082104e ह्रियमाणाहृता राजन्विष्णुना प्रभविष्णुना
03082105a तत्राभिषेकं कुर्वाणस्तीर्थकोट्यां युधिष्ठिर
03082105c पुण्डरीकमवाप्नोति विष्णुलोकं च गच्छति
03082106a ततो गच्छेत राजेन्द्र स्थानं नारायणस्य तु
03082106c सदा संनिहितो यत्र हरिर्वसति भारत
03082106e शालग्राम इति ख्यातो विष्णोरद्भुतकर्मणः
03082107a अभिगम्य त्रिलोकेशं वरदं विष्णुमव्ययम्
03082107c अश्वमेधमवाप्नोति विष्णुलोकं च गच्छति
03082108a तत्रोदपानो धर्मज्ञ सर्वपापप्रमोचनः
03082108c समुद्रास्तत्र चत्वारः कूपे संनिहिताः सदा
03082108e तत्रोपस्पृश्य राजेन्द्र न दुर्गतिमवाप्नुयात्
03082109a अभिगम्य महादेवं वरदं विष्णुमव्ययम्
03082109c विराजति यथा सोम ऋणैर्मुक्तो युधिष्ठिर
03082110a जातिस्मर उपस्पृश्य शुचिः प्रयतमानसः
03082110c जातिस्मरत्वं प्राप्नोति स्नात्वा तत्र न संशयः
03082111a वटेश्वरपुरं गत्वा अर्चयित्वा तु केशवम्
03082111c ईप्सिताँल्लभते कामानुपवासान्न संशयः
03082112a ततस्तु वामनं गत्वा सर्वपापप्रमोचनम्
03082112c अभिवाद्य हरिं देवं न दुर्गतिमवाप्नुयात्
03082113a भरतस्याश्रमं गत्वा सर्वपापप्रमोचनम्
03082113c कौशिकीं तत्र सेवेत महापातकनाशिनीम्
03082113e राजसूयस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोति मानवः
03082114a ततो गच्छेत धर्मज्ञ चम्पकारण्यमुत्तमम्
03082114c तत्रोष्य रजनीमेकां गोसहस्रफलं लभेत्
03082115a अथ ज्येष्ठिलमासाद्य तीर्थं परमसंमतम्
03082115c उपोष्य रजनीमेकामग्निष्टोमफलं लभेत्
03082116a तत्र विश्वेश्वरं दृष्ट्वा देव्या सह महाद्युतिम्
03082116c मित्रावरुणयोर्लोकानाप्नोति पुरुषर्षभ
03082117a कन्यासंवेद्यमासाद्य नियतो नियताशनः
03082117c मनोः प्रजापतेर्लोकानाप्नोति भरतर्षभ
03082118a कन्यायां ये प्रयच्छन्ति पानमन्नं च भारत
03082118c तदक्षयमिति प्राहुरृषयः संशितव्रताः
03082119a निश्चीरां च समासाद्य त्रिषु लोकेषु विश्रुताम्
03082119c अश्वमेधमवाप्नोति विष्णुलोकं च गच्छति
03082120a ये तु दानं प्रयच्छन्ति निश्चीरासंगमे नराः
03082120c ते यान्ति नरशार्दूल ब्रह्मलोकं न संशयः
03082121a तत्राश्रमो वसिष्ठस्य त्रिषु लोकेषु विश्रुतः
03082121c तत्राभिषेकं कुर्वाणो वाजपेयमवाप्नुयात्
03082122a देवकूटं समासाद्य ब्रह्मर्षिगणसेवितम्
03082122c अश्वमेधमवाप्नोति कुलं चैव समुद्धरेत्
03082123a ततो गच्छेत राजेन्द्र कौशिकस्य मुनेर्ह्रदम्
03082123c यत्र सिद्धिं परां प्राप्तो विश्वामित्रोऽथ कौशिकः
03082124a तत्र मासं वसेद्वीर कौशिक्यां भरतर्षभ
03082124c अश्वमेधस्य यत्पुण्यं तन्मासेनाधिगच्छति
03082125a सर्वतीर्थवरे चैव यो वसेत महाह्रदे
03082125c न दुर्गतिमवाप्नोति विन्देद्बहु सुवर्णकम्
03082126a कुमारमभिगत्वा च वीराश्रमनिवासिनम्
03082126c अश्वमेधमवाप्नोति नरो नास्त्यत्र संशयः
03082127a अग्निधारां समासाद्य त्रिषु लोकेषु विश्रुताम्
03082127c अग्निष्टोममवाप्नोति न च स्वर्गान्निवर्तते
03082128a पितामहसरो गत्वा शैलराजप्रतिष्ठितम्
03082128c तत्राभिषेकं कुर्वाणो अग्निष्टोमफलं लभेत्
03082129a पितामहस्य सरसः प्रस्रुता लोकपावनी
03082129c कुमारधारा तत्रैव त्रिषु लोकेषु विश्रुता
03082130a यत्र स्नात्वा कृतार्थोऽस्मीत्यात्मानमवगच्छति
03082130c षष्ठकालोपवासेन मुच्यते ब्रह्महत्यया
03082131a शिखरं वै महादेव्या गौर्यास्त्रैलोक्यविश्रुतम्
03082131c समारुह्य नरः श्राद्धः स्तनकुण्डेषु संविशेत्
03082132a तत्राभिषेकं कुर्वाणः पितृदेवार्चने रतः
03082132c हयमेधमवाप्नोति शक्रलोकं च गच्छति
03082133a ताम्रारुणं समासाद्य ब्रह्मचारी समाहितः
03082133c अश्वमेधमवाप्नोति शक्रलोकं च गच्छति
03082134a नन्दिन्यां च समासाद्य कूपं त्रिदशसेवितम्
03082134c नरमेधस्य यत्पुण्यं तत्प्राप्नोति कुरूद्वह
03082135a कालिकासंगमे स्नात्वा कौशिक्यारुणयोर्यतः
03082135c त्रिरात्रोपोषितो विद्वान्सर्वपापैः प्रमुच्यते
03082136a उर्वशीतीर्थमासाद्य ततः सोमाश्रमं बुधः
03082136c कुम्भकर्णाश्रमे स्नात्वा पूज्यते भुवि मानवः
03082137a स्नात्वा कोकामुखे पुण्ये ब्रह्मचारी यतव्रतः
03082137c जातिस्मरत्वं प्राप्नोति दृष्टमेतत्पुरातने
03082138a सकृन्नन्दां समासाद्य कृतात्मा भवति द्विजः
03082138c सर्वपापविशुद्धात्मा शक्रलोकं च गच्छति
03082139a ऋषभद्वीपमासाद्य सेव्यं क्रौञ्चनिषूदनम्
03082139c सरस्वत्यामुपस्पृश्य विमानस्थो विराजते
03082140a औद्दालकं महाराज तीर्थं मुनिनिषेवितम्
03082140c तत्राभिषेकं कुर्वीत सर्वपापैः प्रमुच्यते
03082141a धर्मतीर्थं समासाद्य पुण्यं ब्रह्मर्षिसेवितम्
03082141c वाजपेयमवाप्नोति नरो नास्त्यत्र संशयः
03082142a तथा चम्पां समासाद्य भागीरथ्यां कृतोदकः
03082142c दण्डार्कमभिगम्यैव गोसहस्रफलं लभेत्
03082143a लवेडिकां ततो गच्छेत्पुण्यां पुण्योपसेविताम्
03082143c वाजपेयमवाप्नोति विमानस्थश्च पूज्यते
03083001  पुलस्त्य उवाच
03083001a अथ संध्यां समासाद्य संवेद्यं तीर्थमुत्तमम्
03083001c उपस्पृश्य नरो विद्वान्भवेन्नास्त्यत्र संशयः
03083002a रामस्य च प्रसादेन तीर्थं राजन्कृतं पुरा
03083002c तल्लोहित्यं समासाद्य विन्द्याद्बहु सुवर्णकम्
03083003a करतोयां समासाद्य त्रिरात्रोपोषितो नरः
03083003c अश्वमेधमवाप्नोति कृते पैतामहे विधौ
03083004a गङ्गायास्त्वथ राजेन्द्र सागरस्य च संगमे
03083004c अश्वमेधं दशगुणं प्रवदन्ति मनीषिणः
03083005a गङ्गायास्त्वपरं द्वीपं प्राप्य यः स्नाति भारत
03083005c त्रिरात्रोपोषितो राजन्सर्वकामानवाप्नुयात्
03083006a ततो वैतरणीं गत्वा नदीं पापप्रमोचनीम्
03083006c विरजं तीर्थमासाद्य विराजति यथा शशी
03083007a प्रभवेच्च कुले पुण्ये सर्वपापं व्यपोहति
03083007c गोसहस्रफलं लब्ध्वा पुनाति च कुलं नरः
03083008a शोणस्य ज्योतिरथ्याश्च संगमे निवसञ्शुचिः
03083008c तर्पयित्वा पितॄन्देवानग्निष्टोमफलं लभेत्
03083009a शोणस्य नर्मदायाश्च प्रभवे कुरुनन्दन
03083009c वंशगुल्म उपस्पृश्य वाजिमेधफलं लभेत्
03083010a ऋषभं तीर्थमासाद्य कोशलायां नराधिप
03083010c वाजपेयमवाप्नोति त्रिरात्रोपोषितो नरः
03083011a कोशलायां समासाद्य कालतीर्थ उपस्पृशेत्
03083011c वृषभैकादशफलं लभते नात्र संशयः
03083012a पुष्पवत्यामुपस्पृश्य त्रिरात्रोपोषितो नरः
03083012c गोसहस्रफलं विन्द्यात्कुलं चैव समुद्धरेत्
03083013a ततो बदरिकातीर्थे स्नात्वा प्रयतमानसः
03083013c दीर्घमायुरवाप्नोति स्वर्गलोकं च गच्छति
03083014a ततो महेन्द्रमासाद्य जामदग्न्यनिषेवितम्
03083014c रामतीर्थे नरः स्नात्वा वाजिमेधफलं लभेत्
03083015a मतङ्गस्य तु केदारस्तत्रैव कुरुनन्दन
03083015c तत्र स्नात्वा नरो राजन्गोसहस्रफलं लभेत्
03083016a श्रीपर्वतं समासाद्य नदीतीर उपस्पृशेत्
03083016c अश्वमेधमवाप्नोति स्वर्गलोकं च गच्छति
03083017a श्रीपर्वते महादेवो देव्या सह महाद्युतिः
03083017c न्यवसत्परमप्रीतो ब्रह्मा च त्रिदशैर्वृतः
03083018a तत्र देवह्रदे स्नात्वा शुचिः प्रयतमानसः
03083018c अश्वमेधमवाप्नोति परां सिद्धिं च गच्छति
03083019a ऋषभं पर्वतं गत्वा पाण्ड्येषु सुरपूजितम्
03083019c वाजपेयमवाप्नोति नाकपृष्ठे च मोदते
03083020a ततो गच्छेत कावेरीं वृतामप्सरसां गणैः
03083020c तत्र स्नात्वा नरो राजन्गोसहस्रफलं लभेत्
03083021a ततस्तीरे समुद्रस्य कन्यातीर्थ उपस्पृशेत्
03083021c तत्रोपस्पृश्य राजेन्द्र सर्वपापैः प्रमुच्यते
03083022a अथ गोकर्णमासाद्य त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्
03083022c समुद्रमध्ये राजेन्द्र सर्वलोकनमस्कृतम्
03083023a यत्र ब्रह्मादयो देवा ऋषयश्च तपोधनाः
03083023c भूतयक्षपिशाचाश्च किंनराः समहोरगाः
03083024a सिद्धचारणगन्धर्वा मानुषाः पन्नगास्तथा
03083024c सरितः सागराः शैला उपासन्त उमापतिम्
03083025a तत्रेशानं समभ्यर्च्य त्रिरात्रोपोषितो नरः
03083025c दशाश्वमेधमाप्नोति गाणपत्यं च विन्दति
03083025e उष्य द्वादशरात्रं तु कृतात्मा भवते नरः
03083026a तत एव तु गायत्र्याः स्थानं त्रैलोक्यविश्रुतम्
03083026c त्रिरात्रमुषितस्तत्र गोसहस्रफलं लभेत्
03083027a निदर्शनं च प्रत्यक्षं ब्राह्मणानां नराधिप
03083027c गायत्रीं पठते यस्तु योनिसंकरजस्तथा
03083027e गाथा वा गीतिका वापि तस्य संपद्यते नृप
03083028a संवर्तस्य तु विप्रर्षेर्वापीमासाद्य दुर्लभाम्
03083028c रूपस्य भागी भवति सुभगश्चैव जायते
03083029a ततो वेण्णां समासाद्य तर्पयेत्पितृदेवताः
03083029c मयूरहंससंयुक्तं विमानं लभते नरः
03083030a ततो गोदावरीं प्राप्य नित्यं सिद्धनिषेविताम्
03083030c गवामयमवाप्नोति वासुकेर्लोकमाप्नुयात्
03083031a वेण्णायाः संगमे स्नात्वा वाजपेयफलं लभेत्
03083031c वरदासंगमे स्नात्वा गोसहस्रफलं लभेत्
03083032a ब्रह्मस्थानं समासाद्य त्रिरात्रमुषितो नरः
03083032c गोसहस्रफलं विन्देत्स्वर्गलोकं च गच्छति
03083033a कुशप्लवनमासाद्य ब्रह्मचारी समाहितः
03083033c त्रिरात्रमुषितः स्नात्वा अश्वमेधफलं लभेत्
03083034a ततो देवह्रदे रम्ये कृष्णवेण्णाजलोद्भवे
03083034c जातिमात्रह्रदे चैव तथा कन्याश्रमे नृप
03083035a यत्र क्रतुशतैरिष्ट्वा देवराजो दिवं गतः
03083035c अग्निष्टोमशतं विन्देद्गमनादेव भारत
03083036a सर्वदेवह्रदे स्नात्वा गोसहस्रफलं लभेत्
03083036c जातिमात्रह्रदे स्नात्वा भवेज्जातिस्मरो नरः
03083037a ततोऽवाप्य महापुण्यां पयोष्णीं सरितां वराम्
03083037c पितृदेवार्चनरतो गोसहस्रफलं लभेत्
03083038a दण्डकारण्यमासाद्य महाराज उपस्पृशेत्
03083038c गोसहस्रफलं तत्र स्नातमात्रस्य भारत
03083039a शरभङ्गाश्रमं गत्वा शुकस्य च महात्मनः
03083039c न दुर्गतिमवाप्नोति पुनाति च कुलं नरः
03083040a ततः शूर्पारकं गच्छेज्जामदग्न्यनिषेवितम्
03083040c रामतीर्थे नरः स्नात्वा विन्द्याद्बहु सुवर्णकम्
03083041a सप्तगोदावरे स्नात्वा नियतो नियताशनः
03083041c महत्पुण्यमवाप्नोति देवलोकं च गच्छति
03083042a ततो देवपथं गच्छेन्नियतो नियताशनः
03083042c देवसत्रस्य यत्पुण्यं तदवाप्नोति मानवः
03083043a तुङ्गकारण्यमासाद्य ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः
03083043c वेदानध्यापयत्तत्र ऋषिः सारस्वतः पुरा
03083044a तत्र वेदान्प्रनष्टांस्तु मुनेरङ्गिरसः सुतः
03083044c उपविष्टो महर्षीणामुत्तरीयेषु भारत
03083045a ओंकारेण यथान्यायं सम्यगुच्चारितेन च
03083045c येन यत्पूर्वमभ्यस्तं तत्तस्य समुपस्थितम्
03083046a ऋषयस्तत्र देवाश्च वरुणोऽग्निः प्रजापतिः
03083046c हरिर्नारायणो देवो महादेवस्तथैव च
03083047a पितामहश्च भगवान्देवैः सह महाद्युतिः
03083047c भृगुं नियोजयामास याजनार्थे महाद्युतिम्
03083048a ततः स चक्रे भगवानृषीणां विधिवत्तदा
03083048c सर्वेषां पुनराधानं विधिदृष्टेन कर्मणा
03083049a आज्यभागेन वै तत्र तर्पितास्तु यथाविधि
03083049c देवास्त्रिभुवणं याता ऋषयश्च यथासुखम्
03083050a तदरण्यं प्रविष्टस्य तुङ्गकं राजसत्तम
03083050c पापं प्रणश्यते सर्वं स्त्रियो वा पुरुषस्य वा
03083051a तत्र मासं वसेद्धीरो नियतो नियताशनः
03083051c ब्रह्मलोकं व्रजेद्राजन्पुनीते च कुलं नरः
03083052a मेधाविकं समासाद्य पितॄन्देवांश्च तर्पयेत्
03083052c अग्निष्टोममवाप्नोति स्मृतिं मेधां च विन्दति
03083053a ततः कालंजरं गत्वा पर्वतं लोकविश्रुतम्
03083053c तत्र देवह्रदे स्नात्वा गोसहस्रफलं लभेत्
03083054a आत्मानं साधयेत्तत्र गिरौ कालंजरे नृप
03083054c स्वर्गलोके महीयेत नरो नास्त्यत्र संशयः
03083055a ततो गिरिवरश्रेष्ठे चित्रकूटे विशां पते
03083055c मन्दाकिनीं समासाद्य नदीं पापप्रमोचनीम्
03083056a तत्राभिषेकं कुर्वाणः पितृदेवार्चने रतः
03083056c अश्वमेधमवाप्नोति गतिं च परमां व्रजेत्
03083057a ततो गच्छेत राजेन्द्र भर्तृस्थानमनुत्तमम्
03083057c यत्र देवो महासेनो नित्यं संनिहितो नृपः
03083058a पुमांस्तत्र नरश्रेष्ठ गमनादेव सिध्यति
03083058c कोटितीर्थे नरः स्नात्वा गोसहस्रफलं लभेत्
03083059a प्रदक्षिणमुपावृत्य ज्येष्ठस्थानं व्रजेन्नरः
03083059c अभिगम्य महादेवं विराजति यथा शशी
03083060a तत्र कूपो महाराज विश्रुतो भरतर्षभ
03083060c समुद्रास्तत्र चत्वारो निवसन्ति युधिष्ठिर
03083061a तत्रोपस्पृश्य राजेन्द्र कृत्वा चापि प्रदक्षिणम्
03083061c नियतात्मा नरः पूतो गच्छेत परमां गतिम्
03083062a ततो गच्छेत्कुरुश्रेष्ठ शृङ्गवेरपुरं महत्
03083062c यत्र तीर्णो महाराज रामो दाशरथिः पुरा
03083063a गङ्गायां तु नरः स्नात्वा ब्रह्मचारी समाहितः
03083063c विधूतपाप्मा भवति वाजपेयं च विन्दति
03083064a अभिगम्य महादेवमभ्यर्च्य च नराधिप
03083064c प्रदक्षिणमुपावृत्य गाणपत्यमवाप्नुयात्
03083065a ततो गच्छेत राजेन्द्र प्रयागमृषिसंस्तुतम्
03083065c यत्र ब्रह्मादयो देवा दिशश्च सदिगीश्वराः
03083066a लोकपालाश्च साध्याश्च नैरृताः पितरस्तथा
03083066c सनत्कुमारप्रमुखास्तथैव परमर्षयः
03083067a अङ्गिरःप्रमुखाश्चैव तथा ब्रह्मर्षयोऽपरे
03083067c तथा नागाः सुपर्णाश्च सिद्धाश्चक्रचरास्तथा
03083068a सरितः सागराश्चैव गन्धर्वाप्सरसस्तथा
03083068c हरिश्च भगवानास्ते प्रजापतिपुरस्कृतः
03083069a तत्र त्रीण्यग्निकुण्डानि येषां मध्ये च जाह्नवी
03083069c प्रयागादभिनिष्क्रान्ता सर्वतीर्थपुरस्कृता
03083070a तपनस्य सुता तत्र त्रिषु लोकेषु विश्रुता
03083070c यमुना गङ्गया सार्धं संगता लोकपावनी
03083071a गङ्गायमुनयोर्मध्यं पृथिव्या जघनं स्मृतम्
03083071c प्रयागं जघनस्यान्तमुपस्थमृषयो विदुः
03083072a प्रयागं सप्रतिष्ठानं कम्बलाश्वतरौ तथा
03083072c तीर्थं भोगवती चैव वेदी प्रोक्ता प्रजापतेः
03083073a तत्र वेदाश्च यज्ञाश्च मूर्तिमन्तो युधिष्ठिर
03083073c प्रजापतिमुपासन्ते ऋषयश्च महाव्रताः
03083073e यजन्ते क्रतुभिर्देवास्तथा चक्रचरा नृप
03083074a ततः पुण्यतमं नास्ति त्रिषु लोकेषु भारत
03083074c प्रयागः सर्वतीर्थेभ्यः प्रभवत्यधिकं विभो
03083075a श्रवणात्तस्य तीर्थस्य नामसंकीर्तनादपि
03083075c मृत्तिकालम्भनाद्वापि नरः पापात्प्रमुच्यते
03083076a तत्राभिषेकं यः कुर्यात्संगमे संशितव्रतः
03083076c पुण्यं स फलमाप्नोति राजसूयाश्वमेधयोः
03083077a एषा यजनभूमिर्हि देवानामपि सत्कृता
03083077c तत्र दत्तं सूक्ष्ममपि महद्भवति भारत
03083078a न वेदवचनात्तात न लोकवचनादपि
03083078c मतिरुत्क्रमणीया ते प्रयागमरणं प्रति
03083079a दश तीर्थसहस्राणि षष्टिकोट्यस्तथापराः
03083079c येषां सांनिध्यमत्रैव कीर्तितं कुरुनन्दन
03083080a चातुर्वेदे च यत्पुण्यं सत्यवादिषु चैव यत्
03083080c स्नात एव तदाप्नोति गङ्गायमुनसंगमे
03083081a तत्र भोगवती नाम वासुकेस्तीर्थमुत्तमम्
03083081c तत्राभिषेकं यः कुर्यात्सोऽश्वमेधमवाप्नुयात्
03083082a तत्र हंसप्रपतनं तीर्थं त्रैलोक्यविश्रुतम्
03083082c दशाश्वमेधिकं चैव गङ्गायां कुरुनन्दन
03083083a यत्र गङ्गा महाराज स देशस्तत्तपोवनम्
03083083c सिद्धक्षेत्रं तु तज्ज्ञेयं गङ्गातीरसमाश्रितम्
03083084a इदं सत्यं द्विजातीनां साधूनामात्मजस्य च
03083084c सुहृदां च जपेत्कर्णे शिष्यस्यानुगतस्य च
03083085a इदं धर्म्यमिदं पुण्यमिदं मेध्यमिदं सुखम्
03083085c इदं स्वर्ग्यमिदं रम्यमिदं पावनमुत्तमम्
03083086a महर्षीणामिदं गुह्यं सर्वपापप्रमोचनम्
03083086c अधीत्य द्विजमध्ये च निर्मलत्वमवाप्नुयात्
03083087a यश्चेदं शृणुयान्नित्यं तीर्थपुण्यं सदा शुचिः
03083087c जातीः स स्मरते बह्वीर्नाकपृष्ठे च मोदते
03083088a गम्यान्यपि च तीर्थानि कीर्तितान्यगमानि च
03083088c मनसा तानि गच्छेत सर्वतीर्थसमीक्षया
03083089a एतानि वसुभिः साध्यैरादित्यैर्मरुदश्विभिः
03083089c ऋषिभिर्देवकल्पैश्च श्रितानि सुकृतैषिभिः
03083090a एवं त्वमपि कौरव्य विधिनानेन सुव्रत
03083090c व्रज तीर्थानि नियतः पुण्यं पुण्येन वर्धते
03083091a भावितैः कारणैः पूर्वमास्तिक्याच्छ्रुतिदर्शनात्
03083091c प्राप्यन्ते तानि तीर्थानि सद्भिः शिष्टानुदर्शिभिः
03083092a नाव्रतो नाकृतात्मा च नाशुचिर्न च तस्करः
03083092c स्नाति तीर्थेषु कौरव्य न च वक्रमतिर्नरः
03083093a त्वया तु सम्यग्वृत्तेन नित्यं धर्मार्थदर्शिना
03083093c पितरस्तारितास्तात सर्वे च प्रपितामहाः
03083094a पितामहपुरोगाश्च देवाः सर्षिगणा नृप
03083094c तव धर्मेण धर्मज्ञ नित्यमेवाभितोषिताः
03083095a अवाप्स्यसि च लोकान्वै वसूनां वासवोपम
03083095c कीर्तिं च महतीं भीष्म प्राप्स्यसे भुवि शाश्वतीम्
03083096  नारद उवाच
03083096a एवमुक्त्वाभ्यनुज्ञाप्य पुलस्त्यो भगवानृषिः
03083096c प्रीतः प्रीतेन मनसा तत्रैवान्तरधीयत
03083097a भीष्मश्च कुरुशार्दूल शास्त्रतत्त्वार्थदर्शिवान्
03083097c पुलस्त्यवचनाच्चैव पृथिवीमनुचक्रमे
03083098a अनेन विधिना यस्तु पृथिवीं संचरिष्यति
03083098c अश्वमेधशतस्याग्र्यं फलं प्रेत्य स भोक्ष्यते
03083099a अतश्चाष्टगुणं पार्थ प्राप्स्यसे धर्ममुत्तमम्
03083099c नेता च त्वमृषीन्यस्मात्तेन तेऽष्टगुणं फलम्
03083100a रक्षोगणावकीर्णानि तीर्थान्येतानि भारत
03083100c न गतिर्विद्यतेऽन्यस्य त्वामृते कुरुनन्दन
03083101a इदं देवर्षिचरितं सर्वतीर्थार्थसंश्रितम्
03083101c यः पठेत्कल्यमुत्थाय सर्वपापैः प्रमुच्यते
03083102a ऋषिमुख्याः सदा यत्र वाल्मीकिस्त्वथ काश्यपः
03083102c आत्रेयस्त्वथ कौण्डिन्यो विश्वामित्रोऽथ गौतमः
03083103a असितो देवलश्चैव मार्कण्डेयोऽथ गालवः
03083103c भरद्वाजो वसिष्ठश्च मुनिरुद्दालकस्तथा
03083104a शौनकः सह पुत्रेण व्यासश्च जपतां वरः
03083104c दुर्वासाश्च मुनिश्रेष्ठो गालवश्च महातपाः
03083105a एते ऋषिवराः सर्वे त्वत्प्रतीक्षास्तपोधनाः
03083105c एभिः सह महाराज तीर्थान्येतान्यनुव्रज
03083106a एष वै लोमशो नाम देवर्षिरमितद्युतिः
03083106c समेष्यति त्वया चैव तेन सार्धमनुव्रज
03083107a मया च सह धर्मज्ञ तीर्थान्येतान्यनुव्रज
03083107c प्राप्स्यसे महतीं कीर्तिं यथा राजा महाभिषः
03083108a यथा ययातिर्धर्मात्मा यथा राजा पुरूरवाः
03083108c तथा त्वं कुरुशार्दूल स्वेन धर्मेण शोभसे
03083109a यथा भगीरथो राजा यथा रामश्च विश्रुतः
03083109c तथा त्वं सर्वराजभ्यो भ्राजसे रश्मिवानिव
03083110a यथा मनुर्यथेक्ष्वाकुर्यथा पूरुर्महायशाः
03083110c यथा वैन्यो महातेजास्तथा त्वमपि विश्रुतः
03083111a यथा च वृत्रहा सर्वान्सपत्नान्निर्दहत्पुरा
03083111c तथा शत्रुक्षयं कृत्वा प्रजास्त्वं पालयिष्यसि
03083112a स्वधर्मविजितामुर्वीं प्राप्य राजीवलोचन
03083112c ख्यातिं यास्यसि धर्मेण कार्तवीर्यार्जुनो यथा
03083113  वैशंपायन उवाच
03083113a एवमाश्वास्य राजानं नारदो भगवानृषिः
03083113c अनुज्ञाप्य महात्मानं तत्रैवान्तरधीयत
03083114a युधिष्ठिरोऽपि धर्मात्मा तमेवार्थं विचिन्तयन्
03083114c तीर्थयात्राश्रयं पुण्यमृषीणां प्रत्यवेदयत्
03084001  वैशंपायन उवाच
03084001a भ्रातॄणां मतमाज्ञाय नारदस्य च धीमतः
03084001c पितामहसमं धौम्यं प्राह राजा युधिष्ठिरः
03084002a मया स पुरुषव्याघ्रो जिष्णुः सत्यपराक्रमः
03084002c अस्त्रहेतोर्महाबाहुरमितात्मा विवासितः
03084003a स हि वीरोऽनुरक्तश्च समर्थश्च तपोधन
03084003c कृती च भृशमप्यस्त्रे वासुदेव इव प्रभुः
03084004a अहं ह्येतावुभौ ब्रह्मन्कृष्णावरिनिघातिनौ
03084004c अभिजानामि विक्रान्तौ तथा व्यासः प्रतापवान्
03084004e त्रियुगौ पुण्डरीकाक्षौ वासुदेवधनंजयौ
03084005a नारदोऽपि तथा वेद सोऽप्यशंसत्सदा मम
03084005c तथाहमपि जानामि नरनारायणावृषी
03084006a शक्तोऽयमित्यतो मत्वा मया संप्रेषितोऽर्जुनः
03084006c इन्द्रादनवरः शक्तः सुरसूनुः सुराधिपम्
03084006e द्रष्टुमस्त्राणि चादातुमिन्द्रादिति विवासितः
03084007a भीष्मद्रोणावतिरथौ कृपो द्रौणिश्च दुर्जयः
03084007c धृतराष्ट्रस्य पुत्रेण वृता युधि महाबलाः
03084007e सर्वे वेदविदः शूराः सर्वेऽस्त्रकुशलास्तथा
03084008a योद्धुकामश्च पार्थेन सततं यो महाबलः
03084008c स च दिव्यास्त्रवित्कर्णः सूतपुत्रो महारथः
03084009a सोऽश्ववेगानिलबलः शरार्चिस्तलनिस्वनः
03084009c रजोधूमोऽस्त्रसंतापो धार्तराष्ट्रानिलोद्धतः
03084010a निसृष्ट इव कालेन युगान्तज्वलनो यथा
03084010c मम सैन्यमयं कक्षं प्रधक्ष्यति न संशयः
03084011a तं स कृष्णानिलोद्धूतो दिव्यास्त्रजलदो महान्
03084011c श्वेतवाजिबलाकाभृद्गाण्डीवेन्द्रायुधोज्ज्वलः
03084012a सततं शरधाराभिः प्रदीप्तं कर्णपावकम्
03084012c उदीर्णोऽर्जुनमेघोऽयं शमयिष्यति संयुगे
03084013a स साक्षादेव सर्वाणि शक्रात्परपुरंजयः
03084013c दिव्यान्यस्त्राणि बीभत्सुस्तत्त्वतः प्रतिपत्स्यते
03084014a अलं स तेषां सर्वेषामिति मे धीयते मतिः
03084014c नास्ति त्वतिक्रिया तस्य रणेऽरीणां प्रतिक्रिया
03084015a तं वयं पाण्डवं सर्वे गृहीतास्त्रं धनंजयम्
03084015c द्रष्टारो न हि बीभत्सुर्भारमुद्यम्य सीदति
03084016a वयं तु तमृते वीरं वनेऽस्मिन्द्विपदां वर
03084016c अवधानं न गच्छामः काम्यके सह कृष्णया
03084017a भवानन्यद्वनं साधु बह्वन्नं फलवच्छुचि
03084017c आख्यातु रमणीयं च सेवितं पुण्यकर्मभिः
03084018a यत्र कंचिद्वयं कालं वसन्तः सत्यविक्रमम्
03084018c प्रतीक्षामोऽर्जुनं वीरं वर्षकामा इवाम्बुदम्
03084019a विविधानाश्रमान्कांश्चिद्द्विजातिभ्यः परिश्रुतान्
03084019c सरांसि सरितश्चैव रमणीयांश्च पर्वतान्
03084020a आचक्ष्व न हि नो ब्रह्मन्रोचते तमृतेऽर्जुनम्
03084020c वनेऽस्मिन्काम्यके वासो गच्छामोऽन्यां दिशं प्रति
03085001  वैशंपायन उवाच
03085001a तान्सर्वानुत्सुकान्दृष्ट्वा पाण्डवान्दीनचेतसः
03085001c आश्वासयंस्तदा धौम्यो बृहस्पतिसमोऽब्रवीत्
03085002a ब्राह्मणानुमतान्पुण्यानाश्रमान्भरतर्षभ
03085002c दिशस्तीर्थानि शैलांश्च शृणु मे गदतो नृप
03085003a पूर्वं प्राचीं दिशं राजन्राजर्षिगणसेविताम्
03085003c रम्यां ते कीर्तयिष्यामि युधिष्ठिर यथास्मृति
03085004a तस्यां देवर्षिजुष्टायां नैमिषं नाम भारत
03085004c यत्र तीर्थानि देवानां सुपुण्यानि पृथक्पृथक्
03085005a यत्र सा गोमती पुण्या रम्या देवर्षिसेविता
03085005c यज्ञभूमिश्च देवानां शामित्रं च विवस्वतः
03085006a तस्यां गिरिवरः पुण्यो गयो राजर्षिसत्कृतः
03085006c शिवं ब्रह्मसरो यत्र सेवितं त्रिदशर्षिभिः
03085007a यदर्थं पुरुषव्याघ्र कीर्तयन्ति पुरातनाः
03085007c एष्टव्या बहवः पुत्रा यद्येकोऽपि गयां व्रजेत्
03085008a महानदी च तत्रैव तथा गयशिरोऽनघ
03085008c यत्रासौ कीर्त्यते विप्रैरक्षय्यकरणो वटः
03085008e यत्र दत्तं पितृभ्योऽन्नमक्षय्यं भवति प्रभो
03085009a सा च पुण्यजला यत्र फल्गुनामा महानदी
03085009c बहुमूलफला चापि कौशिकी भरतर्षभ
03085009e विश्वामित्रोऽभ्यगाद्यत्र ब्राह्मणत्वं तपोधनः
03085010a गङ्गा यत्र नदी पुण्या यस्यास्तीरे भगीरथः
03085010c अयजत्तात बहुभिः क्रतुभिर्भूरिदक्षिणैः
03085011a पाञ्चालेषु च कौरव्य कथयन्त्युत्पलावतम्
03085011c विश्वामित्रोऽयजद्यत्र शक्रेण सह कौशिकः
03085011e यत्रानुवंशं भगवाञ्जामदग्न्यस्तथा जगौ
03085012a विश्वामित्रस्य तां दृष्ट्वा विभूतिमतिमानुषीम्
03085012c कन्यकुब्जेऽपिबत्सोममिन्द्रेण सह कौशिकः
03085012e ततः क्षत्रादपाक्रामद्ब्राह्मणोऽस्मीति चाब्रवीत्
03085013a पवित्रमृषिभिर्जुष्टं पुण्यं पावनमुत्तमम्
03085013c गङ्गायमुनयोर्वीर संगमं लोकविश्रुतम्
03085014a यत्रायजत भूतात्मा पूर्वमेव पितामहः
03085014c प्रयागमिति विख्यातं तस्माद्भरतसत्तम
03085015a अगस्त्यस्य च राजेन्द्र तत्राश्रमवरो महान्
03085015c हिरण्यबिन्दुः कथितो गिरौ कालंजरे नृप
03085016a अत्यन्यान्पर्वतान्राजन्पुण्यो गिरिवरः शिवः
03085016c महेन्द्रो नाम कौरव्य भार्गवस्य महात्मनः
03085017a अयजद्यत्र कौन्तेय पूर्वमेव पितामहः
03085017c यत्र भागीरथी पुण्या सदस्यासीद्युधिष्ठिर
03085018a यत्रासौ ब्रह्मशालेति पुण्या ख्याता विशां पते
03085018c धूतपाप्मभिराकीर्णा पुण्यं तस्याश्च दर्शनम्
03085019a पवित्रो मङ्गलीयश्च ख्यातो लोके सनातनः
03085019c केदारश्च मतङ्गस्य महानाश्रम उत्तमः
03085020a कुण्डोदः पर्वतो रम्यो बहुमूलफलोदकः
03085020c नैषधस्तृषितो यत्र जलं शर्म च लब्धवान्
03085021a यत्र देववनं रम्यं तापसैरुपशोभितम्
03085021c बाहुदा च नदी यत्र नन्दा च गिरिमूर्धनि
03085022a तीर्थानि सरितः शैलाः पुण्यान्यायतनानि च
03085022c प्राच्यां दिशि महाराज कीर्तितानि मया तव
03085023a तिसृष्वन्यासु पुण्यानि दिक्षु तीर्थानि मे शृणु
03085023c सरितः पर्वतांश्चैव पुण्यान्यायतनानि च
03086001  धौम्य उवाच
03086001a दक्षिणस्यां तु पुण्यानि शृणु तीर्थानि भारत
03086001c विस्तरेण यथाबुद्धि कीर्त्यमानानि भारत
03086002a यस्यामाख्यायते पुण्या दिशि गोदावरी नदी
03086002c बह्वारामा बहुजला तापसाचरिता शुभा
03086003a वेण्णा भीमरथी चोभे नद्यौ पापभयापहे
03086003c मृगद्विजसमाकीर्णे तापसालयभूषिते
03086004a राजर्षेस्तत्र च सरिन्नृगस्य भरतर्षभ
03086004c रम्यतीर्था बहुजला पयोष्णी द्विजसेविता
03086005a अपि चात्र महायोगी मार्कण्डेयो महातपाः
03086005c अनुवंश्यां जगौ गाथां नृगस्य धरणीपतेः
03086006a नृगस्य यजमानस्य प्रत्यक्षमिति नः श्रुतम्
03086006c अमाद्यदिन्द्रः सोमेन दक्षिणाभिर्द्विजातयः
03086007a माठरस्य वनं पुण्यं बहुमूलफलं शिवम्
03086007c यूपश्च भरतश्रेष्ठ वरुणस्रोतसे गिरौ
03086008a प्रवेण्युत्तरपार्श्वे तु पुण्ये कण्वाश्रमे तथा
03086008c तापसानामरण्यानि कीर्तितानि यथाश्रुति
03086009a वेदी शूर्पारके तात जमदग्नेर्महात्मनः
03086009c रम्या पाषाणतीर्था च पुरश्चन्द्रा च भारत
03086010a अशोकतीर्थं मर्त्येषु कौन्तेय बहुलाश्रमम्
03086010c अगस्त्यतीर्थं पाण्ड्येषु वारुणं च युधिष्ठिर
03086011a कुमार्यः कथिताः पुण्याः पाण्ड्येष्वेव नरर्षभ
03086011c ताम्रपर्णीं तु कौन्तेय कीर्तयिष्यामि तां शृणु
03086012a यत्र देवैस्तपस्तप्तं महदिच्छद्भिराश्रमे
03086012c गोकर्णमिति विख्यातं त्रिषु लोकेषु भारत
03086013a शीततोयो बहुजलः पुण्यस्तात शिवश्च सः
03086013c ह्रदः परमदुष्प्रापो मानुषैरकृतात्मभिः
03086014a तत्रैव तृणसोमाग्नेः संपन्नफलमूलवान्
03086014c आश्रमोऽगस्त्यशिष्यस्य पुण्यो देवसभे गिरौ
03086015a वैडूर्यपर्वतस्तत्र श्रीमान्मणिमयः शिवः
03086015c अगस्त्यस्याश्रमश्चैव बहुमूलफलोदकः
03086016a सुराष्ट्रेष्वपि वक्ष्यामि पुण्यान्यायतनानि च
03086016c आश्रमान्सरितः शैलान्सरांसि च नराधिप
03086017a चमसोन्मज्जनं विप्रास्तत्रापि कथयन्त्युत
03086017c प्रभासं चोदधौ तीर्थं त्रिदशानां युधिष्ठिर
03086018a तत्र पिण्डारकं नाम तापसाचरितं शुभम्
03086018c उज्जयन्तश्च शिखरी क्षिप्रं सिद्धिकरो महान्
03086019a तत्र देवर्षिवर्येण नारदेनानुकीर्तितः
03086019c पुराणः श्रूयते श्लोकस्तं निबोध युधिष्ठिर
03086020a पुण्ये गिरौ सुराष्ट्रेषु मृगपक्षिनिषेविते
03086020c उज्जयन्ते स्म तप्ताङ्गो नाकपृष्ठे महीयते
03086021a पुण्या द्वारवती तत्र यत्रास्ते मधुसूदनः
03086021c साक्षाद्देवः पुराणोऽसौ स हि धर्मः सनातनः
03086022a ये च वेदविदो विप्रा ये चाध्यात्मविदो जनाः
03086022c ते वदन्ति महात्मानं कृष्णं धर्मं सनातनम्
03086023a पवित्राणां हि गोविन्दः पवित्रं परमुच्यते
03086023c पुण्यानामपि पुण्योऽसौ मङ्गलानां च मङ्गलम्
03086024a त्रैलोक्यं पुण्डरीकाक्षो देवदेवः सनातनः
03086024c आस्ते हरिरचिन्त्यात्मा तत्रैव मधुसूदनः
03087001  धौम्य उवाच
03087001a अवन्तिषु प्रतीच्यां वै कीर्तयिष्यामि ते दिशि
03087001c यानि तत्र पवित्राणि पुण्यान्यायतनानि च
03087002a प्रियङ्ग्वाम्रवनोपेता वानीरवनमालिनी
03087002c प्रत्यक्स्रोता नदी पुण्या नर्मदा तत्र भारत
03087003a निकेतः ख्यायते पुण्यो यत्र विश्रवसो मुनेः
03087003c जज्ञे धनपतिर्यत्र कुबेरो नरवाहनः
03087004a वैडूर्यशिखरो नाम पुण्यो गिरिवरः शुभः
03087004c दिव्यपुष्पफलास्तत्र पादपा हरितच्छदाः
03087005a तस्य शैलस्य शिखरे सरस्तत्र च धीमतः
03087005c प्रफुल्लनलिनं राजन्देवगन्धर्वसेवितम्
03087006a बह्वाश्चर्यं महाराज दृश्यते तत्र पर्वते
03087006c पुण्ये स्वर्गोपमे दिव्ये नित्यं देवर्षिसेविते
03087007a ह्रदिनी पुण्यतीर्था च राजर्षेस्तत्र वै सरित्
03087007c विश्वामित्रनदी पारा पुण्या परपुरंजय
03087008a यस्यास्तीरे सतां मध्ये ययातिर्नहुषात्मजः
03087008c पपात स पुनर्लोकाँल्लेभे धर्मान्सनातनान्
03087009a तत्र पुण्यह्रदस्तात मैनाकश्चैव पर्वतः
03087009c बहुमूलफलो वीर असितो नाम पर्वतः
03087010a आश्रमः कक्षसेनस्य पुण्यस्तत्र युधिष्ठिर
03087010c च्यवनस्याश्रमश्चैव ख्यातः सर्वत्र पाण्डव
03087010e तत्राल्पेनैव सिध्यन्ति मानवास्तपसा विभो
03087011a जम्बूमार्गो महाराज ऋषीणां भावितात्मनाम्
03087011c आश्रमः शाम्यतां श्रेष्ठ मृगद्विजगणायुतः
03087012a ततः पुण्यतमा राजन्सततं तापसायुता
03087012c केतुमाला च मेध्या च गङ्गारण्यं च भूमिप
03087012e ख्यातं च सैन्धवारण्यं पुण्यं द्विजनिषेवितम्
03087013a पितामहसरः पुण्यं पुष्करं नाम भारत
03087013c वैखानसानां सिद्धानामृषीणामाश्रमः प्रियः
03087014a अप्यत्र संस्तवार्थाय प्रजापतिरथो जगौ
03087014c पुष्करेषु कुरुश्रेष्ठ गाथां सुकृतिनां वर
03087015a मनसाप्यभिकामस्य पुष्कराणि मनस्विनः
03087015c पापाणि विप्रणश्यन्ति नाकपृष्ठे च मोदते
03088001  धौम्य उवाच
03088001a उदीच्यां राजशार्दूल दिशि पुण्यानि यानि वै
03088001c तानि ते कीर्तयिष्यामि पुण्यान्यायतनानि च
03088002a सरस्वती पुण्यवहा ह्रदिनी वनमालिनी
03088002c समुद्रगा महावेगा यमुना यत्र पाण्डव
03088003a तत्र पुण्यतमं तीर्थं प्लक्षावतरणं शिवम्
03088003c यत्र सारस्वतैरिष्ट्वा गच्छन्त्यवभृथं द्विजाः
03088004a पुण्यं चाख्यायते दिव्यं शिवमग्निशिरोऽनघ
03088004c सहदेवोऽयजद्यत्र शम्याक्षेपेण भारत
03088005a एतस्मिन्नेव चार्थेयमिन्द्रगीता युधिष्ठिर
03088005c गाथा चरति लोकेऽस्मिन्गीयमाना द्विजातिभिः
03088006a अग्नयः सहदेवेन ये चिता यमुनामनु
03088006c शतं शतसहस्राणि सहस्रशतदक्षिणाः
03088007a तत्रैव भरतो राजा चक्रवर्ती महायशाः
03088007c विंशतिं सप्त चाष्टौ च हयमेधानुपाहरत्
03088008a कामकृद्यो द्विजातीनां श्रुतस्तात मया पुरा
03088008c अत्यन्तमाश्रमः पुण्यः सरकस्तस्य विश्रुतः
03088009a सरस्वती नदी सद्भिः सततं पार्थ पूजिता
03088009c वालखिल्यैर्महाराज यत्रेष्टमृषिभिः पुरा
03088010a दृषद्वती पुण्यतमा तत्र ख्याता युधिष्ठिर
03088010c तत्र वैवर्ण्यवर्णौ च सुपुण्यौ मनुजाधिप
03088011a वेदज्ञौ वेदविदितौ विद्यावेदविदावुभौ
03088011c यजन्तौ क्रतुभिर्नित्यं पुण्यैर्भरतसत्तम
03088012a समेत्य बहुशो देवाः सेन्द्राः सवरुणाः पुरा
03088012c विशाखयूपेऽतप्यन्त तस्मात्पुण्यतमः स वै
03088013a ऋषिर्महान्महाभागो जमदग्निर्महायशाः
03088013c पलाशकेषु पुण्येषु रम्येष्वयजताभिभूः
03088014a यत्र सर्वाः सरिच्छ्रेष्ठाः साक्षात्तमृषिसत्तमम्
03088014c स्वं स्वं तोयमुपादाय परिवार्योपतस्थिरे
03088015a अपि चात्र महाराज स्वयं विश्वावसुर्जगौ
03088015c इमं श्लोकं तदा वीर प्रेक्ष्य वीर्यं महात्मनः
03088016a यजमानस्य वै देवाञ्जमदग्नेर्महात्मनः
03088016c आगम्य सरितः सर्वा मधुना समतर्पयन्
03088017a गन्धर्वयक्षरक्षोभिरप्सरोभिश्च शोभितम्
03088017c किरातकिंनरावासं शैलं शिखरिणां वरम्
03088018a बिभेद तरसा गङ्गा गङ्गाद्वारे युधिष्ठिर
03088018c पुण्यं तत्ख्यायते राजन्ब्रह्मर्षिगणसेवितम्
03088019a सनत्कुमारः कौरव्य पुण्यं कनखलं तथा
03088019c पर्वतश्च पुरुर्नाम यत्र जातः पुरूरवाः
03088020a भृगुर्यत्र तपस्तेपे महर्षिगणसेवितः
03088020c स राजन्नाश्रमः ख्यातो भृगुतुङ्गो महागिरिः
03088021a यच्च भूतं भविष्यच्च भवच्च पुरुषर्षभ
03088021c नारायणः प्रभुर्विष्णुः शाश्वतः पुरुषोत्तमः
03088022a तस्यातियशसः पुण्यां विशालां बदरीमनु
03088022c आश्रमः ख्यायते पुण्यस्त्रिषु लोकेषु विश्रुतः
03088023a उष्णतोयवहा गङ्गा शीततोयवहापरा
03088023c सुवर्णसिकता राजन्विशालां बदरीमनु
03088024a ऋषयो यत्र देवाश्च महाभागा महौजसः
03088024c प्राप्य नित्यं नमस्यन्ति देवं नारायणं विभुम्
03088025a यत्र नारायणो देवः परमात्मा सनातनः
03088025c तत्र कृत्स्नं जगत्पार्थ तीर्थान्यायतनानि च
03088026a तत्पुण्यं तत्परं ब्रह्म तत्तीर्थं तत्तपोवनम्
03088026c तत्र देवर्षयः सिद्धाः सर्वे चैव तपोधनाः
03088027a आदिदेवो महायोगी यत्रास्ते मधुसूदनः
03088027c पुण्यानामपि तत्पुण्यं तत्र ते संशयोऽस्तु मा
03088028a एतानि राजन्पुण्यानि पृथिव्यां पृथिवीपते
03088028c कीर्तितानि नरश्रेष्ठ तीर्थान्यायतनानि च
03088029a एतानि वसुभिः साध्यैरादित्यैर्मरुदश्विभिः
03088029c ऋषिभिर्ब्रह्मकल्पैश्च सेवितानि महात्मभिः
03088030a चरनेतानि कौन्तेय सहितो ब्राह्मणर्षभैः
03088030c भ्रातृभिश्च महाभागैरुत्कण्ठां विजहिष्यसि
03089001  वैशंपायन उवाच
03089001a एवं संभाषमाणे तु धौम्ये कौरवनन्दन
03089001c लोमशः सुमहातेजा ऋषिस्तत्राजगाम ह
03089002a तं पाण्डवाग्रजो राजा सगणो ब्राह्मणाश्च ते
03089002c उदतिष्ठन्महाभागं दिवि शक्रमिवामराः
03089003a तमभ्यर्च्य यथान्यायं धर्मराजो युधिष्ठिरः
03089003c पप्रच्छागमने हेतुमटने च प्रयोजनम्
03089004a स पृष्टः पाण्डुपुत्रेण प्रीयमाणो महामनाः
03089004c उवाच श्लक्ष्णया वाचा हर्षयन्निव पाण्डवान्
03089005a संचरन्नस्मि कौन्तेय सर्वलोकान्यदृच्छया
03089005c गतः शक्रस्य सदनं तत्रापश्यं सुरेश्वरम्
03089006a तव च भ्रातरं वीरमपश्यं सव्यसाचिनम्
03089006c शक्रस्यार्धासनगतं तत्र मे विस्मयो महान्
03089006e आसीत्पुरुषशार्दूल दृष्ट्वा पार्थं तथागतम्
03089007a आह मां तत्र देवेशो गच्छ पाण्डुसुतानिति
03089007c सोऽहमभ्यागतः क्षिप्रं दिदृक्षुस्त्वां सहानुजम्
03089008a वचनात्पुरुहूतस्य पार्थस्य च महात्मनः
03089008c आख्यास्ये ते प्रियं तात महत्पाण्डवनन्दन
03089009a भ्रातृभिः सहितो राजन्कृष्णया चैव तच्छृणु
03089009c यत्त्वयोक्तो महाबाहुरस्त्रार्थं पाण्डवर्षभ
03089010a तदस्त्रमाप्तं पार्थेन रुद्रादप्रतिमं महत्
03089010c यत्तद्ब्रह्मशिरो नाम तपसा रुद्रमागतम्
03089011a अमृतादुत्थितं रौद्रं तल्लब्धं सव्यसाचिना
03089011c तत्समन्त्रं ससंहारं सप्रायश्चित्तमङ्गलम्
03089012a वज्रं चान्यानि चास्त्राणि दण्डादीनि युधिष्ठिर
03089012c यमात्कुबेराद्वरुणादिन्द्राच्च कुरुनन्दन
03089012e अस्त्राण्यधीतवान्पार्थो दिव्यान्यमितविक्रमः
03089013a विश्वावसोश्च तनयाद्गीतं नृत्तं च साम च
03089013c वादित्रं च यथान्यायं प्रत्यविन्दद्यथाविधि
03089014a एवं कृतास्त्रः कौन्तेयो गान्धर्वं वेदमाप्तवान्
03089014c सुखं वसति बीभत्सुरनुजस्यानुजस्तव
03089015a यदर्थं मां सुरश्रेष्ठ इदं वचनमब्रवीत्
03089015c तच्च ते कथयिष्यामि युधिष्ठिर निबोध मे
03089016a भवान्मनुष्यलोकाय गमिष्यति न संशयः
03089016c ब्रूयाद्युधिष्ठिरं तत्र वचनान्मे द्विजोत्तम
03089017a आगमिष्यति ते भ्राता कृतास्त्रः क्षिप्रमर्जुनः
03089017c सुरकार्यं महत्कृत्वा यदाशक्यं दिवौकसैः
03089018a तपसा तु त्वमात्मानं भ्रातृभिः सह योजय
03089018c तपसो हि परं नास्ति तपसा विन्दते महत्
03089019a अहं च कर्णं जानामि यथावद्भरतर्षभ
03089019c न स पार्थस्य संग्रामे कलामर्हति षोडशीम्
03089020a यच्चापि ते भयं तस्मान्मनसिस्थमरिंदम
03089020c तच्चाप्यपहरिष्यामि सव्यसाचाविहागते
03089021a यच्च ते मानसं वीर तीर्थयात्रामिमां प्रति
03089021c तच्च ते लोमशः सर्वं कथयिष्यत्यसंशयम्
03089022a यच्च किंचित्तपोयुक्तं फलं तीर्थेषु भारत
03089022c महर्षिरेष यद्ब्रूयात्तच्छ्रद्धेयमनन्यथा
03090001  लोमश उवाच
03090001a धनंजयेन चाप्युक्तं यत्तच्छृणु युधिष्ठिर
03090001c युधिष्ठिरं भ्रातरं मे योजयेर्धर्म्यया श्रिया
03090002a त्वं हि धर्मान्परान्वेत्थ तपांसि च तपोधन
03090002c श्रीमतां चापि जानासि राज्ञां धर्मं सनातनम्
03090003a स भवान्यत्परं वेद पावनं पुरुषान्प्रति
03090003c तेन संयोजयेथास्त्वं तीर्थपुण्येन पाण्डवम्
03090004a यथा तीर्थानि गच्छेत गाश्च दद्यात्स पार्थिवः
03090004c तथा सर्वात्मना कार्यमिति मां विजयोऽब्रवीत्
03090005a भवता चानुगुप्तोऽसौ चरेत्तीर्थानि सर्वशः
03090005c रक्षोभ्यो रक्षितव्यश्च दुर्गेषु विषमेषु च
03090006a दधीच इव देवेन्द्रं यथा चाप्यङ्गिरा रविम्
03090006c तथा रक्षस्व कौन्तेयं राक्षसेभ्यो द्विजोत्तम
03090007a यातुधाना हि बहवो राक्षसाः पर्वतोपमाः
03090007c त्वयाभिगुप्तान्कौन्तेयान्नातिवर्तेयुरन्तिकात्
03090008a सोऽहमिन्द्रस्य वचनान्नियोगादर्जुनस्य च
03090008c रक्षमाणो भयेभ्यस्त्वां चरिष्यामि त्वया सह
03090009a द्विस्तीर्थानि मया पूर्वं दृष्टानि कुरुनन्दन
03090009c इदं तृतीयं द्रक्ष्यामि तान्येव भवता सह
03090010a इयं राजर्षिभिर्याता पुण्यकृद्भिर्युधिष्ठिर
03090010c मन्वादिभिर्महाराज तीर्थयात्रा भयापहा
03090011a नानृजुर्नाकृतात्मा च नावैद्यो न च पापकृत्
03090011c स्नाति तीर्थेषु कौरव्य न च वक्रमतिर्नरः
03090012a त्वं तु धर्ममतिर्नित्यं धर्मज्ञः सत्यसंगरः
03090012c विमुक्तः सर्वपापेभ्यो भूय एव भविष्यसि
03090013a यथा भगीरथो राजा राजानश्च गयादयः
03090013c यथा ययातिः कौन्तेय तथा त्वमपि पाण्डव
03090014  युधिष्ठिर उवाच
03090014a न हर्षात्संप्रपश्यामि वाक्यस्यास्योत्तरं क्वचित्
03090014c स्मरेद्धि देवराजो यं किं नामाभ्यधिकं ततः
03090015a भवता संगमो यस्य भ्राता यस्य धनंजयः
03090015c वासवः स्मरते यस्य को नामाभ्यधिकस्ततः
03090016a यच्च मां भगवानाह तीर्थानां दर्शनं प्रति
03090016c धौम्यस्य वचनादेषा बुद्धिः पूर्वं कृतैव मे
03090017a तद्यदा मन्यसे ब्रह्मन्गमनं तीर्थदर्शने
03090017c तदैव गन्तास्मि दृढमेष मे निश्चयः परः
03090018  वैशंपायन उवाच
03090018a गमने कृतबुद्धिं तं पाण्डवं लोमशोऽब्रवीत्
03090018c लघुर्भव महाराज लघुः स्वैरं गमिष्यसि
03090019  युधिष्ठिर उवाच
03090019a बिक्षाभुजो निवर्तन्तां ब्राह्मणा यतयश्च ये
03090019c ये चाप्यनुगताः पौरा राजभक्तिपुरस्कृताः
03090020a धृतराष्ट्रं महाराजमभिगच्छन्तु चैव ते
03090020c स दास्यति यथाकालमुचिता यस्य या भृतिः
03090021a स चेद्यथोचितां वृत्तिं न दद्यान्मनुजेश्वरः
03090021c अस्मत्प्रियहितार्थाय पाञ्चाल्यो वः प्रदास्यति
03090022  वैशंपायन उवाच
03090022a ततो भूयिष्ठशः पौरा गुरुभारसमाहिताः
03090022c विप्राश्च यतयो युक्ता जग्मुर्नागपुरं प्रति
03090023a तान्सर्वान्धर्मराजस्य प्रेम्णा राजाम्बिकासुतः
03090023c प्रतिजग्राह विधिवद्धनैश्च समतर्पयत्
03090024a ततः कुन्तीसुतो राजा लघुभिर्ब्राह्मणैः सह
03090024c लोमशेन च सुप्रीतस्त्रिरात्रं काम्यकेऽवसत्
03091001  वैशंपायन उवाच
03091001a ततः प्रयान्तं कौन्तेयं ब्राह्मणा वनवासिनः
03091001c अभिगम्य तदा राजन्निदं वचनमब्रुवन्
03091002a राजंस्तीर्थानि गन्तासि पुण्यानि भ्रातृभिः सह
03091002c देवर्षिणा च सहितो लोमशेन महात्मना
03091003a अस्मानपि महाराज नेतुमर्हसि पाण्डव
03091003c अस्माभिर्हि न शक्यानि त्वदृते तानि कौरव
03091004a श्वापदैरुपसृष्टानि दुर्गाणि विषमाणि च
03091004c अगम्यानि नरैरल्पैस्तीर्थानि मनुजेश्वर
03091005a भवन्तो भ्रातरः शूरा धनुर्धरवराः सदा
03091005c भवद्भिः पालिताः शूरैर्गच्छेम वयमप्युत
03091006a भवत्प्रसादाद्धि वयं प्राप्नुयाम फलं शुभम्
03091006c तीर्थानां पृथिवीपाल व्रतानां च विशां पते
03091007a तव वीर्यपरित्राताः शुद्धास्तीर्थपरिप्लुताः
03091007c भवेम धूतपाप्मानस्तीर्थसंदर्शनान्नृप
03091008a भवानपि नरेन्द्रस्य कार्तवीर्यस्य भारत
03091008c अष्टकस्य च राजर्षेर्लोमपादस्य चैव ह
03091009a भरतस्य च वीरस्य सार्वभौमस्य पार्थिव
03091009c ध्रुवं प्राप्स्यसि दुष्प्रापाँल्लोकांस्तीर्थपरिप्लुतः
03091010a प्रभासादीनि तीर्थानि महेन्द्रादींश्च पर्वतान्
03091010c गङ्गाद्याः सरितश्चैव प्लक्षादींश्च वनस्पतीन्
03091010e त्वया सह महीपाल द्रष्टुमिच्छामहे वयम्
03091011a यदि ते ब्राह्मणेष्वस्ति काचित्प्रीतिर्जनाधिप
03091011c कुरु क्षिप्रं वचोऽस्माकं ततः श्रेयोऽभिपत्स्यसे
03091012a तीर्थानि हि महाबाहो तपोविघ्नकरैः सदा
03091012c अनुकीर्णानि रक्षोभिस्तेभ्यो नस्त्रातुमर्हसि
03091013a तीर्थान्युक्तानि धौम्येन नारदेन च धीमता
03091013c यान्युवाच च देवर्षिर्लोमशः सुमहातपाः
03091014a विधिवत्तानि सर्वाणि पर्यटस्व नराधिप
03091014c धूतपाप्मा सहास्माभिर्लोमशेन च पालितः
03091015a स तथा पूज्यमानस्तैर्हर्षादश्रुपरिप्लुतः
03091015c भीमसेनादिभिर्वीरैर्भ्रातृभिः परिवारितः
03091015e बाढमित्यब्रवीत्सर्वांस्तानृषीन्पाण्डवर्षभः
03091016a लोमशं समनुज्ञाप्य धौम्यं चैव पुरोहितम्
03091016c ततः स पाण्डवश्रेष्ठो भ्रातृभिः सहितो वशी
03091016e द्रौपद्या चानवद्याङ्ग्या गमनाय मनो दधे
03091017a अथ व्यासो महाभागस्तथा नारदपर्वतौ
03091017c काम्यके पाण्डवं द्रष्टुं समाजग्मुर्मनीषिणः
03091018a तेषां युधिष्ठिरो राजा पूजां चक्रे यथाविधि
03091018c सत्कृतास्ते महाभागा युधिष्ठिरमथाब्रुवन्
03091019a युधिष्ठिर यमौ भीम मनसा कुरुतार्जवम्
03091019c मनसा कृतशौचा वै शुद्धास्तीर्थानि गच्छत
03091020a शरीरनियमं ह्याहुर्ब्राह्मणा मानुषं व्रतम्
03091020c मनोविशुद्धां बुद्धिं च दैवमाहुर्व्रतं द्विजाः
03091021a मनो ह्यदुष्टं शूराणां पर्याप्तं वै नराधिप
03091021c मैत्रीं बुद्धिं समास्थाय शुद्धास्तीर्थानि गच्छत
03091022a ते यूयं मानसैः शुद्धाः शरीरनियमव्रतैः
03091022c दैवं व्रतं समास्थाय यथोक्तं फलमाप्स्यथ
03091023a ते तथेति प्रतिज्ञाय कृष्णया सह पाण्डवाः
03091023c कृतस्वस्त्ययनाः सर्वे मुनिभिर्दिव्यमानुषैः
03091024a लोमशस्योपसंगृह्य पादौ द्वैपायनस्य च
03091024c नारदस्य च राजेन्द्र देवर्षेः पर्वतस्य च
03091025a धौम्येन सहिता वीरास्तथान्यैर्वनवासिभिः
03091025c मार्गशीर्ष्यामतीतायां पुष्येण प्रययुस्ततः
03091026a कठिनानि समादाय चीराजिनजटाधराः
03091026c अभेद्यैः कवचैर्युक्तास्तीर्थान्यन्वचरंस्तदा
03091027a इन्द्रसेनादिभिर्भृत्यै रथैः परिचतुर्दशैः
03091027c महानसव्यापृतैश्च तथान्यैः परिचारकैः
03091028a सायुधा बद्धनिस्त्रिंशास्तूणवन्तः समार्गणाः
03091028c प्राङ्मुखाः प्रययुर्वीराः पाण्डवा जनमेजय
03092001  युधिष्ठिर उवाच
03092001a न वै निर्गुणमात्मानं मन्ये देवर्षिसत्तम
03092001c तथास्मि दुःखसंतप्तो यथा नान्यो महीपतिः
03092002a परांश्च निर्गुणान्मन्ये न च धर्मरतानपि
03092002c ते च लोमश लोकेऽस्मिन्नृध्यन्ते केन केतुना
03092003  लोमश उवाच
03092003a नात्र दुःखं त्वया राजन्कार्यं पार्थ कथंचन
03092003c यदधर्मेण वर्धेरन्नधर्मरुचयो जनाः
03092004a वर्धत्यधर्मेण नरस्ततो भद्राणि पश्यति
03092004c ततः सपत्नाञ्जयति समूलस्तु विनश्यति
03092005a मया हि दृष्टा दैतेया दानवाश्च महीपते
03092005c वर्धमाना ह्यधर्मेण क्षयं चोपगताः पुनः
03092006a पुरा देवयुगे चैव दृष्टं सर्वं मया विभो
03092006c अरोचयन्सुरा धर्मं धर्मं तत्यजिरेऽसुराः
03092007a तीर्थानि देवा विविशुर्नाविशन्भारतासुराः
03092007c तानधर्मकृतो दर्पः पूर्वमेव समाविशत्
03092008a दर्पान्मानः समभवन्मानात्क्रोधो व्यजायत
03092008c क्रोधादह्रीस्ततोऽलज्जा वृत्तं तेषां ततोऽनशत्
03092009a तानलज्जान्गतह्रीकान्हीनवृत्तान्वृथाव्रतान्
03092009c क्षमा लक्ष्मीश्च धर्मश्च नचिरात्प्रजहुस्ततः
03092009e लक्ष्मीस्तु देवानगमदलक्ष्मीरसुरान्नृप
03092010a तानलक्ष्मीसमाविष्टान्दर्पोपहतचेतसः
03092010c दैतेयान्दानवांश्चैव कलिरप्याविशत्ततः
03092011a तानलक्ष्मीसमाविष्टान्दानवान्कलिना तथा
03092011c दर्पाभिभूतान्कौन्तेय क्रियाहीनानचेतसः
03092012a मानाभिभूतानचिराद्विनाशः प्रत्यपद्यत
03092012c निर्यशस्यास्ततो दैत्याः कृत्स्नशो विलयं गताः
03092013a देवास्तु सागरांश्चैव सरितश्च सरांसि च
03092013c अभ्यगच्छन्धर्मशीलाः पुण्यान्यायतनानि च
03092014a तपोभिः क्रतुभिर्दानैराशीर्वादैश्च पाण्डव
03092014c प्रजहुः सर्वपापानि श्रेयश्च प्रतिपेदिरे
03092015a एवं हि दानवन्तश्च क्रियावन्तश्च सर्वशः
03092015c तीर्थान्यगच्छन्विबुधास्तेनापुर्भूतिमुत्तमाम्
03092016a तथा त्वमपि राजेन्द्र स्नात्वा तीर्थेषु सानुजः
03092016c पुनर्वेत्स्यसि तां लक्ष्मीमेष पन्थाः सनातनः
03092017a यथैव हि नृगो राजा शिबिरौशीनरो यथा
03092017c भगीरथो वसुमना गयः पूरुः पुरूरवाः
03092018a चरमाणास्तपो नित्यं स्पर्शनादम्भसश्च ते
03092018c तीर्थाभिगमनात्पूता दर्शनाच्च महात्मनाम्
03092019a अलभन्त यशः पुण्यं धनानि च विशां पते
03092019c तथा त्वमपि राजेन्द्र लब्धासि विपुलां श्रियम्
03092020a यथा चेक्ष्वाकुरचरत्सपुत्रजनबान्धवः
03092020c मुचुकुन्दोऽथ मान्धाता मरुत्तश्च महीपतिः
03092021a कीर्तिं पुण्यामविन्दन्त यथा देवास्तपोबलात्
03092021c देवर्षयश्च कार्त्स्न्येन तथा त्वमपि वेत्स्यसे
03092022a धार्तराष्ट्रास्तु दर्पेण मोहेन च वशीकृताः
03092022c नचिराद्विनशिष्यन्ति दैत्या इव न संशयः
03093001  वैशंपायन उवाच
03093001a ते तथा सहिता वीरा वसन्तस्तत्र तत्र ह
03093001c क्रमेण पृथिवीपाल नैमिषारण्यमागताः
03093002a ततस्तीर्थेषु पुण्येषु गोमत्याः पाण्डवा नृप
03093002c कृताभिषेकाः प्रददुर्गाश्च वित्तं च भारत
03093003a तत्र देवान्पितॄन्विप्रांस्तर्पयित्वा पुनः पुनः
03093003c कन्यातीर्थेऽश्वतीर्थे च गवां तीर्थे च कौरवाः
03093004a वालकोट्यां वृषप्रस्थे गिरावुष्य च पाण्डवाः
03093004c बाहुदायां महीपाल चक्रुः सर्वेऽभिषेचनम्
03093005a प्रयागे देवयजने देवानां पृथिवीपते
03093005c ऊषुराप्लुत्य गात्राणि तपश्चातस्थुरुत्तमम्
03093006a गङ्गायमुनयोश्चैव संगमे सत्यसंगराः
03093006c विपाप्मानो महात्मानो विप्रेभ्यः प्रददुर्वसु
03093007a तपस्विजनजुष्टां च ततो वेदीं प्रजापतेः
03093007c जग्मुः पाण्डुसुता राजन्ब्राह्मणैः सह भारत
03093008a तत्र ते न्यवसन्वीरास्तपश्चातस्थुरुत्तमम्
03093008c संतर्पयन्तः सततं वन्येन हविषा द्विजान्
03093009a ततो महीधरं जग्मुर्धर्मज्ञेनाभिसत्कृतम्
03093009c राजर्षिणा पुण्यकृता गयेनानुपमद्युते
03093010a सरो गयशिरो यत्र पुण्या चैव महानदी
03093010c ऋषिजुष्टं सुपुण्यं तत्तीर्थं ब्रह्मसरोत्तमम्
03093011a अगस्त्यो भगवान्यत्र गतो वैवस्वतं प्रति
03093011c उवास च स्वयं यत्र धर्मो राजन्सनातनः
03093012a सर्वासां सरितां चैव समुद्भेदो विशां पते
03093012c यत्र संनिहितो नित्यं महादेवः पिनाकधृक्
03093013a तत्र ते पाण्डवा वीराश्चातुर्मास्यैस्तदेजिरे
03093013c ऋषियज्ञेन महता यत्राक्षयवटो महान्
03093014a ब्राह्मणास्तत्र शतशः समाजग्मुस्तपोधनाः
03093014c चातुर्मास्येनायजन्त आर्षेण विधिना तदा
03093015a तत्र विद्यातपोनित्या ब्राह्मणा वेदपारगाः
03093015c कथाः प्रचक्रिरे पुण्याः सदसिस्था महात्मनाम्
03093016a तत्र विद्याव्रतस्नातः कौमारं व्रतमास्थितः
03093016c शमठोऽकथयद्राजन्नामूर्तरयसं गयम्
03093017a अमूर्तरयसः पुत्रो गयो राजर्षिसत्तमः
03093017c पुण्यानि यस्य कर्माणि तानि मे शृणु भारत
03093018a यस्य यज्ञो बभूवेह बह्वन्नो बहुदक्षिणः
03093018c यत्रान्नपर्वता राजञ्शतशोऽथ सहस्रशः
03093019a घृतकुल्याश्च दध्नश्च नद्यो बहुशतास्तथा
03093019c व्यञ्जनानां प्रवाहाश्च महार्हाणां सहस्रशः
03093020a अहन्यहनि चाप्येतद्याचतां संप्रदीयते
03093020c अन्यत्तु ब्राह्मणा राजन्भुञ्जतेऽन्नं सुसंस्कृतम्
03093021a तत्र वै दक्षिणाकाले ब्रह्मघोषो दिवं गतः
03093021c न स्म प्रज्ञायते किंचिद्ब्रह्मशब्देन भारत
03093022a पुण्येन चरता राजन्भूर्दिशः खं नभस्तथा
03093022c आपूर्णमासीच्छब्देन तदप्यासीन्महाद्भुतम्
03093023a तत्र स्म गाथा गायन्ति मनुष्या भरतर्षभ
03093023c अन्नपानैः शुभैस्तृप्ता देशे देशे सुवर्चसः
03093024a गयस्य यज्ञे के त्वद्य प्राणिनो भोक्तुमीप्सवः
03093024c यत्र भोजनशिष्टस्य पर्वताः पञ्चविंशतिः
03093025a न स्म पूर्वे जनाश्चक्रुर्न करिष्यन्ति चापरे
03093025c गयो यदकरोद्यज्ञे राजर्षिरमितद्युतिः
03093026a कथं नु देवा हविषा गयेन परितर्पिताः
03093026c पुनः शक्ष्यन्त्युपादातुमन्यैर्दत्तानि कानिचित्
03093027a एवंविधाः सुबहवस्तस्य यज्ञे महात्मनः
03093027c बभूवुरस्य सरसः समीपे कुरुनन्दन
03094001  वैशंपायन उवाच
03094001a ततः संप्रस्थितो राजा कौन्तेयो भूरिदक्षिणः
03094001c अगस्त्याश्रममासाद्य दुर्जयायामुवास ह
03094002a तत्र वै लोमशं राजा पप्रच्छ वदतां वरः
03094002c अगस्त्येनेह वातापिः किमर्थमुपशामितः
03094003a आसीद्वा किंप्रभावश्च स दैत्यो मानवान्तकः
03094003c किमर्थं चोद्गतो मन्युरगस्त्यस्य महात्मनः
03094004  लोमश उवाच
03094004a इल्वलो नाम दैतेय आसीत्कौरवनन्दन
03094004c मणिमत्यां पुरि पुरा वातापिस्तस्य चानुजः
03094005a स ब्राह्मणं तपोयुक्तमुवाच दितिनन्दनः
03094005c पुत्रं मे भगवानेकमिन्द्रतुल्यं प्रयच्छतु
03094006a तस्मै स ब्राह्मणो नादात्पुत्रं वासवसंमितम्
03094006c चुक्रोध सोऽसुरस्तस्य ब्राह्मणस्य ततो भृशम्
03094007a समाह्वयति यं वाचा गतं वैवस्वतक्षयम्
03094007c स पुनर्देहमास्थाय जीवन्स्म प्रतिदृश्यते
03094008a ततो वातापिमसुरं छागं कृत्वा सुसंस्कृतम्
03094008c तं ब्राह्मणं भोजयित्वा पुनरेव समाह्वयत्
03094009a तस्य पार्श्वं विनिर्भिद्य ब्राह्मणस्य महासुरः
03094009c वातापिः प्रहसन्राजन्निश्चक्राम विशां पते
03094010a एवं स ब्राह्मणान्राजन्भोजयित्वा पुनः पुनः
03094010c हिंसयामास दैतेय इल्वलो दुष्टचेतनः
03094011a अगस्त्यश्चापि भगवानेतस्मिन्काल एव तु
03094011c पितॄन्ददर्श गर्ते वै लम्बमानानधोमुखान्
03094012a सोऽपृच्छल्लम्बमानांस्तान्भवन्त इह किंपराः
03094012c संतानहेतोरिति ते तमूचुर्ब्रह्मवादिनः
03094013a ते तस्मै कथयामासुर्वयं ते पितरः स्वकाः
03094013c गर्तमेतमनुप्राप्ता लम्बामः प्रसवार्थिनः
03094014a यदि नो जनयेथास्त्वमगस्त्यापत्यमुत्तमम्
03094014c स्यान्नोऽस्मान्निरयान्मोक्षस्त्वं च पुत्राप्नुया गतिम्
03094015a स तानुवाच तेजस्वी सत्यधर्मपरायणः
03094015c करिष्ये पितरः कामं व्येतु वो मानसो ज्वरः
03094016a ततः प्रसवसंतानं चिन्तयन्भगवानृषिः
03094016c आत्मनः प्रसवस्यार्थे नापश्यत्सदृशीं स्त्रियम्
03094017a स तस्य तस्य सत्त्वस्य तत्तदङ्गमनुत्तमम्
03094017c संभृत्य तत्समैरङ्गैर्निर्ममे स्त्रियमुत्तमाम्
03094018a स तां विदर्भराजाय पुत्रकामाय ताम्यते
03094018c निर्मितामात्मनोऽर्थाय मुनिः प्रादान्महातपाः
03094019a सा तत्र जज्ञे सुभगा विद्युत्सौदामिनी यथा
03094019c विभ्राजमाना वपुसा व्यवर्धत शुभानना
03094020a जातमात्रां च तां दृष्ट्वा वैदर्भः पृथिवीपतिः
03094020c प्रहर्षेण द्विजातिभ्यो न्यवेदयत भारत
03094021a अभ्यनन्दन्त तां सर्वे ब्राह्मणा वसुधाधिप
03094021c लोपामुद्रेति तस्याश्च चक्रिरे नाम ते द्विजाः
03094022a ववृधे सा महाराज बिभ्रती रूपमुत्तमम्
03094022c अप्स्विवोत्पलिनी शीघ्रमग्नेरिव शिखा शुभा
03094023a तां यौवनस्थां राजेन्द्र शतं कन्याः स्वलंकृताः
03094023c दाशीशतं च कल्याणीमुपतस्थुर्वशानुगाः
03094024a सा स्म दासीशतवृता मध्ये कन्याशतस्य च
03094024c आस्ते तेजस्विनी कन्या रोहिणीव दिवि प्रभो
03094025a यौवनस्थामपि च तां शीलाचारसमन्विताम्
03094025c न वव्रे पुरुषः कश्चिद्भयात्तस्य महात्मनः
03094026a सा तु सत्यवती कन्या रूपेणाप्सरसोऽप्यति
03094026c तोषयामास पितरं शीलेन स्वजनं तथा
03094027a वैदर्भीं तु तथायुक्तां युवतीं प्रेक्ष्य वै पिता
03094027c मनसा चिन्तयामास कस्मै दद्यां सुतामिति
03095001  लोमश उवाच
03095001a यदा त्वमन्यतागस्त्यो गार्हस्थ्ये तां क्षमामिति
03095001c तदाभिगम्य प्रोवाच वैदर्भं पृथिवीपतिम्
03095002a राजन्निवेशे बुद्धिर्मे वर्तते पुत्रकारणात्
03095002c वरये त्वां महीपाल लोपामुद्रां प्रयच्छ मे
03095003a एवमुक्तः स मुनिना महीपालो विचेतनः
03095003c प्रत्याख्यानाय चाशक्तः प्रदातुमपि नैच्छत
03095004a ततः स भार्यामभ्येत्य प्रोवाच पृथिवीपतिः
03095004c महर्षिर्वीर्यवानेष क्रुद्धः शापाग्निना दहेत्
03095005a तं तथा दुःखितं दृष्ट्वा सभार्यं पृथिवीपतिम्
03095005c लोपामुद्राभिगम्येदं काले वचनमब्रवीत्
03095006a न मत्कृते महीपाल पीडामभ्येतुमर्हसि
03095006c प्रयच्छ मामगस्त्याय त्राह्यात्मानं मया पितः
03095007a दुहितुर्वचनाद्राजा सोऽगस्त्याय महात्मने
03095007c लोपामुद्रां ततः प्रादाद्विधिपूर्वं विशां पते
03095008a प्राप्य भार्यामगस्त्यस्तु लोपामुद्रामभाषत
03095008c महार्हाण्युत्सृजैतानि वासांस्याभरणानि च
03095009a ततः सा दर्शनीयानि महार्हाणि तनूनि च
03095009c समुत्ससर्ज रम्भोरूर्वसनान्यायतेक्षणा
03095010a ततश्चीराणि जग्राह वल्कलान्यजिनानि च
03095010c समानव्रतचर्या च बभूवायतलोचना
03095011a गङ्गाद्वारमथागम्य भगवानृषिसत्तमः
03095011c उग्रमातिष्ठत तपः सह पत्न्यानुकूलया
03095012a सा प्रीत्या बहुमानाच्च पतिं पर्यचरत्तदा
03095012c अगस्त्यश्च परां प्रीतिं भार्यायामकरोत्प्रभुः
03095013a ततो बहुतिथे काले लोपामुद्रां विशां पते
03095013c तपसा द्योतितां स्नातां ददर्श भगवानृषिः
03095014a स तस्याः परिचारेण शौचेन च दमेन च
03095014c श्रिया रूपेण च प्रीतो मैथुनायाजुहाव ताम्
03095015a ततः सा प्राञ्जलिर्भूत्वा लज्जमानेव भामिनी
03095015c तदा सप्रणयं वाक्यं भगवन्तमथाब्रवीत्
03095016a असंशयं प्रजाहेतोर्भार्यां पतिरविन्दत
03095016c या तु त्वयि मम प्रीतिस्तामृषे कर्तुमर्हसि
03095017a यथा पितुर्गृहे विप्र प्रासादे शयनं मम
03095017c तथाविधे त्वं शयने मामुपैतुमिहार्हसि
03095018a इच्छामि त्वां स्रग्विणं च भूषणैश्च विभूषितम्
03095018c उपसर्तुं यथाकामं दिव्याभरणभूषिता
03095019  अगस्त्य उवाच
03095019a न वै धनानि विद्यन्ते लोपामुद्रे तथा मम
03095019c यथाविधानि कल्याणि पितुस्तव सुमध्यमे
03095020  लोपामुद्रोवाच
03095020a ईशोऽसि तपसा सर्वं समाहर्तुमिहेश्वर
03095020c क्षणेन जीवलोके यद्वसु किंचन विद्यते
03095021  अगस्त्य उवाच
03095021a एवमेतद्यथात्थ त्वं तपोव्ययकरं तु मे
03095021c यथा तु मे न नश्येत तपस्तन्मां प्रचोदय
03095022  लोपामुद्रोवाच
03095022a अल्पावशिष्टः कालोऽयमृतौ मम तपोधन
03095022c न चान्यथाहमिच्छामि त्वामुपैतुं कथंचन
03095023a न चापि धर्ममिच्छामि विलोप्तुं ते तपोधन
03095023c एतत्तु मे यथाकामं संपादयितुमर्हसि
03095024  अगस्त्य उवाच
03095024a यद्येष कामः सुभगे तव बुद्ध्या विनिश्चितः
03095024c हन्त गच्छाम्यहं भद्रे चर काममिह स्थिता
03096001  लोमश उवाच
03096001a ततो जगाम कौरव्य सोऽगस्त्यो भिक्षितुं वसु
03096001c श्रुतर्वाणं महीपालं यं वेदाभ्यधिकं नृपैः
03096002a स विदित्वा तु नृपतिः कुम्भयोनिमुपागमत्
03096002c विषयान्ते सहामात्यः प्रत्यगृह्णात्सुसत्कृतम्
03096003a तस्मै चार्घ्यं यथान्यायमानीय पृथिवीपतिः
03096003c प्राञ्जलिः प्रयतो भूत्वा पप्रच्छागमनेऽर्थिताम्
03096004  अगस्त्य उवाच
03096004a वित्तार्थिनमनुप्राप्तं विद्धि मां पृथिवीपते
03096004c यथाशक्त्यविहिंस्यान्यान्संविभागं प्रयच्छ मे
03096005  लोमश उवाच
03096005a तत आयव्ययौ पूर्णौ तस्मै राजा न्यवेदयत्
03096005c अतो विद्वन्नुपादत्स्व यदत्र वसु मन्यसे
03096006a तत आयव्ययौ दृष्ट्वा समौ सममतिर्द्विजः
03096006c सर्वथा प्राणिनां पीडामुपादानादमन्यत
03096007a स श्रुतर्वाणमादाय वध्र्यश्वमगमत्ततः
03096007c स च तौ विषयस्यान्ते प्रत्यगृह्णाद्यथाविधि
03096008a तयोरर्घ्यं च पाद्यं च वध्र्यश्वः प्रत्यवेदयत्
03096008c अनुज्ञाप्य च पप्रच्छ प्रयोजनमुपक्रमे
03096009  अगस्त्य उवाच
03096009a वित्तकामाविह प्राप्तौ विद्ध्यावां पृथिवीपते
03096009c यथाशक्त्यविहिंस्यान्यान्संविभागं प्रयच्छ नौ
03096010  लोमश उवाच
03096010a तत आयव्ययौ पूर्णौ ताभ्यां राजा न्यवेदयत्
03096010c ततो ज्ञात्वा समादत्तां यदत्र व्यतिरिच्यते
03096011a तत आयव्ययौ दृष्ट्वा समौ सममतिर्द्विजः
03096011c सर्वथा प्राणिनां पीडामुपादानादमन्यत
03096012a पौरुकुत्सं ततो जग्मुस्त्रसदस्युं महाधनम्
03096012c अगस्त्यश्च श्रुतर्वा च वध्र्यश्वश्च महीपतिः
03096013a त्रसदस्युश्च तान्सर्वान्प्रत्यगृह्णाद्यथाविधि
03096013c अभिगम्य महाराज विषयान्ते सवाहनः
03096014a अर्चयित्वा यथान्यायमिक्ष्वाकू राजसत्तमः
03096014c समाश्वस्तांस्ततोऽपृच्छत्प्रयोजनमुपक्रमे
03096015  अगस्त्य उवाच
03096015a वित्तकामानिह प्राप्तान्विद्धि नः पृथिवीपते
03096015c यथाशक्त्यविहिंस्यान्यान्संविभागं प्रयच्छ नः
03096016  लोमश उवाच
03096016a तत आयव्ययौ पूर्णौ तेषां राजा न्यवेदयत्
03096016c अतो ज्ञात्वा समादद्ध्वं यदत्र व्यतिरिच्यते
03096017a तत आयव्ययौ दृष्ट्वा समौ सममतिर्द्विजः
03096017c सर्वथा प्राणिनां पीडामुपादानादमन्यत
03096018a ततः सर्वे समेत्याथ ते नृपास्तं महामुनिम्
03096018c इदमूचुर्महाराज समवेक्ष्य परस्परम्
03096019a अयं वै दानवो ब्रह्मन्निल्वलो वसुमान्भुवि
03096019c तमभिक्रम्य सर्वेऽद्य वयं याचामहे वसु
03096020a तेषां तदासीद्रुचितमिल्वलस्योपभिक्षणम्
03096020c ततस्ते सहिता राजन्निल्वलं समुपाद्रवन्
03097001  लोमश उवाच
03097001a इल्वलस्तान्विदित्वा तु महर्षिसहितान्नृपान्
03097001c उपस्थितान्सहामात्यो विषयान्तेऽभ्यपूजयत्
03097002a तेषां ततोऽसुरश्रेष्ठ आतिथ्यमकरोत्तदा
03097002c स संस्कृतेन कौरव्य भ्रात्रा वातापिना किल
03097003a ततो राजर्षयः सर्वे विषण्णा गतचेतसः
03097003c वातापिं संस्कृतं दृष्ट्वा मेषभूतं महासुरम्
03097004a अथाब्रवीदगस्त्यस्तान्राजर्षीनृषिसत्तमः
03097004c विषादो वो न कर्तव्यो अहं भोक्ष्ये महासुरम्
03097005a धुर्यासनमथासाद्य निषसाद महामुनिः
03097005c तं पर्यवेषद्दैत्येन्द्र इल्वलः प्रहसन्निव
03097006a अगस्त्य एव कृत्स्नं तु वातापिं बुभुजे ततः
03097006c भुक्तवत्यसुरोऽऽह्वानमकरोत्तस्य इल्वलः
03097007a ततो वायुः प्रादुरभूदगस्त्यस्य महात्मनः
03097007c इल्वलश्च विषण्णोऽभूद्दृष्ट्वा जीर्णं महासुरम्
03097008a प्राञ्जलिश्च सहामात्यैरिदं वचनमब्रवीत्
03097008c किमर्थमुपयाताः स्थ ब्रूत किं करवाणि वः
03097009a प्रत्युवाच ततोऽगस्त्यः प्रहसन्निल्वलं तदा
03097009c ईशं ह्यसुर विद्मस्त्वां वयं सर्वे धनेश्वरम्
03097010a इमे च नातिधनिनो धनार्थश्च महान्मम
03097010c यथाशक्त्यविहिंस्यान्यान्संविभागं प्रयच्छ नः
03097011a ततोऽभिवाद्य तमृषिमिल्वलो वाक्यमब्रवीत्
03097011c दित्सितं यदि वेत्सि त्वं ततो दास्यामि ते वसु
03097012  अगस्त्य उवाच
03097012a गवां दश सहस्राणि राज्ञामेकैकशोऽसुर
03097012c तावदेव सुवर्णस्य दित्सितं ते महासुर
03097013a मह्यं ततो वै द्विगुणं रथश्चैव हिरण्मयः
03097013c मनोजवौ वाजिनौ च दित्सितं ते महासुर
03097013e जिज्ञास्यतां रथः सद्यो व्यक्तमेष हिरण्मयः
03097014  लोमश उवाच
03097014a जिज्ञास्यमानः स रथः कौन्तेयासीद्धिरण्मयः
03097014c ततः प्रव्यथितो दैत्यो ददावभ्यधिकं वसु
03097015a विवाजश्च सुवाजश्च तस्मिन्युक्तौ रथे हयौ
03097015c ऊहतुस्तौ वसून्याशु तान्यगस्त्याश्रमं प्रति
03097015e सर्वान्राज्ञः सहागस्त्यान्निमेषादिव भारत
03097016a अगस्त्येनाभ्यनुज्ञाता जग्मू राजर्षयस्तदा
03097016c कृतवांश्च मुनिः सर्वं लोपामुद्राचिकीर्षितम्
03097017  लोपामुद्रोवाच
03097017a कृतवानसि तत्सर्वं भगवन्मम काङ्क्षितम्
03097017c उत्पादय सकृन्मह्यमपत्यं वीर्यवत्तरम्
03097018  अगस्त्य उवाच
03097018a तुष्टोऽहमस्मि कल्याणि तव वृत्तेन शोभने
03097018c विचारणामपत्ये तु तव वक्ष्यामि तां शृणु
03097019a सहस्रं तेऽस्तु पुत्राणां शतं वा दशसंमितम्
03097019c दश वा शततुल्याः स्युरेको वापि सहस्रवत्
03097020  लोपामुद्रोवाच
03097020a सहस्रसंमितः पुत्र एको मेऽस्तु तपोधन
03097020c एको हि बहुभिः श्रेयान्विद्वान्साधुरसाधुभिः
03097021  लोमश उवाच
03097021a स तथेति प्रतिज्ञाय तया समभवन्मुनिः
03097021c समये समशीलिन्या श्रद्धावाञ्श्रद्दधानया
03097022a तत आधाय गर्भं तमगमद्वनमेव सः
03097022c तस्मिन्वनगते गर्भो ववृधे सप्त शारदान्
03097023a सप्तमेऽब्दे गते चापि प्राच्यवत्स महाकविः
03097023c ज्वलन्निव प्रभावेन दृढस्युर्नाम भारत
03097023e साङ्गोपनिषदान्वेदाञ्जपन्नेव महायशाः
03097024a तस्य पुत्रोऽभवदृषेः स तेजस्वी महानृषिः
03097024c स बाल एव तेजस्वी पितुस्तस्य निवेशने
03097024e इध्मानां भारमाजह्रे इध्मवाहस्ततोऽभवत्
03097025a तथायुक्तं च तं दृष्ट्वा मुमुदे स मुनिस्तदा
03097025c लेभिरे पितरश्चास्य लोकान्राजन्यथेप्सितान्
03097026a अगस्त्यस्याश्रमः ख्यातः सर्वर्तुकुसुमान्वितः
03097026c प्राह्रादिरेवं वातापिरगस्त्येन विनाशितः
03097027a तस्यायमाश्रमो राजन्रमणीयो गुणैर्युतः
03097027c एषा भागीरथी पुण्या यथेष्टमवगाह्यताम्
03098001  युधिष्ठिर उवाच
03098001a भूय एवाहमिच्छामि महर्षेस्तस्य धीमतः
03098001c कर्मणां विस्तरं श्रोतुमगस्त्यस्य द्विजोत्तम
03098002  लोमश उवाच
03098002a शृणु राजन्कथां दिव्यामद्भुतामतिमानुषीम्
03098002c अगस्त्यस्य महाराज प्रभावममितात्मनः
03098003a आसन्कृतयुगे घोरा दानवा युद्धदुर्मदाः
03098003c कालेया इति विख्याता गणाः परमदारुणाः
03098004a ते तु वृत्रं समाश्रित्य नानाप्रहरणोद्यताः
03098004c समन्तात्पर्यधावन्त महेन्द्रप्रमुखान्सुरान्
03098005a ततो वृत्रवधे यत्नमकुर्वंस्त्रिदशाः पुरा
03098005c पुरंदरं पुरस्कृत्य ब्रह्माणमुपतस्थिरे
03098006a कृताञ्जलींस्तु तान्सर्वान्परमेष्ठी उवाच ह
03098006c विदितं मे सुराः सर्वं यद्वः कार्यं चिकीर्षितम्
03098007a तमुपायं प्रवक्ष्यामि यथा वृत्रं वधिष्यथ
03098007c दधीच इति विख्यातो महानृषिरुदारधीः
03098008a तं गत्वा सहिताः सर्वे वरं वै संप्रयाचत
03098008c स वो दास्यति धर्मात्मा सुप्रीतेनान्तरात्मना
03098009a स वाच्यः सहितैः सर्वैर्भवद्भिर्जयकाङ्क्षिभिः
03098009c स्वान्यस्थीनि प्रयच्छेति त्रैलोक्यस्य हिताय वै
03098009e स शरीरं समुत्सृज्य स्वान्यस्थीनि प्रदास्यति
03098010a तस्यास्थिभिर्महाघोरं वज्रं संभ्रियतां दृढम्
03098010c महच्छत्रुहणं तीक्ष्णं षडश्रं भीमनिस्वनम्
03098011a तेन वज्रेण वै वृत्रं वधिष्यति शतक्रतुः
03098011c एतद्वः सर्वमाख्यातं तस्माच्छीघ्रं विधीयताम्
03098012a एवमुक्तास्ततो देवा अनुज्ञाप्य पितामहम्
03098012c नारायणं पुरस्कृत्य दधीचस्याश्रमं ययुः
03098013a सरस्वत्याः परे पारे नानाद्रुमलतावृतम्
03098013c षट्पदोद्गीतनिनदैर्विघुष्टं सामगैरिव
03098013e पुंस्कोकिलरवोन्मिश्रं जीवंजीवकनादितम्
03098014a महिषैश्च वराहैश्च सृमरैश्चमरैरपि
03098014c तत्र तत्रानुचरितं शार्दूलभयवर्जितैः
03098015a करेणुभिर्वारणैश्च प्रभिन्नकरटामुखैः
03098015c सरोऽवगाढैः क्रीडद्भिः समन्तादनुनादितम्
03098016a सिंहव्याघ्रैर्महानादान्नदद्भिरनुनादितम्
03098016c अपरैश्चापि संलीनैर्गुहाकन्दरवासिभिः
03098017a तेषु तेष्ववकाशेषु शोभितं सुमनोरमम्
03098017c त्रिविष्टपसमप्रख्यं दधीचाश्रममागमन्
03098018a तत्रापश्यन्दधीचं ते दिवाकरसमद्युतिम्
03098018c जाज्वल्यमानं वपुषा यथा लक्ष्म्या पितामहम्
03098019a तस्य पादौ सुरा राजन्नभिवाद्य प्रणम्य च
03098019c अयाचन्त वरं सर्वे यथोक्तं परमेष्ठिना
03098020a ततो दधीचः परमप्रतीतः; सुरोत्तमांस्तानिदमभ्युवाच
03098020c करोमि यद्वो हितमद्य देवाः; स्वं चापि देहं त्वहमुत्सृजामि
03098021a स एवमुक्त्वा द्विपदां वरिष्ठः; प्राणान्वशी स्वान्सहसोत्ससर्ज
03098021c ततः सुरास्ते जगृहुः परासो;रस्थीनि तस्याथ यथोपदेशम्
03098022a प्रहृष्टरूपाश्च जयाय देवा;स्त्वष्टारमागम्य तमर्थमूचुः
03098022c त्वष्टा तु तेषां वचनं निशम्य; प्रहृष्टरूपः प्रयतः प्रयत्नात्
03098023a चकार वज्रं भृशमुग्ररूपं; कृत्वा च शक्रं स उवाच हृष्टः
03098023c अनेन वज्रप्रवरेण देव; भस्मीकुरुष्वाद्य सुरारिमुग्रम्
03098024a ततो हतारिः सगणः सुखं वै; प्रशाधि कृत्स्नं त्रिदिवं दिविष्ठः
03098024c त्वष्ट्रा तथोक्तः स पुरंदरस्तु; वज्रं प्रहृष्टः प्रयतोऽभ्यगृह्णात्
03099001  लोमश उवाच
03099001a ततः स वज्री बलिभिर्दैवतैरभिरक्षितः
03099001c आससाद ततो वृत्रं स्थितमावृत्य रोदसी
03099002a कालकेयैर्महाकायैः समन्तादभिरक्षितम्
03099002c समुद्यतप्रहरणैः सशृङ्गैरिव पर्वतैः
03099003a ततो युद्धं समभवद्देवानां सह दानवैः
03099003c मुहूर्तं भरतश्रेष्ठ लोकत्रासकरं महत्
03099004a उद्यतप्रतिपिष्टानां खड्गानां वीरबाहुभिः
03099004c आसीत्सुतुमुलः शब्दः शरीरेष्वभिपात्यताम्
03099005a शिरोभिः प्रपतद्भिश्च अन्तरिक्षान्महीतलम्
03099005c तालैरिव महीपाल वृन्ताद्भ्रष्टैरदृश्यत
03099006a ते हेमकवचा भूत्वा कालेयाः परिघायुधाः
03099006c त्रिदशानभ्यवर्तन्त दावदग्धा इवाद्रयः
03099007a तेषां वेगवतां वेगं सहितानां प्रधावताम्
03099007c न शेकुस्त्रिदशाः सोढुं ते भग्नाः प्राद्रवन्भयात्
03099008a तान्दृष्ट्वा द्रवतो भीतान्सहस्राक्षः पुरंदरः
03099008c वृत्रे विवर्धमाने च कश्मलं महदाविशत्
03099009a तं शक्रं कश्मलाविष्टं दृष्ट्वा विष्णुः सनातनः
03099009c स्वतेजो व्यदधाच्छक्रे बलमस्य विवर्धयन्
03099010a विष्णुनाप्यायितं शक्रं दृष्ट्वा देवगणास्ततः
03099010c स्वं स्वं तेजः समादध्युस्तथा ब्रह्मर्षयोऽमलाः
03099011a स समाप्यायितः शक्रो विष्णुना दैवतैः सह
03099011c ऋषिभिश्च महाभागैर्बलवान्समपद्यत
03099012a ज्ञात्वा बलस्थं त्रिदशाधिपं तु; ननाद वृत्रो महतो निनादान्
03099012c तस्य प्रणादेन धरा दिशश्च; खं द्यौर्नगाश्चापि चचाल सर्वम्
03099013a ततो महेन्द्रः परमाभितप्तः; श्रुत्वा रवं घोररूपं महान्तम्
03099013c भये निमग्नस्त्वरितं मुमोच; वज्रं महत्तस्य वधाय राजन्
03099014a स शक्रवज्राभिहतः पपात; महासुरः काञ्चनमाल्यधारी
03099014c यथा महाञ्शैलवरः पुरस्ता;त्स मन्दरो विष्णुकरात्प्रमुक्तः
03099015a तस्मिन्हते दैत्यवरे भयार्तः; शक्रः प्रदुद्राव सरः प्रवेष्टुम्
03099015c वज्रं न मेने स्वकरात्प्रमुक्तं; वृत्रं हतं चापि भयान्न मेने
03099016a सर्वे च देवा मुदिताः प्रहृष्टा; महर्षयश्चेन्द्रमभिष्टुवन्तः
03099016c सर्वांश्च दैत्यांस्त्वरिताः समेत्य; जघ्नुः सुरा वृत्रवधाभितप्तान्
03099017a ते वध्यमानास्त्रिदशैस्तदानीं; समुद्रमेवाविविशुर्भयार्ताः
03099017c प्रविश्य चैवोदधिमप्रमेयं; झषाकुलं रत्नसमाकुलं च
03099018a तदा स्म मन्त्रं सहिताः प्रचक्रु;स्त्रैलोक्यनाशार्थमभिस्मयन्तः
03099018c तत्र स्म केचिन्मतिनिश्चयज्ञा;स्तांस्तानुपायाननुवर्णयन्ति
03099019a तेषां तु तत्र क्रमकालयोगा;द्घोरा मतिश्चिन्तयतां बभूव
03099019c ये सन्ति विद्यातपसोपपन्ना;स्तेषां विनाशः प्रथमं तु कार्यः
03099020a लोका हि सर्वे तपसा ध्रियन्ते; तस्मात्त्वरध्वं तपसः क्षयाय
03099020c ये सन्ति केचिद्धि वसुंधरायां; तपस्विनो धर्मविदश्च तज्ज्ञाः
03099020e तेषां वधः क्रियतां क्षिप्रमेव; तेषु प्रनष्टेषु जगत्प्रनष्टम्
03099021a एवं हि सर्वे गतबुद्धिभावा; जगद्विनाशे परमप्रहृष्टाः
03099021c दुर्गं समाश्रित्य महोर्मिमन्तं; रत्नाकरं वरुणस्यालयं स्म
03100001  लोमश उवाच
03100001a समुद्रं ते समाश्रित्य वारुणं निधिमम्भसाम्
03100001c कालेयाः संप्रवर्तन्त त्रैलोक्यस्य विनाशने
03100002a ते रात्रौ समभिक्रुद्धा भक्षयन्ति सदा मुनीन्
03100002c आश्रमेषु च ये सन्ति पुन्येष्वायतनेषु च
03100003a वसिष्ठस्याश्रमे विप्रा भक्षितास्तैर्दुरात्मभिः
03100003c अशीतिशतमष्टौ च नव चान्ये तपस्विनः
03100004a च्यवनस्याश्रमं गत्वा पुण्यं द्विजनिषेवितम्
03100004c फलमूलाशनानां हि मुनीनां भक्षितं शतम्
03100005a एवं रात्रौ स्म कुर्वन्ति विविशुश्चार्णवं दिवा
03100005c भरद्वाजाश्रमे चैव नियता ब्रह्मचारिणः
03100005e वाय्वाहाराम्बुभक्षाश्च विंशतिः संनिपातिताः
03100006a एवं क्रमेण सर्वांस्तानाश्रमान्दानवास्तदा
03100006c निशायां परिधावन्ति मत्ता भुजबलाश्रयात्
03100006e कालोपसृष्टाः कालेया घ्नन्तो द्विजगणान्बहून्
03100007a न चैनानन्वबुध्यन्त मनुजा मनुजोत्तम
03100007c एवं प्रवृत्तान्दैत्यांस्तांस्तापसेषु तपस्विषु
03100008a प्रभाते समदृश्यन्त नियताहारकर्शिताः
03100008c महीतलस्था मुनयः शरीरैर्गतजीवितैः
03100009a क्षीणमांसैर्विरुधिरैर्विमज्जान्त्रैर्विसंधिभिः
03100009c आकीर्णैराचिता भूमिः शङ्खानामिव राशिभिः
03100010a कलशैर्विप्रविद्धैश्च स्रुवैर्भग्नैस्तथैव च
03100010c विकीर्णैरग्निहोत्रैश्च भूर्बभूव समावृता
03100011a निःस्वाध्यायवषट्कारं नष्टयज्ञोत्सवक्रियम्
03100011c जगदासीन्निरुत्साहं कालेयभयपीडितम्
03100012a एवं प्रक्षीयमाणाश्च मानवा मनुजेश्वर
03100012c आत्मत्राणपरा भीताः प्राद्रवन्त दिशो भयात्
03100013a केचिद्गुहाः प्रविविशुर्निर्झरांश्चापरे श्रिताः
03100013c अपरे मरणोद्विग्ना भयात्प्रानान्समुत्सृजन्
03100014a केचिदत्र महेष्वासाः शूराः परमदर्पिताः
03100014c मार्गमाणाः परं यत्नं दानवानां प्रचक्रिरे
03100015a न चैतानधिजग्मुस्ते समुद्रं समुपाश्रितान्
03100015c श्रमं जग्मुश्च परममाजग्मुः क्षयमेव च
03100016a जगत्युपशमं याते नष्टयज्ञोत्सवक्रिये
03100016c आजग्मुः परमामार्तिं त्रिदशा मनुजेश्वर
03100017a समेत्य समहेन्द्राश्च भयान्मन्त्रं प्रचक्रिरे
03100017c नारायणं पुरस्कृत्य वैकुण्ठमपराजितम्
03100018a ततो देवाः समेतास्ते तदोचुर्मधुसूदनम्
03100018c त्वं नः स्रष्टा च पाता च भर्ता च जगतः प्रभो
03100018e त्वया सृष्टमिदं सर्वं यच्चेङ्गं यच्च नेङ्गति
03100019a त्वया भूमिः पुरा नष्टा समुद्रात्पुष्करेक्षण
03100019c वाराहं रूपमास्थाय जगदर्थे समुद्धृता
03100020a आदिदैत्यो महावीर्यो हिरण्यकशिपुस्त्वया
03100020c नारसिंहं वपुः कृत्वा सूदितः पुरुषोत्तम
03100021a अवध्यः सर्वभूतानां बलिश्चापि महासुरः
03100021c वामनं वपुराश्रित्य त्रैलोक्याद्भ्रंशितस्त्वया
03100022a असुरश्च महेष्वासो जम्भ इत्यभिविश्रुतः
03100022c यज्ञक्षोभकरः क्रूरस्त्वयैव विनिपातितः
03100023a एवमादीनि कर्माणि येषां संख्या न विद्यते
03100023c अस्माकं भयभीतानां त्वं गतिर्मधुसूदन
03100024a तस्मात्त्वां देव देवेश लोकार्थं ज्ञापयामहे
03100024c रक्ष लोकांश्च देवांश्च शक्रं च महतो भयात्
03101001  देवा ऊचुः
03101001a इतः प्रदानाद्वर्तन्ते प्रजाः सर्वाश्चतुर्विधाः
03101001c ता भाविता भावयन्ति हव्यकव्यैर्दिवौकसः
03101002a लोका ह्येवं वर्तयन्ति अन्योन्यं समुपाश्रिताः
03101002c त्वत्प्रसादान्निरुद्विग्नास्त्वयैव परिरक्षिताः
03101003a इदं च समनुप्राप्तं लोकानां भयमुत्तमम्
03101003c न च जानीम केनेमे रात्रौ वध्यन्ति ब्राह्मणाः
03101004a क्षीणेषु च ब्राह्मणेषु पृथिवी क्षयमेष्यति
03101004c ततः पृथिव्यां क्षीणायां त्रिदिवं क्षयमेष्यति
03101005a त्वत्प्रसादान्महाबाहो लोकाः सर्वे जगत्पते
03101005c विनाशं नाधिगच्छेयुस्त्वया वै परिरक्षिताः
03101006  विष्णुरुवाच
03101006a विदितं मे सुराः सर्वं प्रजानां क्षयकारणम्
03101006c भवतां चापि वक्ष्यामि शृणुध्वं विगतज्वराः
03101007a कालेय इति विख्यातो गणः परमदारुणः
03101007c तैश्च वृत्रं समाश्रित्य जगत्सर्वं प्रबाधितम्
03101008a ते वृत्रं निहतं दृष्ट्वा सहस्राक्षेण धीमता
03101008c जीवितं परिरक्षन्तः प्रविष्टा वरुणालयम्
03101009a ते प्रविश्योदधिं घोरं नक्रग्राहसमाकुलम्
03101009c उत्सादनार्थं लोकानां रात्रौ घ्नन्ति मुनीनिह
03101010a न तु शक्याः क्षयं नेतुं समुद्राश्रयगा हि ते
03101010c समुद्रस्य क्षये बुद्धिर्भवद्भिः संप्रधार्यताम्
03101010e अगस्त्येन विना को हि शक्तोऽन्योऽर्णवशोषणे
03101011a एतच्छ्रुत्वा वचो देवा विष्णुना समुदाहृतम्
03101011c परमेष्ठिनमाज्ञाप्य अगस्त्यस्याश्रमं ययुः
03101012a तत्रापश्यन्महात्मानं वारुणिं दीप्ततेजसम्
03101012c उपास्यमानमृषिभिर्देवैरिव पितामहम्
03101013a तेऽभिगम्य महात्मानं मैत्रावरुणिमच्युतम्
03101013c आश्रमस्थं तपोराशिं कर्मभिः स्वैरभिष्टुवन्
03101014  देवा ऊचुः
03101014a नहुषेणाभितप्तानां त्वं लोकानां गतिः पुरा
03101014c भ्रंशितश्च सुरैश्वर्याल्लोकार्थं लोककण्टकः
03101015a क्रोधात्प्रवृद्धः सहसा भास्करस्य नगोत्तमः
03101015c वचस्तवानतिक्रामन्विन्ध्यः शैलो न वर्धते
03101016a तमसा चावृते लोके मृत्युनाभ्यर्दिताः प्रजाः
03101016c त्वामेव नाथमासाद्य निर्वृतिं परमां गताः
03101017a अस्माकं भयभीतानां नित्यशो भगवान्गतिः
03101017c ततस्त्वार्ताः प्रयाचामस्त्वां वरं वरदो ह्यसि
03102001  युधिष्ठिर उवाच
03102001a किमर्थं सहसा विन्ध्यः प्रवृद्धः क्रोधमूर्छितः
03102001c एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं विस्तरेण महामुने
03102002  लोमश उवाच
03102002a अद्रिराजं महाशैलं मरुं कनकपर्वतम्
03102002c उदयास्तमये भानुः प्रदक्षिणमवर्तत
03102003a तं तु दृष्ट्वा तथा विन्ध्यः शैलः सूर्यमथाब्रवीत्
03102003c यथा हि मेरुर्भवता नित्यशः परिगम्यते
03102003e प्रदक्षिणं च क्रियते मामेवं कुरु भास्कर
03102004a एवमुक्तस्ततः सूर्यः शैलेन्द्रं प्रत्यभाषत
03102004c नाहमात्मेच्छया शैल करोम्येनं प्रदक्षिणम्
03102004e एष मार्गः प्रदिष्टो मे येनेदं निर्मितं जगत्
03102005a एवमुक्तस्ततः क्रोधात्प्रवृद्धः सहसाचलः
03102005c सूर्याचन्द्रमसोर्मार्गं रोद्धुमिच्छन्परंतप
03102006a ततो देवाः सहिताः सर्व एव; सेन्द्राः समागम्य महाद्रिराजम्
03102006c निवारयामासुरुपायतस्तं; न च स्म तेषां वचनं चकार
03102007a अथाभिजग्मुर्मुनिमाश्रमस्थं; तपस्विनं धर्मभृतां वरिष्ठम्
03102007c अगस्त्यमत्यद्भुतवीर्यदीप्तं; तं चार्थमूचुः सहिताः सुरास्ते
03102008  देवा ऊचुः
03102008a सूर्याचन्द्रमसोर्मार्गं नक्षत्राणां गतिं तथा
03102008c शैलराजो वृणोत्येष विन्ध्यः क्रोधवशानुगः
03102009a तं निवारयितुं शक्तो नान्यः कश्चिद्द्विजोत्तम
03102009c ऋते त्वां हि महाभाग तस्मादेनं निवारय
03102010  लोमश उवाच
03102010a तच्छ्रुत्वा वचनं विप्रः सुराणां शैलमभ्यगात्
03102010c सोऽभिगम्याब्रवीद्विन्ध्यं सदारः समुपस्थितः
03102011a मार्गमिच्छाम्यहं दत्तं भवता पर्वतोत्तम
03102011c दक्षिणामभिगन्तास्मि दिशं कार्येण केनचित्
03102012a यावदागमनं मह्यं तावत्त्वं प्रतिपालय
03102012c निवृत्ते मयि शैलेन्द्र ततो वर्धस्व कामतः
03102013a एवं स समयं कृत्वा विन्ध्येनामित्रकर्शन
03102013c अद्यापि दक्षिणाद्देशाद्वारुणिर्न निवर्तते
03102014a एतत्ते सर्वमाख्यातं यथा विन्ध्यो न वर्धते
03102014c अगस्त्यस्य प्रभावेन यन्मां त्वं परिपृच्छसि
03102015a कालेयास्तु यथा राजन्सुरैः सर्वैर्निषूदिताः
03102015c अगस्त्याद्वरमासाद्य तन्मे निगदतः शृणु
03102016a त्रिदशानां वचः श्रुत्वा मैत्रावरुणिरब्रवीत्
03102016c किमर्थमभियाताः स्थ वरं मत्तः किमिच्छथ
03102016e एवमुक्तास्ततस्तेन देवास्तं मुनिमब्रुवन्
03102017a एवं त्वयेच्छाम कृतं महर्षे; महार्णवं पीयमानं महात्मन्
03102017c ततो वधिष्याम सहानुबन्धा;न्कालेयसंज्ञान्सुरविद्विषस्तान्
03102018a त्रिदशानां वचः श्रुत्वा तथेति मुनिरब्रवीत्
03102018c करिष्ये भवतां कामं लोकानां च महत्सुखम्
03102019a एवमुक्त्वा ततोऽगच्छत्समुद्रं सरितां पतिम्
03102019c ऋषिभिश्च तपःसिद्धैः सार्धं देवैश्च सुव्रतः
03102020a मनुष्योरगगन्धर्वयक्षकिंपुरुषास्तथा
03102020c अनुजग्मुर्महात्मानं द्रष्टुकामास्तदद्भुतम्
03102021a ततोऽभ्यगच्छन्सहिताः समुद्रं भीमनिस्वनम्
03102021c नृत्यन्तमिव चोर्मीभिर्वल्गन्तमिव वायुना
03102022a हसन्तमिव फेनौघैः स्खलन्तं कन्दरेषु च
03102022c नानाग्राहसमाकीर्णं नानाद्विजगणायुतम्
03102023a अगस्त्यसहिता देवाः सगन्धर्वमहोरगाः
03102023c ऋषयश्च महाभागाः समासेदुर्महोदधिम्
03103001  लोमश उवाच
03103001a समुद्रं स समासाद्य वारुणिर्भगवानृषिः
03103001c उवाच सहितान्देवानृषींश्चैव समागतान्
03103002a एष लोकहितार्थं वै पिबामि वरुणालयम्
03103002c भवद्भिर्यदनुष्ठेयं तच्छीघ्रं संविधीयताम्
03103003a एतावदुक्त्वा वचनं मैत्रावरुणिरच्युतः
03103003c समुद्रमपिबत्क्रुद्धः सर्वलोकस्य पश्यतः
03103004a पीयमानं समुद्रं तु दृष्ट्वा देवाः सवासवाः
03103004c विस्मयं परमं जग्मुः स्तुतिभिश्चाप्यपूजयन्
03103005a त्वं नस्त्राता विधाता च लोकानां लोकभावनः
03103005c त्वत्प्रसादात्समुच्छेदं न गच्छेत्सामरं जगत्
03103006a संपूज्यमानस्त्रिदशैर्महात्मा; गन्धर्वतूर्येषु नदत्सु सर्वशः
03103006c दिव्यैश्च पुष्पैरवकीर्यमाणो; महार्णवं निःसलिलं चकार
03103007a दृष्ट्वा कृतं निःसलिलं महार्णवं; सुराः समस्ताः परमप्रहृष्टाः
03103007c प्रगृह्य दिव्यानि वरायुधानि; तान्दानवाञ्जघ्नुरदीनसत्त्वाः
03103008a ते वध्यमानास्त्रिदशैर्महात्मभि;र्महाबलैर्वेगिभिरुन्नदद्भिः
03103008c न सेहिरे वेगवतां महात्मनां; वेगं तदा धारयितुं दिवौकसाम्
03103009a ते वध्यमानास्त्रिदशैर्दानवा भीमनिस्वनाः
03103009c चक्रुः सुतुमुलं युद्धं मुहूर्तमिव भारत
03103010a ते पूर्वं तपसा दग्धा मुनिभिर्भावितात्मभिः
03103010c यतमानाः परं शक्त्या त्रिदशैर्विनिषूदिताः
03103011a ते हेमनिष्काभरणाः कुण्डलाङ्गदधारिणः
03103011c निहत्य बह्वशोभन्त पुष्पिता इव किंशुकाः
03103012a हतशेषास्ततः केचित्कालेया मनुजोत्तम
03103012c विदार्य वसुधां देवीं पातालतलमाश्रिताः
03103013a निहतान्दानवान्दृष्ट्वा त्रिदशा मुनिपुंगवम्
03103013c तुष्टुवुर्विविधैर्वाक्यैरिदं चैवाब्रुवन्वचः
03103014a त्वत्प्रसादान्महाभाग लोकैः प्राप्तं महत्सुखम्
03103014c त्वत्तेजसा च निहताः कालेयाः क्रूरविक्रमाः
03103015a पूरयस्व महाबाहो समुद्रं लोकभावन
03103015c यत्त्वया सलिलं पीतं तदस्मिन्पुनरुत्सृज
03103016a एवमुक्तः प्रत्युवाच भगवान्मुनिपुंगवः
03103016c जीर्णं तद्धि मया तोयमुपायोऽन्यः प्रचिन्त्यताम्
03103016e पूरणार्थं समुद्रस्य भवद्भिर्यत्नमास्थितैः
03103017a एतच्छ्रुत्वा तु वचनं महर्षेर्भावितात्मनः
03103017c विस्मिताश्च विषण्णाश्च बभूवुः सहिताः सुराः
03103018a परस्परमनुज्ञाप्य प्रणम्य मुनिपुंगवम्
03103018c प्रजाः सर्वा महाराज विप्रजग्मुर्यथागतम्
03103019a त्रिदशा विष्णुना सार्धमुपजग्मुः पितामहम्
03103019c पूरणार्थं समुद्रस्य मन्त्रयित्वा पुनः पुनः
03103019e ऊचुः प्राञ्जलयः सर्वे सागरस्याभिपूरणम्
03104001  लोमश उवाच
03104001a तानुवाच समेतांस्तु ब्रह्मा लोकपितामहः
03104001c गच्छध्वं विबुधाः सर्वे यथाकामं यथेप्सितम्
03104002a महता कालयोगेन प्रकृतिं यास्यतेऽर्णवः
03104002c ज्ञातीन्वै कारणं कृत्वा महाराज्ञो भगीरथात्
03104003  युधिष्ठिर उवाच
03104003a कथं वै ज्ञातयो ब्रह्मन्कारणं चात्र किं मुने
03104003c कथं समुद्रः पूर्णश्च भगीरथपरिश्रमात्
03104004a एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं विस्तरेण तपोधन
03104004c कथ्यमानं त्वया विप्र राज्ञां चरितमुत्तमम्
03104005  वैशंपायन उवाच
03104005a एवमुक्तस्तु विप्रेन्द्रो धर्मराज्ञा महात्मना
03104005c कथयामास माहात्म्यं सगरस्य महात्मनः
03104006  लोमश उवाच
03104006a इक्ष्वाकूणां कुले जातः सगरो नाम पार्थिवः
03104006c रूपसत्त्वबलोपेतः स चापुत्रः प्रतापवान्
03104007a स हैहयान्समुत्साद्य तालजङ्घांश्च भारत
03104007c वशे च कृत्वा राज्ञोऽन्यान्स्वराज्यमन्वशासत
03104008a तस्य भार्ये त्वभवतां रूपयौवनदर्पिते
03104008c वैदर्भी भरतश्रेष्ठ शैब्या च भरतर्षभ
03104009a स पुत्रकामो नृपतिस्तताप सुमहत्तपः
03104009c पत्नीभ्यां सह राजेन्द्र कैलासं गिरिमाश्रितः
03104010a स तप्यमानः सुमहत्तपो योगसमन्वितः
03104010c आससाद महात्मानं त्र्यक्षं त्रिपुरमर्दनम्
03104011a शंकरं भवमीशानं शूलपानिं पिनाकिनम्
03104011c त्र्यम्बकं शिवमुग्रेशं बहुरूपमुमापतिम्
03104012a स तं दृष्ट्वैव वरदं पत्नीभ्यां सहितो नृपः
03104012c प्रणिपत्य महाबाहुः पुत्रार्थं समयाचत
03104013a तं प्रीतिमान्हरः प्राह सभार्यं नृपसत्तमम्
03104013c यस्मिन्वृतो मुहूर्तेऽहं त्वयेह नृपते वरम्
03104014a षष्टिः पुत्रसहस्राणि शूराः समरदर्पिताः
03104014c एकस्यां संभविष्यन्ति पत्न्यां तव नरोत्तम
03104015a ते चैव सर्वे सहिताः क्षयं यास्यन्ति पार्थिव
03104015c एको वंशधरः शूर एकस्यां संभविष्यति
03104015e एवमुक्त्वा तु तं रुद्रस्तत्रैवान्तरधीयत
03104016a स चापि सगरो राजा जगाम स्वं निवेशनम्
03104016c पत्नीभ्यां सहितस्तात सोऽतिहृष्टमनास्तदा
03104017a तस्याथ मनुजश्रेष्ठ ते भार्ये कमलेक्षणे
03104017c वैदर्भी चैव शैब्या च गर्भिण्यौ संबभूवतुः
03104018a ततः कालेन वैदर्भी गर्भालाबुं व्यजायत
03104018c शैब्या च सुषुवे पुत्रं कुमारं देवरूपिणम्
03104019a तदालाबुं समुत्स्रष्टुं मनश्चक्रे स पार्थिवः
03104019c अथान्तरिक्षाच्छुश्राव वाचं गम्भीरनिस्वनाम्
03104020a राजन्मा साहसं कार्षीः पुत्रान्न त्यक्तुमर्हसि
03104020c अलाबुमध्यान्निष्कृष्य बीजं यत्नेन गोप्यताम्
03104021a सोपस्वेदेषु पात्रेषु घृतपूर्णेषु भागशः
03104021c ततः पुत्रसहस्राणि षष्टिं प्राप्स्यसि पार्थिव
03104022a महादेवेन दिष्टं ते पुत्रजन्म नराधिप
03104022c अनेन क्रमयोगेन मा ते बुद्धिरतोऽन्यथा
03105001  लोमश उवाच
03105001a एतच्छ्रुत्वान्तरिक्षाच्च स राजा राजसत्तम
03105001c यथोक्तं तच्चकाराथ श्रद्दधद्भरतर्षभ
03105002a षष्टिः पुत्रसहस्राणि तस्याप्रतिमतेजसः
03105002c रुद्रप्रसादाद्राजर्षेः समजायन्त पार्थिव
03105003a ते घोराः क्रूरकर्माण आकाशपरिसर्पिणः
03105003c बहुत्वाच्चावजानन्तः सर्वाँल्लोकान्सहामरान्
03105004a त्रिदशांश्चाप्यबाधन्त तथा गन्धर्वराक्षसान्
03105004c सर्वाणि चैव भूतानि शूराः समरशालिनः
03105005a वध्यमानास्ततो लोकाः सागरैर्मन्दबुद्धिभिः
03105005c ब्रह्माणं शरणं जग्मुः सहिताः सर्वदैवतैः
03105006a तानुवाच महाभागः सर्वलोकपितामहः
03105006c गच्छध्वं त्रिदशाः सर्वे लोकैः सार्धं यथागतम्
03105007a नातिदीर्घेण कालेन सागराणां क्षयो महान्
03105007c भविष्यति महाघोरः स्वकृतैः कर्मभिः सुराः
03105008a एवमुक्तास्ततो देवा लोकाश्च मनुजेश्वर
03105008c पितामहमनुज्ञाप्य विप्रजग्मुर्यथागतम्
03105009a ततः काले बहुतिथे व्यतीते भरतर्षभ
03105009c दीक्षितः सगरो राजा हयमेधेन वीर्यवान्
03105009e तस्याश्वो व्यचरद्भूमिं पुत्रैः सुपरिरक्षितः
03105010a समुद्रं स समासाद्य निस्तोयं भीमदर्शनम्
03105010c रक्ष्यमाणः प्रयत्नेन तत्रैवान्तरधीयत
03105011a ततस्ते सागरास्तात हृतं मत्वा हयोत्तमम्
03105011c आगम्य पितुराचख्युरदृश्यं तुरगं हृतम्
03105011e तेनोक्ता दिक्षु सर्वासु सर्वे मार्गत वाजिनम्
03105012a ततस्ते पितुराज्ञाय दिक्षु सर्वासु तं हयम्
03105012c अमार्गन्त महाराज सर्वं च पृथिवीतलम्
03105013a ततस्ते सागराः सर्वे समुपेत्य परस्परम्
03105013c नाध्यगच्छन्त तुरगमश्वहर्तारमेव च
03105014a आगम्य पितरं चोचुस्ततः प्राञ्जलयोऽग्रतः
03105014c ससमुद्रवनद्वीपा सनदीनदकन्दरा
03105014e सपर्वतवनोद्देशा निखिलेन मही नृप
03105015a अस्माभिर्विचिता राजञ्शासनात्तव पार्थिव
03105015c न चाश्वमधिगच्छामो नाश्वहर्तारमेव च
03105016a श्रुत्वा तु वचनं तेषां स राजा क्रोधमूर्छितः
03105016c उवाच वचनं सर्वांस्तदा दैववशान्नृप
03105017a अनागमाय गच्छध्वं भूयो मार्गत वाजिनम्
03105017c यज्ञियं तं विना ह्यश्वं नागन्तव्यं हि पुत्रकाः
03105018a प्रतिगृह्य तु संदेशं ततस्ते सगरात्मजाः
03105018c भूय एव महीं कृत्स्नां विचेतुमुपचक्रमुः
03105019a अथापश्यन्त ते वीराः पृथिवीमवदारिताम्
03105019c समासाद्य बिलं तच्च खनन्तः सगरात्मजाः
03105019e कुद्दालैर्ह्रेषुकैश्चैव समुद्रमखनंस्तदा
03105020a स खन्यमानः सहितैः सागरैर्वरुणालयः
03105020c अगच्छत्परमामार्तिं दार्यमाणः समन्ततः
03105021a असुरोरगरक्षांसि सत्त्वानि विविधानि च
03105021c आर्तनादमकुर्वन्त वध्यमानानि सागरैः
03105022a छिन्नशीर्षा विदेहाश्च भिन्नजान्वस्थिमस्तकाः
03105022c प्राणिनः समदृश्यन्त शतशोऽथ सहस्रशः
03105023a एवं हि खनतां तेषां समुद्रं मकरालयम्
03105023c व्यतीतः सुमहान्कालो न चाश्वः समदृश्यत
03105024a ततः पूर्वोत्तरे देशे समुद्रस्य महीपते
03105024c विदार्य पातालमथ संक्रुद्धाः सगरात्मजाः
03105024e अपश्यन्त हयं तत्र विचरन्तं महीतले
03105025a कपिलं च महात्मानं तेजोराशिमनुत्तमम्
03105025c तपसा दीप्यमानं तं ज्वालाभिरिव पावकम्
03106001  लोमश उवाच
03106001a ते तं दृष्ट्वा हयं राजन्संप्रहृष्टतनूरुहाः
03106001c अनादृत्य महात्मानं कपिलं कालचोदिताः
03106001e संक्रुद्धाः समधावन्त अश्वग्रहणकाङ्क्षिणः
03106002a ततः क्रुद्धो महाराज कपिलो मुनिसत्तमः
03106002c वासुदेवेति यं प्राहुः कपिलं मुनिसत्तमम्
03106003a स चक्षुर्विवृतं कृत्वा तेजस्तेषु समुत्सृजन्
03106003c ददाह सुमहातेजा मन्दबुद्धीन्स सागरान्
03106004a तान्दृष्ट्वा भस्मसाद्भूतान्नारदः सुमहातपाः
03106004c सगरान्तिकमागच्छत्तच्च तस्मै न्यवेदयत्
03106005a स तच्छ्रुत्वा वचो घोरं राजा मुनिमुखोद्गतम्
03106005c मुहूर्तं विमना भूत्वा स्थाणोर्वाक्यमचिन्तयत्
03106005e आत्मानमात्मनाश्वास्य हयमेवान्वचिन्तयत्
03106006a अंशुमन्तं समाहूय असमञ्जःसुतं तदा
03106006c पौत्रं भरतशार्दूल इदं वचनमब्रवीत्
03106007a षष्टिस्तानि सहस्राणि पुत्राणाममितौजसाम्
03106007c कापिलं तेज आसाद्य मत्कृते निधनं गताः
03106008a तव चापि पिता तात परित्यक्तो मयानघ
03106008c धर्मं संरक्षमाणेन पौराणां हितमिच्छता
03106009  युधिष्ठिर उवाच
03106009a किमर्थं राजशार्दूलः सगरः पुत्रमात्मजम्
03106009c त्यक्तवान्दुस्त्यजं वीरं तन्मे ब्रूहि तपोधन
03106010  लोमश उवाच
03106010a असमञ्जा इति ख्यातः सगरस्य सुतो ह्यभूत्
03106010c यं शैब्या जनयामास पौराणां स हि दारकान्
03106010e खुरेषु क्रोशतो गृह्य नद्यां चिक्षेप दुर्बलान्
03106011a ततः पौराः समाजग्मुर्भयशोकपरिप्लुताः
03106011c सगरं चाभ्ययाचन्त सर्वे प्राञ्जलयः स्थिताः
03106012a त्वं नस्त्राता महाराज परचक्रादिभिर्भयैः
03106012c असमञ्जोभयाद्घोरात्ततो नस्त्रातुमर्हसि
03106013a पौराणां वचनं श्रुत्वा घोरं नृपतिसत्तमः
03106013c मुहूर्तं विमना भूत्वा सचिवानिदमब्रवीत्
03106014a असमञ्जाः पुरादद्य सुतो मे विप्रवास्यताम्
03106014c यदि वो मत्प्रियं कार्यमेतच्छीघ्रं विधीयताम्
03106015a एवमुक्ता नरेन्द्रेण सचिवास्ते नराधिप
03106015c यथोक्तं त्वरिताश्चक्रुर्यथाज्ञापितवान्नृपः
03106016a एतत्ते सर्वमाख्यातं यथा पुत्रो महात्मना
03106016c पौराणां हितकामेन सगरेण विवासितः
03106017a अंशुमांस्तु महेष्वासो यदुक्तः सगरेण ह
03106017c तत्ते सर्वं प्रवक्ष्यामि कीर्त्यमानं निबोध मे
03106018  सगर उवाच
03106018a पितुश्च तेऽहं त्यागेन पुत्राणां निधनेन च
03106018c अलाभेन तथाश्वस्य परितप्यामि पुत्रक
03106019a तस्माद्दुःखाभिसंतप्तं यज्ञविघ्नाच्च मोहितम्
03106019c हयस्यानयनात्पौत्र नरकान्मां समुद्धर
03106020  लोमश उवाच
03106020a अंशुमानेवमुक्तस्तु सगरेण महात्मना
03106020c जगाम दुःखात्तं देशं यत्र वै दारिता मही
03106021a स तु तेनैव मार्गेण समुद्रं प्रविवेश ह
03106021c अपश्यच्च महात्मानं कपिलं तुरगं च तम्
03106022a स दृष्ट्वा तेजसो राशिं पुराणमृषिसत्तमम्
03106022c प्रणम्य शिरसा भूमौ कार्यमस्मै न्यवेदयत्
03106023a ततः प्रीतो महातेजाः कलिपोंऽशुमतोऽभवत्
03106023c उवाच चैनं धर्मात्मा वरदोऽस्मीति भारत
03106024a स वव्रे तुरगं तत्र प्रथमं यज्ञकारणात्
03106024c द्वितीयमुदकं वव्रे पितॄणां पावनेप्सया
03106025a तमुवाच महातेजाः कपिलो मुनिपुंगवः
03106025c ददानि तव भद्रं ते यद्यत्प्रार्थयसेऽनघ
03106026a त्वयि क्षमा च धर्मश्च सत्यं चापि प्रतिष्ठितम्
03106026c त्वया कृतार्थः सगरः पुत्रवांश्च त्वया पिता
03106027a तव चैव प्रभावेन स्वर्गं यास्यन्ति सागराः
03106027c पौत्रश्च ते त्रिपथगां त्रिदिवादानयिष्यति
03106027e पावनार्थं सागराणां तोषयित्वा महेश्वरम्
03106028a हयं नयस्व भद्रं ते यज्ञियं नरपुंगव
03106028c यज्ञः समाप्यतां तात सगरस्य महात्मनः
03106029a अंशुमानेवमुक्तस्तु कपिलेन महात्मना
03106029c आजगाम हयं गृह्य यज्ञवाटं महात्मनः
03106030a सोऽभिवाद्य ततः पादौ सगरस्य महात्मनः
03106030c मूर्ध्नि तेनाप्युपाघ्रातस्तस्मै सर्वं न्यवेदयत्
03106031a यथा दृष्टं श्रुतं चापि सागराणां क्षयं तथा
03106031c तं चास्मै हयमाचष्ट यज्ञवाटमुपागतम्
03106032a तच्छ्रुत्वा सगरो राजा पुत्रजं दुःखमत्यजत्
03106032c अंशुमन्तं च संपूज्य समापयत तं क्रतुम्
03106033a समाप्तयज्ञः सगरो देवैः सर्वैः सभाजितः
03106033c पुत्रत्वे कल्पयामास समुद्रं वरुणालयम्
03106034a प्रशास्य सुचिरं कालं राज्यं राजीवलोचनः
03106034c पौत्रे भारं समावेश्य जगाम त्रिदिवं तदा
03106035a अंशुमानपि धर्मात्मा महीं सागरमेखलाम्
03106035c प्रशशास महाराज यथैवास्य पितामहः
03106036a तस्य पुत्रः समभवद्दिलीपो नाम धर्मवित्
03106036c तस्मै राज्यं समाधाय अंशुमानपि संस्थितः
03106037a दिलीपस्तु ततः श्रुत्वा पितॄणां निधनं महत्
03106037c पर्यतप्यत दुःखेन तेषां गतिमचिन्तयत्
03106038a गङ्गावतरणे यत्नं सुमहच्चाकरोन्नृपः
03106038c न चावतारयामास चेष्टमानो यथाबलम्
03106039a तस्य पुत्रः समभवच्छ्रीमान्धर्मपरायणः
03106039c भगीरथ इति ख्यातः सत्यवागनसूयकः
03106040a अभिषिच्य तु तं राज्ये दिलीपो वनमाश्रितः
03106040c तपःसिद्धिसमायोगात्स राजा भरतर्षभ
03106040e वनाज्जगाम त्रिदिवं कालयोगेन भारत
03107001  लोमश उवाच
03107001a स तु राजा महेष्वासश्चक्रवर्ती महारथः
03107001c बभूव सर्वलोकस्य मनोनयननन्दनः
03107002a स शुश्राव महाबाहुः कपिलेन महात्मना
03107002c पितॄणां निधनं घोरमप्राप्तिं त्रिदिवस्य च
03107003a स राज्यं सचिवे न्यस्य हृदयेन विदूयता
03107003c जगाम हिमवत्पार्श्वं तपस्तप्तुं नरेश्वरः
03107004a आरिराधयिषुर्गङ्गां तपसा दग्धकिल्बिषः
03107004c सोऽपश्यत नरश्रेष्ठ हिमवन्तं नगोत्तमम्
03107005a शृङ्गैर्बहुविधाकारैर्धातुमद्भिरलंकृतम्
03107005c पवनालम्बिभिर्मेघैः परिष्वक्तं समन्ततः
03107006a नदीकुञ्जनितम्बैश्च सोदकैरुपशोभितम्
03107006c गुहाकन्दरसंलीनैः सिंहव्याघ्रैर्निषेवितम्
03107007a शकुनैश्च विचित्राङ्गैः कूजद्भिर्विविधा गिरः
03107007c भृङ्गराजैस्तथा हंसैर्दात्यूहैर्जलकुक्कुटैः
03107008a मयूरैः शतपत्रैश्च कोकिलैर्जीवजीवकैः
03107008c चकोरैरसितापाङ्गैस्तथा पुत्रप्रियैरपि
03107009a जलस्थानेषु रम्येषु पद्मिनीभिश्च संकुलम्
03107009c सारसानां च मधुरैर्व्याहृतैः समलंकृतम्
03107010a किंनरैरप्सरोभिश्च निषेवितशिलातलम्
03107010c दिशागजविषाणाग्रैः समन्ताद्घृष्टपादपम्
03107011a विद्याधरानुचरितं नानारत्नसमाकुलम्
03107011c विषोल्बणैर्भुजंगैश्च दीप्तजिह्वैर्निषेवितम्
03107012a क्वचित्कनकसंकाशं क्वचिद्रजतसंनिभम्
03107012c क्वचिदञ्जनपुञ्जाभं हिमवन्तमुपागमत्
03107013a स तु तत्र नरश्रेष्ठस्तपो घोरं समाश्रितः
03107013c फलमूलाम्बुभक्षोऽभूत्सहस्रं परिवत्सरान्
03107014a संवत्सरसहस्रे तु गते दिव्ये महानदी
03107014c दर्शयामास तं गङ्गा तदा मूर्तिमती स्वयम्
03107015  गङ्गोवाच
03107015a किमिच्छसि महाराज मत्तः किं च ददानि ते
03107015c तद्ब्रवीहि नरश्रेष्ठ करिष्यामि वचस्तव
03107016  लोमश उवाच
03107016a एवमुक्तः प्रत्युवाच राजा हैमवतीं तदा
03107016c पितामहा मे वरदे कपिलेन महानदि
03107016e अन्वेषमाणास्तुरगं नीता वैवस्वतक्षयम्
03107017a षष्टिस्तानि सहस्राणि सागराणां महात्मनाम्
03107017c कापिलं तेज आसाद्य क्षणेन निधनं गताः
03107018a तेषामेवं विनष्टानां स्वर्गे वासो न विद्यते
03107018c यावत्तानि शरीराणि त्वं जलैर्नाभिषिञ्चसि
03107019a स्वर्गं नय महाभागे मत्पितॄन्सगरात्मजान्
03107019c तेषामर्थेऽभियाचामि त्वामहं वै महानदि
03107020a एतच्छ्रुत्वा वचो राज्ञो गङ्गा लोकनमस्कृता
03107020c भगीरथमिदं वाक्यं सुप्रीता समभाषत
03107021a करिष्यामि महाराज वचस्ते नात्र संशयः
03107021c वेगं तु मम दुर्धार्यं पतन्त्या गगनाच्च्युतम्
03107022a न शक्तस्त्रिषु लोकेषु कश्चिद्धारयितुं नृप
03107022c अन्यत्र विबुधश्रेष्ठान्नीलकण्ठान्महेश्वरात्
03107023a तं तोषय महाबाहो तपसा वरदं हरम्
03107023c स तु मां प्रच्युतां देवः शिरसा धारयिष्यति
03107023e करिष्यति च ते कामं पितॄणां हितकाम्यया
03107024a एतच्छ्रुत्वा वचो राजन्महाराजो भगीरथः
03107024c कैलासं पर्वतं गत्वा तोषयामास शंकरम्
03107025a ततस्तेन समागम्य कालयोगेन केनचित्
03107025c अगृह्णाच्च वरं तस्माद्गङ्गाया धारणं नृप
03107025e स्वर्गवासं समुद्दिश्य पितॄणां स नरोत्तमः
03108001  लोमश उवाच
03108001a भगीरथवचः श्रुत्वा प्रियार्थं च दिवौकसाम्
03108001c एवमस्त्विति राजानं भगवान्प्रत्यभाषत
03108002a धारयिष्ये महाबाहो गगनात्प्रच्युतां शिवाम्
03108002c दिव्यां देवनदीं पुण्यां त्वत्कृते नृपसत्तम
03108003a एवमुक्त्वा महाबाहो हिमवन्तमुपागमत्
03108003c संवृतः पार्षदैर्घोरैर्नानाप्रहरणोद्यतैः
03108004a ततः स्थित्वा नरश्रेष्ठं भगीरथमुवाच ह
03108004c प्रयाचस्व महाबाहो शैलराजसुतां नदीम्
03108004e पतमानां सरिच्छ्रेष्ठां धारयिष्ये त्रिविष्टपात्
03108005a एतच्छ्रुत्वा वचो राजा शर्वेण समुदाहृतम्
03108005c प्रयतः प्रणतो भूत्वा गङ्गां समनुचिन्तयत्
03108006a ततः पुण्यजला रम्या राज्ञा समनुचिन्तिता
03108006c ईशानं च स्थितं दृष्ट्वा गगनात्सहसा च्युता
03108007a तां प्रच्युतां ततो दृष्ट्वा देवाः सार्धं महर्षिभिः
03108007c गन्धर्वोरगरक्षांसि समाजग्मुर्दिदृक्षया
03108008a ततः पपात गगनाद्गङ्गा हिमवतः सुता
03108008c समुद्भ्रान्तमहावर्ता मीनग्राहसमाकुला
03108009a तां दधार हरो राजन्गङ्गां गगनमेखलाम्
03108009c ललाटदेशे पतितां मालां मुक्तामयीमिव
03108010a सा बभूव विसर्पन्ती त्रिधा राजन्समुद्रगा
03108010c फेनपुञ्जाकुलजला हंसानामिव पङ्क्तयः
03108011a क्वचिदाभोगकुटिला प्रस्खलन्ती क्वचित्क्वचित्
03108011c स्वफेनपटसंवीता मत्तेव प्रमदाव्रजत्
03108011e क्वचित्सा तोयनिनदैर्नदन्ती नादमुत्तमम्
03108012a एवं प्रकारान्सुबहून्कुर्वन्ती गगनाच्च्युता
03108012c पृथिवीतलमासाद्य भगीरथमथाब्रवीत्
03108013a दर्शयस्व महाराज मार्गं केन व्रजाम्यहम्
03108013c त्वदर्थमवतीर्णास्मि पृथिवीं पृथिवीपते
03108014a एतच्छ्रुत्वा वचो राजा प्रातिष्ठत भगीरथः
03108014c यत्र तानि शरीराणि सागराणां महात्मनाम्
03108014e पावनार्थं नरश्रेष्ठ पुण्येन सलिलेन ह
03108015a गङ्गाया धारणं कृत्वा हरो लोकनमस्कृतः
03108015c कैलासं पर्वतश्रेष्ठं जगाम त्रिदशैः सह
03108016a समुद्रं च समासाद्य गङ्गया सहितो नृपः
03108016c पूरयामास वेगेन समुद्रं वरुणालयम्
03108017a दुहितृत्वे च नृपतिर्गङ्गां समनुकल्पयत्
03108017c पितॄणां चोदकं तत्र ददौ पूर्णमनोरथः
03108018a एतत्ते सर्वमाख्यातं गङ्गा त्रिपथगा यथा
03108018c पूरणार्थं समुद्रस्य पृथिवीमवतारिता
03108019a समुद्रश्च यथा पीतः कारणार्थे महात्मना
03108019c वातापिश्च यथा नीतः क्षयं स ब्रह्महा प्रभो
03108019e अगस्त्येन महाराज यन्मां त्वं परिपृच्छसि
03109001  वैशंपायन उवाच
03109001a ततः प्रयातः कौन्तेयः क्रमेण भरतर्षभ
03109001c नन्दामपरनन्दां च नद्यौ पापभयापहे
03109002a स पर्वतं समासाद्य हेमकूटमनामयम्
03109002c अचिन्त्यानद्भुतान्भावान्ददर्श सुबहून्नृपः
03109003a वाचो यत्राभवन्मेघा उपलाश्च सहस्रशः
03109003c नाशक्नुवंस्तमारोढुं विषण्णमनसो जनाः
03109004a वायुर्नित्यं ववौ यत्र नित्यं देवश्च वर्षति
03109004c सायं प्रातश्च भगवान्दृश्यते हव्यवाहनः
03109005a एवं बहुविधान्भावानद्भुतान्वीक्ष्य पाण्डवः
03109005c लोमशं पुनरेव स्म पर्यपृच्छत्तदद्भुतम्
03109006  लोमश उवाच
03109006a यथाश्रुतमिदं पूर्वमस्माभिररिकर्शन
03109006c तदेकाग्रमना राजन्निबोध गदतो मम
03109007a अस्मिन्नृषभकूटेऽभूदृषभो नाम तापसः
03109007c अनेकशतवर्षायुस्तपस्वी कोपनो भृशम्
03109008a स वै संभाष्यमाणोऽन्यैः कोपाद्गिरिमुवाच ह
03109008c य इह व्याहरेत्कश्चिदुपलानुत्सृजेस्तदा
03109009a वातं चाहूय मा शब्दमित्युवाच स तापसः
03109009c व्याहरंश्चैव पुरुषो मेघेन विनिवार्यते
03109010a एवमेतानि कर्माणि राजंस्तेन महर्षिणा
03109010c कृतानि कानिचित्कोपात्प्रतिषिद्धानि कानिचित्
03109011a नन्दामभिगतान्देवान्पुरा राजन्निति श्रुतिः
03109011c अन्वपद्यन्त सहसा पुरुषा देवदर्शिनः
03109012a ते दर्शनमनिच्छन्तो देवाः शक्रपुरोगमाः
03109012c दुर्गं चक्रुरिमं देशं गिरिप्रत्यूहरूपकम्
03109013a तदा प्रभृति कौन्तेय नरा गिरिमिमं सदा
03109013c नाशक्नुवनभिद्रष्टुं कुत एवाधिरोहितुम्
03109014a नातप्ततपसा शक्यो द्रष्टुमेष महागिरिः
03109014c आरोढुं वापि कौन्तेय तस्मान्नियतवाग्भव
03109015a इह देवाः सदा सर्वे यज्ञानाजह्रुरुत्तमान्
03109015c तेषामेतानि लिङ्गानि दृश्यन्तेऽद्यापि भारत
03109016a कुशाकारेव दूर्वेयं संस्तीर्णेव च भूरियम्
03109016c यूपप्रकारा बहवो वृक्षाश्चेमे विशां पते
03109017a देवाश्च ऋषयश्चैव वसन्त्यद्यापि भारत
03109017c तेषां सायं तथा प्रातर्दृश्यते हव्यवाहनः
03109018a इहाप्लुतानां कौन्तेय सद्यः पाप्मा विहन्यते
03109018c कुरुश्रेष्ठाभिषेकं वै तस्मात्कुरु सहानुजः
03109019a ततो नन्दाप्लुताङ्गस्त्वं कौशिकीमभियास्यसि
03109019c विश्वामित्रेण यत्रोग्रं तपस्तप्तमनुत्तमम्
03109020  वैशंपायन उवाच
03109020a ततस्तत्र समाप्लुत्य गात्राणि सगणो नृपः
03109020c जगाम कौशिकीं पुण्यां रम्यां शिवजलां नदीम्
03110001  लोमश उवाच
03110001a एषा देवनदी पुण्या कौशिकी भरतर्षभ
03110001c विश्वामित्राश्रमो रम्य एष चात्र प्रकाशते
03110002a आश्रमश्चैव पुण्याख्यः काश्यपस्य महात्मनः
03110002c ऋश्यशृङ्गः सुतो यस्य तपस्वी संयतेन्द्रियः
03110003a तपसो यः प्रभावेन वर्षयामास वासवम्
03110003c अनावृष्ट्यां भयाद्यस्य ववर्ष बलवृत्रहा
03110004a मृग्यां जातः स तेजस्वी काश्यपस्य सुतः प्रभुः
03110004c विषये लोमपादस्य यश्चकाराद्भुतं महत्
03110005a निवर्तितेषु सस्येषु यस्मै शान्तां ददौ नृपः
03110005c लोमपादो दुहितरं सावित्रीं सविता यथा
03110006  युधिष्ठिर उवाच
03110006a ऋश्यशृङ्गः कथं मृग्यामुत्पन्नः काश्यपात्मजः
03110006c विरुद्धे योनिसंसर्गे कथं च तपसा युतः
03110007a किमर्थं च भयाच्छक्रस्तस्य बालस्य धीमतः
03110007c अनावृष्ट्यां प्रवृत्तायां ववर्ष बलवृत्रहा
03110008a कथंरूपा च शान्ताभूद्राजपुत्री यतव्रता
03110008c लोभयामास या चेतो मृगभूतस्य तस्य वै
03110009a लोमपादश्च राजर्षिर्यदाश्रूयत धार्मिकः
03110009c कथं वै विषये तस्य नावर्षत्पाकशासनः
03110010a एतन्मे भगवन्सर्वं विस्तरेण यथातथम्
03110010c वक्तुमर्हसि शुश्रूषोरृश्यशृङ्गस्य चेष्टितम्
03110011  लोमश उवाच
03110011a विभाण्डकस्य ब्रह्मर्षेस्तपसा भावितात्मनः
03110011c अमोघवीर्यस्य सतः प्रजापतिसमद्युतेः
03110012a शृणु पुत्रो यथा जात ऋश्यशृङ्गः प्रतापवान्
03110012c महाह्रदे महातेजा बालः स्थविरसंमतः
03110013a महाह्रदं समासाद्य काश्यपस्तपसि स्थितः
03110013c दीर्घकालं परिश्रान्त ऋषिर्देवर्षिसंमतः
03110014a तस्य रेतः प्रचस्कन्द दृष्ट्वाप्सरसमुर्वशीम्
03110014c अप्सूपस्पृशतो राजन्मृगी तच्चापिबत्तदा
03110015a सह तोयेन तृषिता सा गर्भिण्यभवन्नृप
03110015c अमोघत्वाद्विधेश्चैव भावित्वाद्दैवनिर्मितात्
03110016a तस्यां मृग्यां समभवत्तस्य पुत्रो महानृषिः
03110016c ऋश्यशृङ्गस्तपोनित्यो वन एव व्यवर्धत
03110017a तस्यर्श्यशृङ्गं शिरसि राजन्नासीन्महात्मनः
03110017c तेनर्श्यशृङ्ग इत्येवं तदा स प्रथितोऽभवत्
03110018a न तेन दृष्टपूर्वोऽन्यः पितुरन्यत्र मानुषः
03110018c तस्मात्तस्य मनो नित्यं ब्रह्मचर्येऽभवन्नृप
03110019a एतस्मिन्नेव काले तु सखा दशरथस्य वै
03110019c लोमपाद इति ख्यातो अङ्गानामीश्वरोऽभवत्
03110020a तेन कामः कृतो मिथ्या ब्राह्मणेभ्य इति श्रुतिः
03110020c स ब्राह्मणैः परित्यक्तस्तदा वै जगतीपतिः
03110021a पुरोहितापचाराच्च तस्य राज्ञो यदृच्छया
03110021c न ववर्ष सहस्राक्षस्ततोऽपीड्यन्त वै प्रजाः
03110022a स ब्राह्मणान्पर्यपृच्छत्तपोयुक्तान्मनीषिणः
03110022c प्रवर्षणे सुरेन्द्रस्य समर्थान्पृथिवीपतिः
03110023a कथं प्रवर्षेत्पर्जन्य उपायः परिदृश्यताम्
03110023c तमूचुश्चोदितास्तेन स्वमतानि मनीषिणः
03110024a तत्र त्वेको मुनिवरस्तं राजानमुवाच ह
03110024c कुपितास्तव राजेन्द्र ब्राह्मणा निष्कृतिं चर
03110025a ऋश्यशृङ्गं मुनिसुतमानयस्व च पार्थिव
03110025c वानेयमनभिज्ञं च नारीणामार्जवे रतम्
03110026a स चेदवतरेद्राजन्विषयं ते महातपाः
03110026c सद्यः प्रवर्षेत्पर्जन्य इति मे नात्र संशयः
03110027a एतच्छ्रुत्वा वचो राजन्कृत्वा निष्कृतिमात्मनः
03110027c स गत्वा पुनरागच्छत्प्रसन्नेषु द्विजातिषु
03110027e राजानमागतं दृष्ट्वा प्रतिसंजगृहुः प्रजाः
03110028a ततोऽङ्गपतिराहूय सचिवान्मन्त्रकोविदान्
03110028c ऋश्यशृङ्गागमे यत्नमकरोन्मन्त्रनिश्चये
03110029a सोऽध्यगच्छदुपायं तु तैरमात्यैः सहाच्युतः
03110029c शास्त्रज्ञैरलमर्थज्ञैर्नीत्यां च परिनिष्ठितैः
03110030a तत आनाययामास वारमुख्या महीपतिः
03110030c वेश्याः सर्वत्र निष्णातास्ता उवाच स पार्थिवः
03110031a ऋश्यशृङ्गमृषेः पुत्रमानयध्वमुपायतः
03110031c लोभयित्वाभिविश्वास्य विषयं मम शोभनाः
03110032a ता राजभयभीताश्च शापभीताश्च योषितः
03110032c अशक्यमूचुस्तत्कार्यं विवर्णा गतचेतसः
03110033a तत्र त्वेका जरद्योषा राजानमिदमब्रवीत्
03110033c प्रयतिष्ये महाराज तमानेतुं तपोधनम्
03110034a अभिप्रेतांस्तु मे कामान्समनुज्ञातुमर्हसि
03110034c ततः शक्ष्ये लोभयितुमृश्यशृङ्गमृषेः सुतम्
03110035a तस्याः सर्वमभिप्रायमन्वजानात्स पार्थिवः
03110035c धनं च प्रददौ भूरि रत्नानि विविधानि च
03110036a ततो रूपेण संपन्ना वयसा च महीपते
03110036c स्त्रिय आदाय काश्चित्सा जगाम वनमञ्जसा
03111001  लोमश उवाच
03111001a सा तु नाव्याश्रमं चक्रे राजकार्यार्थसिद्धये
03111001c संदेशाच्चैव नृपतेः स्वबुद्ध्या चैव भारत
03111002a नानापुष्पफलैर्वृक्षैः कृत्रिमैरुपशोभितम्
03111002c नानागुल्मलतोपेतैः स्वादुकामफलप्रदैः
03111003a अतीव रमणीयं तदतीव च मनोहरम्
03111003c चक्रे नाव्याश्रमं रम्यमद्भुतोपमदर्शनम्
03111004a ततो निबध्य तां नावमदूरे काश्यपाश्रमात्
03111004c चारयामास पुरुषैर्विहारं तस्य वै मुनेः
03111005a ततो दुहितरं वेश्या समाधायेतिकृत्यताम्
03111005c दृष्ट्वान्तरं काश्यपस्य प्राहिणोद्बुद्धिसंमताम्
03111006a सा तत्र गत्वा कुशला तपोनित्यस्य संनिधौ
03111006c आश्रमं तं समासाद्य ददर्श तमृषेः सुतम्
03111007  वेश्योवाच
03111007a कच्चिन्मुने कुशलं तापसानां; कच्चिच्च वो मूलफलं प्रभूतम्
03111007c कच्चिद्भवान्रमते चाश्रमेऽस्मिं;स्त्वां वै द्रष्टुं सांप्रतमागतोऽस्मि
03111008a कच्चित्तपो वर्धते तापसानां; पिता च ते कच्चिदहीनतेजाः
03111008c कच्चित्त्वया प्रीयते चैव विप्र; कच्चित्स्वाध्यायः क्रियते ऋश्यशृङ्ग
03111009  ऋश्यशृङ्ग उवाच
03111009a ऋद्धो भवाञ्ज्योतिरिव प्रकाशते; मन्ये चाहं त्वामभिवादनीयम्
03111009c पाद्यं वै ते संप्रदास्यामि कामा;द्यथाधर्मं फलमूलानि चैव
03111010a कौश्यां बृस्यामास्स्व यथोपजोषं; कृष्णाजिनेनावृतायां सुखायाम्
03111010c क्व चाश्रमस्तव किं नाम चेदं; व्रतं ब्रह्मंश्चरसि हि देववत्त्वम्
03111011  वेश्योवाच
03111011a ममाश्रमः काश्यपपुत्र रम्य;स्त्रियोजनं शैलमिमं परेण
03111011c तत्र स्वधर्मोऽनभिवादनं नो; न चोदकं पाद्यमुपस्पृशामः
03111012  ऋश्यशृङ्ग उवाच
03111012a फलानि पक्वानि ददानि तेऽहं; भल्लातकान्यामलकानि चैव
03111012c परूषकानीङ्गुदधन्वनानि; प्रियालानां कामकारं कुरुष्व
03111013  लोमश उवाच
03111013a सा तानि सर्वाणि विसर्जयित्वा; भक्षान्महार्हान्प्रददौ ततोऽस्मै
03111013c तान्यृश्यशृङ्गस्य महारसानि; भृशं सुरूपाणि रुचिं ददुर्हि
03111014a ददौ च माल्यानि सुगन्धवन्ति; चित्राणि वासांसि च भानुमन्ति
03111014c पानानि चाग्र्याणि ततो मुमोद; चिक्रीड चैव प्रजहास चैव
03111015a सा कन्दुकेनारमतास्य मूले; विभज्यमाना फलिता लतेव
03111015c गात्रैश्च गात्राणि निषेवमाणा; समाश्लिषच्चासकृदृश्यशृङ्गम्
03111016a सर्जानशोकांस्तिलकांश्च वृक्षा;न्प्रपुष्पितानवनाम्यावभज्य
03111016c विलज्जमानेव मदाभिभूता; प्रलोभयामास सुतं महर्षेः
03111017a अथर्श्यशृङ्गं विकृतं समीक्ष्य; पुनः पुनः पीड्य च कायमस्य
03111017c अवेक्षमाणा शनकैर्जगाम; कृत्वाग्निहोत्रस्य तदापदेशम्
03111018a तस्यां गतायां मदनेन मत्तो; विचेतनश्चाभवदृश्यशृङ्गः
03111018c तामेव भावेन गतेन शून्यो; विनिःश्वसन्नार्तरूपो बभूव
03111019a ततो मुहूर्ताद्धरिपिङ्गलाक्षः; प्रवेष्टितो रोमभिरा नखाग्रात्
03111019c स्वाध्यायवान्वृत्तसमाधियुक्तो; विभाण्डकः काश्यपः प्रादुरासीत्
03111020a सोऽपश्यदासीनमुपेत्य पुत्रं; ध्यायन्तमेकं विपरीतचित्तम्
03111020c विनिःश्वसन्तं मुहुरूर्ध्वदृष्टिं; विभाण्डकः पुत्रमुवाच दीनम्
03111021a न कल्प्यन्ते समिधः किं नु तात; कच्चिद्धुतं चाग्निहोत्रं त्वयाद्य
03111021c सुनिर्णिक्तं स्रुक्स्रुवं होमधेनुः; कच्चित्सवत्सा च कृता त्वयाद्य
03111022a न वै यथापूर्वमिवासि पुत्र; चिन्तापरश्चासि विचेतनश्च
03111022c दीनोऽतिमात्रं त्वमिहाद्य किं नु; पृच्छामि त्वां क इहाद्यागतोऽभूत्
03112001  ऋश्यशृङ्ग उवाच
03112001a इहागतो जटिलो ब्रह्मचारी; न वै ह्रस्वो नातिदीर्घो मनस्वी
03112001c सुवर्णवर्णः कमलायताक्षः; सुतः सुराणामिव शोभमानः
03112002a समृद्धरूपः सवितेव दीप्तः; सुशुक्लकृष्णाक्षतरश्चकोरैः
03112002c नीलाः प्रसन्नाश्च जटाः सुगन्धा; हिरण्यरज्जुग्रथिताः सुदीर्घाः
03112003a आधाररूपा पुनरस्य कण्ठे; विभ्राजते विद्युदिवान्तरिक्षे
03112003c द्वौ चास्य पिण्डावधरेण कण्ठ;मजातरोमौ सुमनोहरौ च
03112004a विलग्नमध्यश्च स नाभिदेशे; कटिश्च तस्यातिकृतप्रमाणा
03112004c तथास्य चीरान्तरिता प्रभाति; हिरण्मयी मेखला मे यथेयम्
03112005a अन्यच्च तस्याद्भुतदर्शनीयं; विकूजितं पादयोः संप्रभाति
03112005c पाण्योश्च तद्वत्स्वनवन्निबद्धौ; कलापकावक्षमाला यथेयम्
03112006a विचेष्टमानस्य च तस्य तानि; कूजन्ति हंसा सरसीव मत्ताः
03112006c चीराणि तस्याद्भुतदर्शनानि; नेमानि तद्वन्मम रूपवन्ति
03112007a वक्त्रं च तस्याद्भुतदर्शनीयं; प्रव्याहृतं ह्लादयतीव चेतः
03112007c पुंस्कोकिलस्येव च तस्य वाणी; तां शृण्वतो मे व्यथितोऽन्तरात्मा
03112008a यथा वनं माधवमासि मध्ये; समीरितं श्वसनेनाभिवाति
03112008c तथा स वात्युत्तमपुण्यगन्धी; निषेव्यमाणः पवनेन तात
03112009a सुसंयताश्चापि जटा विभक्ता; द्वैधीकृता भान्ति समा ललाटे
03112009c कर्णौ च चित्रैरिव चक्रवालैः; समावृतौ तस्य सुरूपवद्भिः
03112010a तथा फलं वृत्तमथो विचित्रं; समाहनत्पाणिना दक्षिणेन
03112010c तद्भूमिमासाद्य पुनः पुनश्च; समुत्पतत्यद्भुतरूपमुच्चैः
03112011a तच्चापि हत्वा परिवर्ततेऽसौ; वातेरितो वृक्ष इवावघूर्णः
03112011c तं प्रेक्ष्य मे पुत्रमिवामराणां; प्रीतिः परा तात रतिश्च जाता
03112012a स मे समाश्लिष्य पुनः शरीरं; जटासु गृह्याभ्यवनाम्य वक्त्रम्
03112012c वक्त्रेण वक्त्रं प्रणिधाय शब्दं; चकार तन्मेऽजनयत्प्रहर्षम्
03112013a न चापि पाद्यं बहु मन्यतेऽसौ; फलानि चेमानि मयाहृतानि
03112013c एवंव्रतोऽस्मीति च मामवोच;त्फलानि चान्यानि नवान्यदान्मे
03112014a मयोपयुक्तानि फलानि तानि; नेमानि तुल्यानि रसेन तेषाम्
03112014c न चापि तेषां त्वगियं यथैषां; साराणि नैषामिव सन्ति तेषाम्
03112015a तोयानि चैवातिरसानि मह्यं; प्रादात्स वै पातुमुदाररूपः
03112015c पीत्वैव यान्यभ्यधिकः प्रहर्षो; ममाभवद्भूश्चलितेव चासीत्
03112016a इमानि चित्राणि च गन्धवन्ति; माल्यानि तस्योद्ग्रथितानि पट्टैः
03112016c यानि प्रकीर्येह गतः स्वमेव; स आश्रमं तपसा द्योतमानः
03112017a गतेन तेनास्मि कृतो विचेता; गात्रं च मे संपरितप्यतीव
03112017c इच्छामि तस्यान्तिकमाशु गन्तुं; तं चेह नित्यं परिवर्तमानम्
03112018a गच्छामि तस्यान्तिकमेव तात; का नाम सा व्रतचर्या च तस्य
03112018c इच्छाम्यहं चरितुं तेन सार्धं; यथा तपः स चरत्युग्रकर्मा
03113001  विभाण्डक उवाच
03113001a रक्षांसि चैतानि चरन्ति पुत्र; रूपेण तेनाद्भुतदर्शनेन
03113001c अतुल्यरूपाण्यतिघोरवन्ति; विघ्नं सदा तपसश्चिन्तयन्ति
03113002a सुरूपरूपाणि च तानि तात; प्रलोभयन्ते विविधैरुपायैः
03113002c सुखाच्च लोकाच्च निपातयन्ति; तान्युग्रकर्माणि मुनीन्वनेषु
03113003a न तानि सेवेत मुनिर्यतात्मा; सतां लोकान्प्रार्थयानः कथंचित्
03113003c कृत्वा विघ्नं तापसानां रमन्ते; पापाचारास्तपसस्तान्यपाप
03113004a असज्जनेनाचरितानि पुत्र; पापान्यपेयानि मधूनि तानि
03113004c माल्यानि चैतानि न वै मुनीनां; स्मृतानि चित्रोज्ज्वलगन्धवन्ति
03113005  लोमश उवाच
03113005a रक्षांसि तानीति निवार्य पुत्रं; विभाण्डकस्तां मृगयां बभूव
03113005c नासादयामास यदा त्र्यहेण; तदा स पर्याववृतेऽऽश्रमाय
03113006a यदा पुनः काश्यपो वै जगाम; फलान्याहर्तुं विधिना श्रामणेन
03113006c तदा पुनर्लोभयितुं जगाम; सा वेशयोषा मुनिमृश्यशृङ्गम्
03113007a दृष्ट्वैव तामृश्यशृङ्गः प्रहृष्टः; संभ्रान्तरूपोऽभ्यपतत्तदानीम्
03113007c प्रोवाच चैनां भवतोऽऽश्रमाय; गच्छाव यावन्न पिता ममैति
03113008a ततो राजन्काश्यपस्यैकपुत्रं; प्रवेश्य योगेन विमुच्य नावम्
03113008c प्रलोभयन्त्यो विविधैरुपायै;राजग्मुरङ्गाधिपतेः समीपम्
03113009a संस्थाप्य तामाश्रमदर्शने तु; संतारितां नावमतीव शुभ्राम्
03113009c तीरादुपादाय तथैव चक्रे; राजाश्रमं नाम वनं विचित्रम्
03113010a अन्तःपुरे तं तु निवेश्य राजा; विभाण्डकस्यात्मजमेकपुत्रम्
03113010c ददर्श देवं सहसा प्रवृष्ट;मापूर्यमाणं च जगज्जलेन
03113011a स लोमपादः परिपूर्णकामः; सुतां ददावृश्यशृङ्गाय शान्ताम्
03113011c क्रोधप्रतीकारकरं च चक्रे; गोभिश्च मार्गेष्वभिकर्षणं च
03113012a विभाण्डकस्याव्रजतः स राजा; पशून्प्रभूतान्पशुपांश्च वीरान्
03113012c समादिशत्पुत्रगृद्धी महर्षि;र्विभाण्डकः परिपृच्छेद्यदा वः
03113013a स वक्तव्यः प्राञ्जलिभिर्भवद्भिः; पुत्रस्य ते पशवः कर्षणं च
03113013c किं ते प्रियं वै क्रियतां महर्षे; दासाः स्म सर्वे तव वाचि बद्धाः
03113014a अथोपायात्स मुनिश्चण्डकोपः; स्वमाश्रमं मूलफलानि गृह्य
03113014c अन्वेषमाणश्च न तत्र पुत्रं; ददर्श चुक्रोध ततो भृशं सः
03113015a ततः स कोपेन विदीर्यमाण; आशङ्कमानो नृपतेर्विधानम्
03113015c जगाम चम्पां प्रदिधक्षमाण;स्तमङ्गराजं विषयं च तस्य
03113016a स वै श्रान्तः क्षुधितः काश्यपस्ता;न्घोषान्समासादितवान्समृद्धान्
03113016c गोपैश्च तैर्विधिवत्पूज्यमानो; राजेव तां रात्रिमुवास तत्र
03113017a संप्राप्य सत्कारमतीव तेभ्यः; प्रोवाच कस्य प्रथिताः स्थ सौम्याः
03113017c ऊचुस्ततस्तेऽभ्युपगम्य सर्वे; धनं तवेदं विहितं सुतस्य
03113018a देशे तु देशे तु स पूज्यमान;स्तांश्चैव शृण्वन्मधुरान्प्रलापान्
03113018c प्रशान्तभूयिष्ठरजाः प्रहृष्टः; समाससादाङ्गपतिं पुरस्थम्
03113019a संपूजितस्तेन नरर्षभेण; ददर्श पुत्रं दिवि देवं यथेन्द्रम्
03113019c शान्तां स्नुषां चैव ददर्श तत्र; सौदामिनीमुच्चरन्तीं यथैव
03113020a ग्रामांश्च घोषांश्च सुतं च दृष्ट्वा; शान्तां च शान्तोऽस्य परः स कोपः
03113020c चकार तस्मै परमं प्रसादं; विभाण्डको भूमिपतेर्नरेन्द्र
03113021a स तत्र निक्षिप्य सुतं महर्षि;रुवाच सूर्याग्निसमप्रभावम्
03113021c जाते पुत्रे वनमेवाव्रजेथा; राज्ञः प्रियाण्यस्य सर्वाणि कृत्वा
03113022a स तद्वचः कृतवानृश्यशृङ्गो; ययौ च यत्रास्य पिता बभूव
03113022c शान्ता चैनं पर्यचरद्यथाव;त्खे रोहिणी सोममिवानुकूला
03113023a अरुन्धती वा सुभगा वसिष्ठं; लोपामुद्रा वापि यथा ह्यगस्त्यम्
03113023c नलस्य वा दमयन्ती यथाभू;द्यथा शची वज्रधरस्य चैव
03113024a नाडायनी चेन्द्रसेना यथैव; वश्या नित्यं मुद्गलस्याजमीढ
03113024c तथा शान्ता ऋश्यशृङ्गं वनस्थं; प्रीत्या युक्ता पर्यचरन्नरेन्द्र
03113025a तस्याश्रमः पुण्य एषो विभाति; महाह्रदं शोभयन्पुण्यकीर्तेः
03113025c अत्र स्नातः कृतकृत्यो विशुद्ध;स्तीर्थान्यन्यान्यनुसंयाहि राजन्
03114001  वैशंपायन उवाच
03114001a ततः प्रयातः कौशिक्याः पाण्डवो जनमेजय
03114001c आनुपूर्व्येण सर्वाणि जगामायतनान्युत
03114002a स सागरं समासाद्य गङ्गायाः संगमे नृप
03114002c नदीशतानां पञ्चानां मध्ये चक्रे समाप्लवम्
03114003a ततः समुद्रतीरेण जगाम वसुधाधिपः
03114003c भ्रातृभिः सहितो वीरः कलिङ्गान्प्रति भारत
03114004  लोमश उवाच
03114004a एते कलिङ्गाः कौन्तेय यत्र वैतरणी नदी
03114004c यत्रायजत धर्मोऽपि देवाञ्शरणमेत्य वै
03114005a ऋषिभिः समुपायुक्तं यज्ञियं गिरिशोभितम्
03114005c उत्तरं तीरमेतद्धि सततं द्विजसेवितम्
03114006a समेन देवयानेन पथा स्वर्गमुपेयुषः
03114006c अत्र वै ऋषयोऽन्येऽपि पुरा क्रतुभिरीजिरे
03114007a अत्रैव रुद्रो राजेन्द्र पशुमादत्तवान्मखे
03114007c रुद्रः पशुं मानवेन्द्र भागोऽयमिति चाब्रवीत्
03114008a हृते पशौ तदा देवास्तमूचुर्भरतर्षभ
03114008c मा परस्वमभिद्रोग्धा मा धर्मान्सकलान्नशीः
03114009a ततः कल्याणरूपाभिर्वाग्भिस्ते रुद्रमस्तुवन्
03114009c इष्ट्या चैनं तर्पयित्वा मानयां चक्रिरे तदा
03114010a ततः स पशुमुत्सृज्य देवयानेन जग्मिवान्
03114010c अत्रानुवंशो रुद्रस्य तं निबोध युधिष्ठिर
03114011a अयातयामं सर्वेभ्यो भागेभ्यो भागमुत्तमम्
03114011c देवाः संकल्पयामासुर्भयाद्रुद्रस्य शाश्वतम्
03114012a इमां गाथामत्र गायन्नपः स्पृशति यो नरः
03114012c देवयानस्तस्य पन्थाश्चक्षुश्चैव प्रकाशते
03114013  वैशंपायन उवाच
03114013a ततो वैतरणीं सर्वे पाण्डवा द्रौपदी तथा
03114013c अवतीर्य महाभागा तर्पयां चक्रिरे पितॄन्
03114014  युधिष्ठिर उवाच
03114014a उपस्पृश्यैव भगवन्नस्यां नद्यां तपोधन
03114014c मानुषादस्मि विषयादपेतः पश्य लोमश
03114015a सर्वाँल्लोकान्प्रपश्यामि प्रसादात्तव सुव्रत
03114015c वैखानसानां जपतामेष शब्दो महात्मनाम्
03114016  लोमश उवाच
03114016a त्रिशतं वै सहस्राणि योजनानां युधिष्ठिर
03114016c यत्र ध्वनिं शृणोष्येनं तूष्णीमास्स्व विशां पते
03114017a एतत्स्वयंभुवो राजन्वनं रम्यं प्रकाशते
03114017c यत्रायजत कौन्तेय विश्वकर्मा प्रतापवान्
03114018a यस्मिन्यज्ञे हि भूर्दत्ता कश्यपाय महात्मने
03114018c सपर्वतवनोद्देशा दक्षिणा वै स्वयंभुवा
03114019a अवासीदच्च कौन्तेय दत्तमात्रा मही तदा
03114019c उवाच चापि कुपिता लोकेश्वरमिदं प्रभुम्
03114020a न मां मर्त्याय भगवन्कस्मैचिद्दातुमर्हसि
03114020c प्रदानं मोघमेतत्ते यास्याम्येषा रसातलम्
03114021a विषीदन्तीं तु तां दृष्ट्वा कश्यपो भगवानृषिः
03114021c प्रसादयां बभूवाथ ततो भूमिं विशां पते
03114022a ततः प्रसन्ना पृथिवी तपसा तस्य पाण्डव
03114022c पुनरुन्मज्ज्य सलिलाद्वेदीरूपा स्थिता बभौ
03114023a सैषा प्रकाशते राजन्वेदी संस्थानलक्षणा
03114023c आरुह्यात्र महाराज वीर्यवान्वै भविष्यसि
03114024a अहं च ते स्वस्त्ययनं प्रयोक्ष्ये; यथा त्वमेनामधिरोक्ष्यसेऽद्य
03114024c स्पृष्टा हि मर्त्येन ततः समुद्र;मेषा वेदी प्रविशत्याजमीढ
03114025a अग्निर्मित्रो योनिरापोऽथ देव्यो; विष्णो रेतस्त्वममृतस्य नाभिः
03114025c एवं ब्रुवन्पाण्डव सत्यवाक्यं; वेदीमिमां त्वं तरसाधिरोह
03114026  वैशंपायन उवाच
03114026a ततः कृतस्वस्त्ययनो महात्मा; युधिष्ठिरः सागरगामगच्छत्
03114026c कृत्वा च तच्छासनमस्य सर्वं; महेन्द्रमासाद्य निशामुवास
03115001  वैशंपायन उवाच
03115001a स तत्र तामुषित्वैकां रजनीं पृथिवीपतिः
03115001c तापसानां परं चक्रे सत्कारं भ्रातृभिः सह
03115002a लोमशश्चास्य तान्सर्वानाचख्यौ तत्र तापसान्
03115002c भृगूनङ्गिरसश्चैव वासिष्ठानथ काश्यपान्
03115003a तान्समेत्य स राजर्षिरभिवाद्य कृताञ्जलिः
03115003c रामस्यानुचरं वीरमपृच्छदकृतव्रणम्
03115004a कदा नु रामो भगवांस्तापसान्दर्शयिष्यति
03115004c तेनैवाहं प्रसङ्गेन द्रष्टुमिच्छामि भार्गवम्
03115005  अकृतव्रण उवाच
03115005a आयानेवासि विदितो रामस्य विदितात्मनः
03115005c प्रीतिस्त्वयि च रामस्य क्षिप्रं त्वां दर्शयिष्यति
03115006a चतुर्दशीमष्टमीं च रामं पश्यन्ति तापसाः
03115006c अस्यां रात्र्यां व्यतीतायां भवित्री च चतुर्दशी
03115007  युधिष्ठिर उवाच
03115007a भवाननुगतो वीरं जामदग्न्यं महाबलम्
03115007c प्रत्यक्षदर्शी सर्वस्य पूर्ववृत्तस्य कर्मणः
03115008a स भवान्कथयत्वेतद्यथा रामेण निर्जिताः
03115008c आहवे क्षत्रियाः सर्वे कथं केन च हेतुना
03115009  अकृतव्रण उवाच
03115009a कन्यकुब्जे महानासीत्पार्थिवः सुमहाबलः
03115009c गाधीति विश्रुतो लोके वनवासं जगाम सः
03115010a वने तु तस्य वसतः कन्या जज्ञेऽप्सरःसमा
03115010c ऋचीको भार्गवस्तां च वरयामास भारत
03115011a तमुवाच ततो राजा ब्राह्मणं संशितव्रतम्
03115011c उचितं नः कुले किंचित्पूर्वैर्यत्संप्रवर्तितम्
03115012a एकतःश्यामकर्णानां पाण्डुराणां तरस्विनाम्
03115012c सहस्रं वाजिनां शुल्कमिति विद्धि द्विजोत्तम
03115013a न चापि भगवान्वाच्यो दीयतामिति भार्गव
03115013c देया मे दुहिता चेयं त्वद्विधाय महात्मने
03115014  ऋचीक उवाच
03115014a एकतःश्यामकर्णानां पाण्डुराणां तरस्विनाम्
03115014c दास्याम्यश्वसहस्रं ते मम भार्या सुतास्तु ते
03115015  अकृतव्रण उवाच
03115015a स तथेति प्रतिज्ञाय राजन्वरुणमब्रवीत्
03115015c एकतःश्यामकर्णानां पाण्डुराणां तरस्विनाम्
03115015e सहस्रं वाजिनामेकं शुल्कार्थं मे प्रदीयताम्
03115016a तस्मै प्रादात्सहस्रं वै वाजिनां वरुणस्तदा
03115016c तदश्वतीर्थं विख्यातमुत्थिता यत्र ते हयाः
03115017a गङ्गायां कन्यकुब्जे वै ददौ सत्यवतीं तदा
03115017c ततो गाधिः सुतां तस्मै जन्याश्चासन्सुरास्तदा
03115017e लब्ध्वा हयसहस्रं तु तांश्च दृष्ट्वा दिवौकसः
03115018a धर्मेण लब्ध्वा तां भार्यामृचीको द्विजसत्तमः
03115018c यथाकामं यथाजोषं तया रेमे सुमध्यया
03115019a तं विवाहे कृते राजन्सभार्यमवलोककः
03115019c आजगाम भृगुश्रेष्ठः पुत्रं दृष्ट्वा ननन्द च
03115020a भार्यापती तमासीनं गुरुं सुरगणार्चितम्
03115020c अर्चित्वा पर्युपासीनौ प्राञ्जली तस्थतुस्तदा
03115021a ततः स्नुषां स भगवान्प्रहृष्टो भृगुरब्रवीत्
03115021c वरं वृणीष्व सुभगे दाता ह्यस्मि तवेप्सितम्
03115022a सा वै प्रसादयामास तं गुरुं पुत्रकारणात्
03115022c आत्मनश्चैव मातुश्च प्रसादं च चकार सः
03115023  भृगुरुवाच
03115023a ऋतौ त्वं चैव माता च स्नाते पुंसवनाय वै
03115023c आलिङ्गेतां पृथग्वृक्षौ साश्वत्थं त्वमुदुम्बरम्
03115024a आलिङ्गने तु ते राजंश्चक्रतुः स्म विपर्ययम्
03115024c कदाचिद्भृगुरागच्छत्तं च वेद विपर्ययम्
03115025a अथोवाच महातेजा भ