% Rāmāyaṇa: Ayodhyākāṇḍa
% Last updated: Sun Jul 03 2022
% Encoding: Unicode Roman
%
2001001a kasya cit tv atha kālasya rājā daśarathaḥ sutam
2001001c bharataṁ kekayīputram abravīd raghunandanaḥ
2001002a ayaṁ kekayarājasya putro vasati putraka
2001002c tvāṁ netum āgato vīra yudhājin mātulas tava
2001003a śrutvā daśarathasyaitad bharataḥ kekayīsutaḥ
2001003c gamanāyābhicakrāma śatrughnasahitas tadā
2001004a āpr̥cchya pitaraṁ śūro rāmaṁ cākliṣṭakāriṇam
2001004c mātr̥̄ṁś cāpi naraśreṣṭhaḥ śatrughnasahito yayau
2001005a yudhājit prāpya bharataṁ saśatrughnaṁ praharṣitaḥ
2001005c svapuraṁ prāviśad vīraḥ pitā tasya tutoṣa ha
2001006a sa tatra nyavasad bhrātrā saha satkārasatkr̥taḥ
2001006c mātulenāśvapatinā putrasnehena lālitaḥ
2001007a tatrāpi nivasantau tau tarpyamāṇau ca kāmataḥ
2001007c bhrātarau smaratāṁ vīrau vr̥ddhaṁ daśarathaṁ nr̥pam
2001008a rājāpi tau mahātejāḥ sasmāra proṣitau sutau
2001008c ubhau bharataśatrughnau mahendravaruṇopamau
2001009a sarva eva tu tasyeṣṭāś catvāraḥ puruṣarṣabhāḥ
2001009c svaśarīrād vinirvr̥ttāś catvāra iva bāhavaḥ
2001010a teṣām api mahātejā rāmo ratikaraḥ pituḥ
2001010c svayambhūr iva bhūtānāṁ babhūva guṇavattaraḥ
2001011a gate ca bharate rāmo lakṣmaṇaś ca mahābalaḥ
2001011c pitaraṁ devasaṁkāśaṁ pūjayām āsatus tadā
2001012a pitur ājñāṁ puraskr̥tya paurakāryāṇi sarvaśaḥ
2001012c cakāra rāmo dharmātmā priyāṇi ca hitāni ca
2001013a mātr̥bhyo mātr̥kāryāṇi kr̥tvā paramayantritaḥ
2001013c gurūṇāṁ gurukāryāṇi kāle kāle ’nvavaikṣata
2001014a evaṁ daśarathaḥ prīto brāhmaṇā naigamās tathā
2001014c rāmasya śīlavr̥ttena sarve viṣayavāsinaḥ
2001015a sa hi nityaṁ praśāntātmā mr̥dupūrvaṁ ca bhāṣate
2001015c ucyamāno ’pi paruṣaṁ nottaraṁ pratipadyate
2001016a kathaṁ cid upakāreṇa kr̥tenaikena tuṣyati
2001016c na smaraty apakārāṇāṁ śatam apy ātmavattayā
2001017a śīlavr̥ddhair jñānavr̥ddhair vayovr̥ddhaiś ca sajjanaiḥ
2001017c kathayann āsta vai nityam astrayogyāntareṣv api
2001018a kalyāṇābhijanaḥ sādhur adīnaḥ satyavāg r̥juḥ
2001018c vr̥ddhair abhivinītaś ca dvijair dharmārthadarśibhiḥ
2001019a dharmārthakāmatattvajñaḥ smr̥timān pratibhāvanān
2001019c laukike samayācare kr̥takalpo viśāradaḥ
2001020a śāstrajñaś ca kr̥tajñaś ca puruṣāntarakovidaḥ
2001020c yaḥ pragrahānugrahayor yathānyāyaṁ vicakṣaṇaḥ
2001021a āyakarmaṇy upāyajñaḥ saṁdr̥ṣṭavyayakarmavit
2001021c śraiṣṭhyaṁ śāstrasamūheṣu prāpto vyāmiśrakeṣv api
2001022a arthadharmau ca saṁgr̥hya sukhatantro na cālasaḥ
2001022c vaihārikāṇāṁ śilpānāṁ vijñātārthavibhāgavit
2001023a ārohe vinaye caiva yukto vāraṇavājinām
2001023c dhanurvedavidāṁ śreṣṭho loke ’tirathasaṁmataḥ
2001024a abhiyātā prahartā ca senānayaviśāradaḥ
2001024c apradhr̥ṣyaś ca saṁgrāme kruddhair api surāsuraiḥ
2001025a anasūyo jitakrodho na dr̥pto na ca matsarī
2001025c na cāvamantā bhūtānāṁ na ca kālavaśānugaḥ
2001026a evaṁ śreṣṭhair guṇair yuktaḥ prajānāṁ pārthivātmajaḥ
2001026c saṁmatas triṣu lokeṣu vasudhāyāḥ kṣamāguṇaiḥ
2001026e buddhyā br̥haspates tulyo vīryeṇāpi śacīpateḥ
2001027a tathā sarvaprajākāntaiḥ prītisaṁjananaiḥ pituḥ
2001027c guṇair viruruce rāmo dīptaḥ sūrya ivāṁśubhiḥ
2001028a tam evaṁvr̥ttasaṁpannam apradhr̥ṣya parākramam
2001028c lokapālopamaṁ nātham akāmayata medinī
2001029a etais tu bahubhir yuktaṁ guṇair anupamaiḥ sutam
2001029c dr̥ṣṭvā daśaratho rājā cakre cintāṁ paraṁtapaḥ
2001030a eṣā hy asya parā prītir hr̥di saṁparivartate
2001030c kadā nāma sutaṁ drakṣyāmy abhiṣiktam ahaṁ priyam
2001031a vr̥ddhikāmo hi lokasya sarvabhūtānukampanaḥ
2001031c mattaḥ priyataro loke parjanya iva vr̥ṣṭimān
2001032a yamaśakrasamo vīrye br̥haspatisamo matau
2001032c mahīdharasamo dhr̥tyāṁ mattaś ca guṇavattaraḥ
2001033a mahīm aham imāṁ kr̥tsnām adhitiṣṭhantam ātmajam
2001033c anena vayasā dr̥ṣṭvā yathā svargam avāpnuyām
2001034a taṁ samīkṣya mahārājo yuktaṁ samuditair guṇaiḥ
2001034c niścitya sacivaiḥ sārdhaṁ yuvarājam amanyata
2001035a nānānagaravāstavyān pr̥thagjānapadān api
2001035c samānināya medinyāḥ pradhānān pr̥thivīpatiḥ
2001036a atha rājavitīrṇeṣu vividheṣv āsaneṣu ca
2001036c rājānam evābhimukhā niṣedur niyatā nr̥pāḥ
2001037a sa labdhamānair vinayānvitair nr̥paiḥ; purālayair jānapadaiś ca mānavaiḥ
2001037c upopaviṣṭair nr̥patir vr̥to babhau; sahasracakṣur bhagavān ivāmaraiḥ
2002001a tataḥ pariṣadaṁ sarvām āmantrya vasudhādhipaḥ
2002001c hitam uddharṣaṇaṁ cedam uvācāpratimaṁ vacaḥ
2002002a dundubhisvanakalpena gambhīreṇānunādinā
2002002c svareṇa mahatā rājā jīgmūta iva nādayan
2002003a so ’ham ikṣvākubhiḥ pūrvair narendraiḥ paripālitam
2002003c śreyasā yoktukāmo ’smi sukhārham akhilaṁ jagat
2002004a mayāpy ācaritaṁ pūrvaiḥ panthānam anugacchatā
2002004c prajā nityam atandreṇa yathāśakty abhirakṣatā
2002005a idaṁ śarīraṁ kr̥tsnasya lokasya caratā hitam
2002005c pāṇḍur asyātapatrasyac chāyāyāṁ jaritaṁ mayā
2002006a prāpya varṣasahasrāṇi bahūny āyūṁṣi jīvitaḥ
2002006c jīrṇasyāsya śarīrasya viśrāntim abhirocaye
2002007a rājaprabhāvajuṣṭāṁ hi durvahām ajitendriyaiḥ
2002007c pariśrānto ’smi lokasya gurvīṁ dharmadhuraṁ vahan
2002008a so ’haṁ viśramam icchāmi putraṁ kr̥tvā prajāhite
2002008c saṁnikr̥ṣṭān imān sarvān anumānya dvijarṣabhān
2002009a anujāto hi me sarvair guṇair jyeṣṭho mamātmajaḥ
2002009c puraṁdarasamo vīrye rāmaḥ parapuraṁjayaḥ
2002010a taṁ candram iva puṣyeṇa yuktaṁ dharmabhr̥tāṁ varam
2002010c yauvarājyena yoktāsmi prītaḥ puruṣapuṁgavam
2002011a anurūpaḥ sa vo nātho lakṣmīvām̐l lakṣmaṇāgrajaḥ
2002011c trailokyam api nāthena yena syān nāthavattaram
2002012a anena śreyasā sadyaḥ saṁyojyāham imāṁ mahīm
2002012c gatakleśo bhaviṣyāmi sute tasmin niveśya vai
2002013a iti bruvantaṁ muditāḥ pratyanandan nr̥pā nr̥pam
2002013c vr̥ṣṭimantaṁ mahāmeghaṁ nardantam iva barhiṇaḥ
2002014a tasya dharmārthaviduṣo bhāvam ājñāya sarvaśaḥ
2002014c ūcuś ca manasā jñātvā vr̥ddhaṁ daśarathaṁ nr̥pam
2002015a anekavarṣasāhasro vr̥ddhas tvam asi pārthiva
2002015c sa rāmaṁ yuvarājānam abhiṣiñcasva pārthivam
2002016a iti tad vacanaṁ śrutvā rājā teṣāṁ manaḥpriyam
2002016c ajānann iva jijñāsur idaṁ vacanam abravīt
2002017a kathaṁ nu mayi dharmeṇa pr̥thivīm anuśāsati
2002017c bhavanto draṣṭum icchanti yuvarājaṁ mamātmajam
2002018a te tam ūcur mahātmānaṁ paurajānapadaiḥ saha
2002018c bahavo nr̥pa kalyāṇā guṇāḥ putrasya santi te
2002019a divyair guṇaiḥ śakrasamo rāmaḥ satyaparākramaḥ
2002019c ikṣvākubhyo hi sarvebhyo ’py atirakto viśāmpate
2002020a rāmaḥ satpuruṣo loke satyadharmaparāyaṇaḥ
2002020c dharmajñaḥ satyasaṁdhaś ca śīlavān anasūyakaḥ
2002021a kṣāntaḥ sāntvayitā ślakṣṇaḥ kr̥tajño vijitendriyaḥ
2002021c mr̥duś ca sthiracittaś ca sadā bhavyo ’nasūyakaḥ
2002022a priyavādī ca bhūtānāṁ satyavādī ca rāghavaḥ
2002022c bahuśrutānāṁ vr̥ddhānāṁ brāhmaṇānām upāsitā
2002023a tenāsyehātulā kīrtir yaśas tejaś ca vardhate
2002023c devāsuramanuṣyāṇāṁ sarvāstreṣu viśāradaḥ
2002024a yadā vrajati saṁgrāmaṁ grāmārthe nagarasya vā
2002024c gatvā saumitrisahito nāvijitya nivartate
2002025a saṁgrāmāt punar āgamya kuñjareṇa rathena vā
2002025c paurān svajanavan nityaṁ kuśalaṁ paripr̥cchati
2002026a putreṣv agniṣu dāreṣu preṣyaśiṣyagaṇeṣu ca
2002026c nikhilenānupūrvyā ca pitā putrān ivaurasān
2002027a śuśrūṣante ca vaḥ śiṣyāḥ kaccit karmasu daṁśitāḥ
2002027c iti naḥ puruṣavyāghraḥ sadā rāmo ’bhibhāṣate
2002028a vyasaneṣu manuṣyāṇāṁ bhr̥śaṁ bhavati duḥkhitaḥ
2002028c utsaveṣu ca sarveṣu piteva parituṣyati
2002029a satyavādī maheṣvāso vr̥ddhasevī jitendriyaḥ
2002029c vatsaḥ śreyasi jātas te diṣṭyāsau tava rāghavaḥ
2002029e diṣṭyā putraguṇair yukto mārīca iva kaśyapaḥ
2002030a balam ārogyam āyuś ca rāmasya viditātmanaḥ
2002030c āśaṁsate janaḥ sarvo rāṣṭre puravare tathā
2002031a abhyantaraś ca bāhyaś ca paurajānapado janaḥ
2002031c striyo vr̥ddhās taruṇyaś ca sāyaṁprātaḥ samāhitāḥ
2002032a sarvān devān namasyanti rāmasyārthe yaśasvinaḥ
2002032c teṣām āyācitaṁ deva tvatprasādāt samr̥dhyatām
2002033a rāmam indīvaraśyāmaṁ sarvaśatrunibarhaṇam
2002033c paśyāmo yauvarājyasthaṁ tava rājottamātmajam
2002034a taṁ devadevopamam ātmajaṁ te; sarvasya lokasya hite niviṣṭam
2002034c hitāya naḥ kṣipram udārajuṣṭaṁ; mudābhiṣektuṁ varada tvam arhasi
2003001a teṣām ajñalipadmāni pragr̥hītāni sarvaśaḥ
2003001c pratigr̥hyābravīd rājā tebhyaḥ priyahitaṁ vacaḥ
2003002a aho ’smi paramaprītaḥ prabhāvaś cātulo mama
2003002c yan me jyeṣṭhaṁ priyaṁ putraṁ yauvarājyastham icchatha
2003003a iti pratyarcya tān rājā brāhmaṇān idam abravīt
2003003c vasiṣṭhaṁ vāmadevaṁ ca teṣām evopaśr̥ṇvatām
2003004a caitraḥ śrīmān ayaṁ māsaḥ puṇyaḥ puṣpitakānanaḥ
2003004c yauvarājyāya rāmasya sarvam evopakalpyatām
2003005a kr̥tam ity eva cābrūtām abhigamya jagatpatim
2003005c yathoktavacanaṁ prītau harṣayuktau dvijarṣabhau
2003006a tataḥ sumantraṁ dyutimān rājā vacanam abravīt
2003006c rāmaḥ kr̥tātmā bhavatā śīghram ānīyatām iti
2003007a sa tatheti pratijñāya sumantro rājaśāsanāt
2003007c rāmaṁ tatrānayāṁ cakre rathena rathināṁ varam
2003008a atha tatra samāsīnās tadā daśarathaṁ nr̥pam
2003008c prācyodīcyāḥ pratīcyāś ca dākṣiṇātyāś ca bhūmipāḥ
2003009a mlecchāś cāryāś ca ye cānye vanaśailāntavāsinaḥ
2003009c upāsāṁ cakrire sarve taṁ devā iva vāsavam
2003010a teṣāṁ madhye sa rājarṣir marutām iva vāsavaḥ
2003010c prāsādastho rathagataṁ dadarśāyāntam ātmajam
2003011a gandharvarājapratimaṁ loke vikhyātapauruṣam
2003011c dīrghabāhuṁ mahāsattvaṁ mattamātaṅgagāminam
2003012a candrakāntānanaṁ rāmam atīva priyadarśanam
2003012c rūpaudāryaguṇaiḥ puṁsāṁ dr̥ṣṭicittāpahāriṇam
2003013a gharmābhitaptāḥ parjanyaṁ hlādayantam iva prajāḥ
2003013c na tatarpa samāyāntaṁ paśyamāno narādhipaḥ
2003014a avatārya sumantras taṁ rāghavaṁ syandanottamāt
2003014c pituḥ samīpaṁ gacchantaṁ prāñjaliḥ pr̥ṣṭhato ’nvagāt
2003015a sa taṁ kailāsaśr̥ṅgābhaṁ prāsādaṁ narapuṁgavaḥ
2003015c āruroha nr̥paṁ draṣṭuṁ saha sūtena rāghavaḥ
2003016a sa prāñjalir abhipretya praṇataḥ pitur antike
2003016c nāma svaṁ śrāvayan rāmo vavande caraṇau pituḥ
2003017a taṁ dr̥ṣṭvā praṇataṁ pārśve kr̥tāñjalipuṭaṁ nr̥paḥ
2003017c gr̥hyāñjalau samākr̥ṣya sasvaje priyam ātmajam
2003018a tasmai cābhyudyataṁ śrīmān maṇikāñcanabhūṣitam
2003018c dideśa rājā ruciraṁ rāmāya paramāsanam
2003019a tad āsanavaraṁ prāpya vyadīpayata rāghavaḥ
2003019c svayeva prabhayā merum udaye vimalo raviḥ
2003020a tena vibhrājitā tatra sā sabhābhivyarocata
2003020c vimalagrahanakṣatrā śāradī dyaur ivendunā
2003021a taṁ paśyamāno nr̥patis tutoṣa priyam ātmajam
2003021c alaṁkr̥tam ivātmānam ādarśatalasaṁsthitam
2003022a sa taṁ sasmitam ābhāṣya putraṁ putravatāṁ varaḥ
2003022c uvācedaṁ vaco rājā devendram iva kaśyapaḥ
2003023a jyeṣṭhāyām asi me patnyāṁ sadr̥śyāṁ sadr̥śaḥ sutaḥ
2003023c utpannas tvaṁ guṇaśreṣṭho mama rāmātmajaḥ priyaḥ
2003024a tvayā yataḥ prajāś cemāḥ svaguṇair anurañjitāḥ
2003024c tasmāt tvaṁ puṣyayogena yauvarājyam avāpnuhi
2003025a kāmatas tvaṁ prakr̥tyaiva vinīto guṇavān asi
2003025c guṇavaty api tu snehāt putra vakṣyāmi te hitam
2003026a bhūyo vinayam āsthāya bhava nityaṁ jitendriyaḥ
2003026c kāmakrodhasamutthāni tyajethā vyasanāni ca
2003027a parokṣayā vartamāno vr̥ttyā pratyakṣayā tathā
2003027c amātyaprabhr̥tīḥ sarvāḥ prakr̥tīś cānurañjaya
2003028a tuṣṭānuraktaprakr̥tir yaḥ pālayati medinīm
2003028c tasya nandanti mitrāṇi labdhvāmr̥tam ivāmarāḥ
2003028e tasmāt putra tvam ātmānaṁ niyamyaiva samācara
2003029a tac chrutvā suhr̥das tasya rāmasya priyakāriṇaḥ
2003029c tvaritāḥ śīghram abhyetya kausalyāyai nyavedayan
2003030a sā hiraṇyaṁ ca gāś caiva ratnāni vividhāni ca
2003030c vyādideśa priyākhyebhyaḥ kausalyā pramadottamā
2003031a athābhivādya rājānaṁ ratham āruhya rāghavaḥ
2003031c yayau svaṁ dyutimad veśma janaughaiḥ pratipūjitaḥ
2003032a te cāpi paurā nr̥pater vacas tac; chrutvā tadā lābham iveṣṭam āpya
2003032c narendram āmantya gr̥hāṇi gatvā; devān samānarcur atīva hr̥ṣṭāḥ
2004001a gateṣv atha nr̥po bhūyaḥ paureṣu saha mantribhiḥ
2004001c mantrayitvā tataś cakre niścayajñaḥ sa niścayam
2004002a śva eva puṣyo bhavitā śvo ’bhiṣecyeta me sutaḥ
2004002c rāmo rājīvatāmrākṣo yauvarājya iti prabhuḥ
2004003a athāntargr̥ham āviśya rājā daśarathas tadā
2004003c sūtam ājñāpayām āsa rāmaṁ punar ihānaya
2004004a pratigr̥hya sa tadvākyaṁ sūtaḥ punar upāyayau
2004004c rāmasya bhavanaṁ śīghraṁ rāmam ānayituṁ punaḥ
2004005a dvāḥsthair āveditaṁ tasya rāmāyāgamanaṁ punaḥ
2004005c śrutvaiva cāpi rāmas taṁ prāptaṁ śaṅkānvito ’bhavat
2004006a praveśya cainaṁ tvaritaṁ rāmo vacanam abravīt
2004006c yad āgamanakr̥tyaṁ te bhūyas tad brūhy aśeṣataḥ
2004007a tam uvāca tataḥ sūto rājā tvāṁ draṣṭum icchati
2004007c śrutvā pramāṇam atra tvaṁ gamanāyetarāya vā
2004008a iti sūtavacaḥ śrutvā rāmo ’tha tvarayānvitaḥ
2004008c prayayau rājabhavanaṁ punar draṣṭuṁ nareśvaram
2004009a taṁ śrutvā samanuprāptaṁ rāmaṁ daśaratho nr̥paḥ
2004009c praveśayām āsa gr̥haṁ vivikṣuḥ priyam uttamam
2004010a praviśann eva ca śrīmān rāghavo bhavanaṁ pituḥ
2004010c dadarśa pitaraṁ dūrāt praṇipatya kr̥tāñjaliḥ
2004011a praṇamantaṁ samutthāpya taṁ pariṣvajya bhūmipaḥ
2004011c pradiśya cāsmai ruciram āsanaṁ punar abravīt
2004012a rāma vr̥ddho ’smi dīrghāyur bhuktā bhogā mayepsitāḥ
2004012c annavadbhiḥ kratuśatais tatheṣṭaṁ bhūridakṣiṇaiḥ
2004013a jātam iṣṭam apatyaṁ me tvam adyānupamaṁ bhuvi
2004013c dattam iṣṭam adhītaṁ ca mayā puruṣasattama
2004014a anubhūtāni ceṣṭāni mayā vīra sukhāni ca
2004014c devarṣi pitr̥viprāṇām anr̥ṇo ’smi tathātmanaḥ
2004015a na kiṁ cin mama kartavyaṁ tavānyatrābhiṣecanāt
2004015c ato yat tvām ahaṁ brūyāṁ tan me tvaṁ kartum arhasi
2004016a adya prakr̥tayaḥ sarvās tvām icchanti narādhipam
2004016c atas tvāṁ yuvarājānam abhiṣekṣyāmi putraka
2004017a api cādyāśubhān rāma svapnān paśyāmi dāruṇān
2004017c sanirghātā maholkāś ca patantīha mahāsvanāḥ
2004018a avaṣṭabdhaṁ ca me rāma nakṣatraṁ dāruṇair grahaiḥ
2004018c āvedayanti daivajñāḥ sūryāṅgārakarāhubhiḥ
2004019a prāyeṇa hi nimittānām īdr̥śānāṁ samudbhave
2004019c rājā vā mr̥tyum āpnoti ghorāṁ vāpadam r̥cchati
2004020a tad yāvad eva me ceto na vimuhyati rāghava
2004020c tāvad evābhiṣiñcasva calā hi prāṇināṁ matiḥ
2004021a adya candro ’bhyupagataḥ puṣyāt pūrvaṁ punar vasum
2004021c śvaḥ puṣya yogaṁ niyataṁ vakṣyante daivacintakāḥ
2004022a tatra puṣye ’bhiṣiñcasva manas tvarayatīva mām
2004022c śvas tvāham abhiṣekṣyāmi yauvarājye paraṁtapa
2004023a tasmāt tvayādya vratinā niśeyaṁ niyatātmanā
2004023c saha vadhvopavastavyā darbhaprastaraśāyinā
2004024a suhr̥daś cāpramattās tvāṁ rakṣantv adya samantataḥ
2004024c bhavanti bahuvighnāni kāryāṇy evaṁvidhāni hi
2004025a viproṣitaś ca bharato yāvad eva purād itaḥ
2004025c tāvad evābhiṣekas te prāptakālo mato mama
2004026a kāmaṁ khalu satāṁ vr̥tte bhrātā te bharataḥ sthitaḥ
2004026c jyeṣṭhānuvartī dharmātmā sānukrośo jitendriyaḥ
2004027a kiṁ tu cittaṁ manuṣyāṇām anityam iti me matiḥ
2004027c satāṁ ca dharmanityānāṁ kr̥taśobhi ca rāghava
2004028a ity uktaḥ so ’bhyanujñātaḥ śvobhāviny abhiṣecane
2004028c vrajeti rāmaḥ pitaram abhivādyābhyayād gr̥ham
2004029a praviśya cātmano veśma rājñoddiṣṭe ’bhiṣecane
2004029c tasmin kṣaṇe vinirgatya mātur antaḥpuraṁ yayau
2004030a tatra tāṁ pravaṇām eva mātaraṁ kṣaumavāsinīm
2004030c vāgyatāṁ devatāgāre dadarśa yācatīṁ śriyam
2004031a prāg eva cāgatā tatra sumitrā lakṣmaṇas tathā
2004031c sītā cānāyitā śrutvā priyaṁ rāmābhiṣecanam
2004032a tasmin kāle hi kausalyā tasthāv āmīlitekṣaṇā
2004032c sumitrayānvāsyamānā sītayā lakṣmaṇena ca
2004033a śrutvā puṣyeṇa putrasya yauvarājyābhiṣecanam
2004033c prāṇāyāmena puruṣaṁ dhyāyamānā janārdanam
2004034a tathā saniyamām eva so ’bhigamyābhivādya ca
2004034c uvāca vacanaṁ rāmo harṣayaṁs tām idaṁ tadā
2004035a amba pitrā niyukto ’smi prajāpālanakarmaṇi
2004035c bhavitā śvo ’bhiṣeko me yathā me śāsanaṁ pituḥ
2004036a sītayāpy upavastavyā rajanīyaṁ mayā saha
2004036c evam r̥tvigupādhyāyaiḥ saha mām uktavān pitā
2004037a yāni yāny atra yogyāni śvobhāviny abhiṣecane
2004037c tāni me maṅgalāny adya vaidehyāś caiva kāraya
2004038a etac chrutvā tu kausalyā cirakālābhikāṅkṣitam
2004038c harṣabāṣpakalaṁ vākyam idaṁ rāmam abhāṣata
2004039a vatsa rāma ciraṁ jīva hatās te paripanthinaḥ
2004039c jñātīn me tvaṁ śriyā yuktaḥ sumitrāyāś ca nandaya
2004040a kalyāṇe bata nakṣatre mayi jāto ’si putraka
2004040c yena tvayā daśaratho guṇair ārādhitaḥ pitā
2004041a amoghaṁ bata me kṣāntaṁ puruṣe puṣkarekṣaṇe
2004041c yeyam ikṣvākurājyaśrīḥ putra tvāṁ saṁśrayiṣyati
2004042a ity evam ukto mātredaṁ rāmo bhāratam abravīt
2004042c prāñjaliṁ prahvam āsīnam abhivīkṣya smayann iva
2004043a lakṣmaṇemāṁ mayā sārdhaṁ praśādhi tvaṁ vasuṁdharām
2004043c dvitīyaṁ me ’ntarātmānaṁ tvām iyaṁ śrīr upasthitā
2004044a saumitre bhuṅkṣva bhogāṁs tvam iṣṭān rājyaphalāni ca
2004044c jīvitaṁ ca hi rājyaṁ ca tvadartham abhikāmaye
2004045a ity uktvā lakṣmaṇaṁ rāmo mātarāv abhivādya ca
2004045c abhyanujñāpya sītāṁ ca jagāma svaṁ niveśanam
2005001a saṁdiśya rāmaṁ nr̥patiḥ śvobhāviny abhiṣecane
2005001c purohitaṁ samāhūya vasiṣṭham idam abravīt
2005002a gacchopavāsaṁ kākutsthaṁ kārayādya tapodhana
2005002c śrīyaśorājyalābhāya vadhvā saha yatavratam
2005003a tatheti ca sa rājānam uktvā vedavidāṁ varaḥ
2005003c svayaṁ vasiṣṭho bhagavān yayau rāmaniveśanam
2005004a sa rāmabhavanaṁ prāpya pāṇḍurābhraghanaprabham
2005004c tisraḥ kakṣyā rathenaiva viveśa munisattamaḥ
2005005a tam āgatam r̥ṣiṁ rāmas tvarann iva sasaṁbhramaḥ
2005005c mānayiṣyan sa mānārhaṁ niścakrāma niveśanāt
2005006a abhyetya tvaramāṇaś ca rathābhyāśaṁ manīṣiṇaḥ
2005006c tato ’vatārayām āsa parigr̥hya rathāt svayam
2005007a sa cainaṁ praśritaṁ dr̥ṣṭvā saṁbhāṣyābhiprasādya ca
2005007c priyārhaṁ harṣayan rāmam ity uvāca purohitaḥ
2005008a prasannas te pitā rāma yauvarājyam avāpsyasi
2005008c upavāsaṁ bhavān adya karotu saha sītayā
2005009a prātas tvām abhiṣektā hi yauvarājye narādhipaḥ
2005009c pitā daśarathaḥ prītyā yayātiṁ nahuṣo yathā
2005010a ity uktvā sa tadā rāmam upavāsaṁ yatavratam
2005010c mantravat kārayām āsa vaidehyā sahitaṁ muniḥ
2005011a tato yathāvad rāmeṇa sa rājño gurur arcitaḥ
2005011c abhyanujñāpya kākutsthaṁ yayau rāmaniveśanāt
2005012a suhr̥dbhis tatra rāmo ’pi tān anujñāpya sarvaśaḥ
2005012c sabhājito viveśātha tān anujñāpya sarvaśaḥ
2005013a hr̥ṣṭanārī narayutaṁ rāmaveśma tadā babhau
2005013c yathā mattadvijagaṇaṁ praphullanalinaṁ saraḥ
2005014a sa rājabhavanaprakhyāt tasmād rāmaniveśanāt
2005014c nirgatya dadr̥śe mārgaṁ vasiṣṭho janasaṁvr̥tam
2005015a vr̥ndavr̥ndair ayodhyāyāṁ rājamārgāḥ samantataḥ
2005015c babhūvur abhisaṁbādhāḥ kutūhalajanair vr̥tāḥ
2005016a janavr̥ndormisaṁgharṣaharṣasvanavatas tadā
2005016c babhūva rājamārgasya sāgarasyeva nisvanaḥ
2005017a siktasaṁmr̥ṣṭarathyā hi tad ahar vanamālinī
2005017c āsīd ayodhyā nagarī samucchritagr̥hadhvajā
2005018a tadā hy ayodhyā nilayaḥ sastrībālābalo janaḥ
2005018c rāmābhiṣekam ākāṅkṣann ākāṅkṣann udayaṁ raveḥ
2005019a prajālaṁkārabhūtaṁ ca janasyānandavardhanam
2005019c utsuko ’bhūj jano draṣṭuṁ tam ayodhyā mahotsavam
2005020a evaṁ taṁ janasaṁbādhaṁ rājamārgaṁ purohitaḥ
2005020c vyūhann iva janaughaṁ taṁ śanai rāja kulaṁ yayau
2005021a sitābhraśikharaprakhyaṁ prāsadam adhiruhya saḥ
2005021c samiyāya narendreṇa śakreṇeva br̥haspatiḥ
2005022a tam āgatam abhiprekṣya hitvā rājāsanaṁ nr̥paḥ
2005022c papraccha sa ca tasmai tat kr̥tam ity abhyavedayat
2005023a guruṇā tv abhyanujñāto manujaughaṁ visr̥jya tam
2005023c viveśāntaḥpuraṁ rājā siṁho giriguhām iva
2005024a tad agryaveṣapramadājanākulaṁ; mahendraveśmapratimaṁ niveśanam
2005024c vyadīpayaṁś cāru viveśa pārthivaḥ; śaśīva tārāgaṇasaṁkulaṁ nabhaḥ
2006001a gate purohite rāmaḥ snāto niyatamānasaḥ
2006001c saha patnyā viśālākṣyā nārāyaṇam upāgamat
2006002a pragr̥hya śirasā pātrīṁ haviṣo vidhivat tadā
2006002c mahate daivatāyājyaṁ juhāva jvalite ’nale
2006003a śeṣaṁ ca haviṣas tasya prāśyāśāsyātmanaḥ priyam
2006003c dhyāyan nārāyaṇaṁ devaṁ svāstīrṇe kuśasaṁstare
2006004a vāgyataḥ saha vaidehyā bhūtvā niyatamānasaḥ
2006004c śrīmaty āyatane viṣṇoḥ śiśye naravarātmajaḥ
2006005a ekayāmāvaśiṣṭāyāṁ rātryāṁ prativibudhya saḥ
2006005c alaṁkāravidhiṁ kr̥tsnaṁ kārayām āsa veśmanaḥ
2006006a tatra śr̥ṇvan sukhā vācaḥ sūtamāgadhabandinām
2006006c pūrvāṁ saṁdhyām upāsīno jajāpa yatamānasaḥ
2006007a tuṣṭāva praṇataś caiva śirasā madhusūdanam
2006007c vimalakṣaumasaṁvīto vācayām āsa ca dvijān
2006008a teṣāṁ puṇyāhaghoṣo ’tha gambhīramadhuras tadā
2006008c ayodhyāṁ pūrayām āsa tūryaghoṣānunāditaḥ
2006009a kr̥topavāsaṁ tu tadā vaidehyā saha rāghavam
2006009c ayodhyā nilayaḥ śrutvā sarvaḥ pramudito janaḥ
2006010a tataḥ paurajanaḥ sarvaḥ śrutvā rāmābhiṣecanam
2006010c prabhātāṁ rajanīṁ dr̥ṣṭvā cakre śobhāṁ parāṁ punaḥ
2006011a sitābhraśikharābheṣu devatāyataneṣu ca
2006011c catuṣpatheṣu rathyāsu caityeṣv aṭṭālakeṣu ca
2006012a nānāpaṇyasamr̥ddheṣu vaṇijām āpaṇeṣu ca
2006012c kuṭumbināṁ samr̥ddheṣu śrīmatsu bhavaneṣu ca
2006013a sabhāsu caiva sarvāsu vr̥kṣeṣv ālakṣiteṣu ca
2006013c dhvajāḥ samucchritāś citrāḥ patākāś cābhavaṁs tadā
2006014a naṭanartakasaṁghānāṁ gāyakānāṁ ca gāyatām
2006014c manaḥkarṇasukhā vācaḥ śuśruvuś ca tatas tataḥ
2006015a rāmābhiṣekayuktāś ca kathāś cakrur mitho janāḥ
2006015c rāmābhiṣeke saṁprāpte catvareṣu gr̥heṣu ca
2006016a bālā api krīḍamānā gr̥hadvāreṣu saṁghaśaḥ
2006016c rāmābhiṣekasaṁyuktāś cakrur eva mithaḥ kathāḥ
2006017a kr̥tapuṣpopahāraś ca dhūpagandhādhivāsitaḥ
2006017c rājamārgaḥ kr̥taḥ śrīmān paurai rāmābhiṣecane
2006018a prakāśīkaraṇārthaṁ ca niśāgamanaśaṅkayā
2006018c dīpavr̥kṣāṁs tathā cakrur anu rathyāsu sarvaśaḥ
2006019a alaṁkāraṁ purasyaivaṁ kr̥tvā tat puravāsinaḥ
2006019c ākāṅkṣamāṇā rāmasya yauvarājyābhiṣecanam
2006020a sametya saṁghaśaḥ sarve catvareṣu sabhāsu ca
2006020c kathayanto mithas tatra praśaśaṁsur janādhipam
2006021a aho mahātmā rājāyam ikṣvākukulanandanaḥ
2006021c jñātvā yo vr̥ddham ātmānaṁ rāmaṁ rājye ’bhiṣekṣyati
2006022a sarve hy anugr̥hītāḥ sma yan no rāmo mahīpatiḥ
2006022c cirāya bhavitā goptā dr̥ṣṭalokaparāvaraḥ
2006023a anuddhatamanā vidvān dharmātmā bhrātr̥vatsalaḥ
2006023c yathā ca bhrātr̥ṣu snigdhas tathāsmāsv api rāghavaḥ
2006024a ciraṁ jīvatu dharmātmā rājā daśaratho ’naghaḥ
2006024c yatprasādenābhiṣiktaṁ rāmaṁ drakṣyāmahe vayam
2006025a evaṁvidhaṁ kathayatāṁ paurāṇāṁ śuśruvus tadā
2006025c digbhyo ’pi śrutavr̥ttāntāḥ prāptā jānapadā janāḥ
2006026a te tu digbhyaḥ purīṁ prāptā draṣṭuṁ rāmābhiṣecanam
2006026c rāmasya pūrayām āsuḥ purīṁ jānapadā janāḥ
2006027a janaughais tair visarpadbhiḥ śuśruve tatra niḥsvanaḥ
2006027c parvasūdīrṇavegasya sāgarasyeva niḥsvanaḥ
2006028a tatas tad indrakṣayasaṁnibhaṁ puraṁ; didr̥kṣubhir jānapadair upāgataiḥ
2006028c samantataḥ sasvanam ākulaṁ babhau; samudrayādobhir ivārṇavodakam
2007001a jñātidāsī yato jātā kaikeyyās tu sahoṣitā
2007001c prāsādaṁ candrasaṁkāśam āruroha yadr̥cchayā
2007002a siktarājapathāṁ kr̥tsnāṁ prakīrṇakamalotpalām
2007002c ayodhyāṁ mantharā tasmāt prāsādād anvavaikṣata
2007003a patākābhir varārhābhir dhvajaiś ca samalaṁkr̥tām
2007003c siktāṁ candanatoyaiś ca śiraḥsnātajanair vr̥tām
2007004a avidūre sthitāṁ dr̥ṣṭvā dhātrīṁ papraccha mantharā
2007004c uttamenābhisaṁyuktā harṣeṇārthaparā satī
2007005a rāmamātā dhanaṁ kiṁ nu janebhyaḥ saṁprayacchati
2007005c atimātraṁ praharṣo ’yaṁ kiṁ janasya ca śaṁsa me
2007005e kārayiṣyati kiṁ vāpi saṁprahr̥ṣṭo mahīpatiḥ
2007006a vidīryamāṇā harṣeṇa dhātrī paramayā mudā
2007006c ācacakṣe ’tha kubjāyai bhūyasīṁ rāghave śriyam
2007007a śvaḥ puṣyeṇa jitakrodhaṁ yauvarājyena rāghavam
2007007c rājā daśaratho rāmam abhiṣecayitānagham
2007008a dhātryās tu vacanaṁ śrutvā kubjā kṣipram amarṣitā
2007008c kailāsa śikharākārāt prāsādād avarohata
2007009a sā dahyamānā kopena mantharā pāpadarśinī
2007009c śayānām etya kaikeyīm idaṁ vacanam abravīt
2007010a uttiṣṭha mūḍhe kiṁ śeṣe bhayaṁ tvām abhivartate
2007010c upaplutamahaughena kim ātmānaṁ na budhyase
2007011a aniṣṭe subhagākāre saubhāgyena vikatthase
2007011c calaṁ hi tava saubhāgyaṁ nadyaḥ srota ivoṣṇage
2007012a evam uktā tu kaikeyī ruṣṭayā paruṣaṁ vacaḥ
2007012c kubjayā pāpadarśinyā viṣādam agamat param
2007013a kaikeyī tv abravīt kubjāṁ kaccit kṣemaṁ na manthare
2007013c viṣaṇṇavadanāṁ hi tvāṁ lakṣaye bhr̥śaduḥkhitām
2007014a mantharā tu vacaḥ śrutvā kaikeyyā madhurākṣaram
2007014c uvāca krodhasaṁyuktā vākyaṁ vākyaviśāradā
2007015a sā viṣaṇṇatarā bhūtvā kubjā tasyā hitaiṣiṇī
2007015c viṣādayantī provāca bhedayantī ca rāghavam
2007016a akṣemaṁ sumahad devi pravr̥ttaṁ tvadvināśanam
2007016c rāmaṁ daśaratho rājā yauvarājye ’bhiṣekṣyati
2007017a sāsmy agādhe bhaye magnā duḥkhaśokasamanvitā
2007017c dahyamānānaleneva tvaddhitārtham ihāgatā
2007018a tava duḥkhena kaikeyi mama duḥkhaṁ mahad bhavet
2007018c tvadvr̥ddhau mama vr̥ddhiś ca bhaved atra na saṁśayaḥ
2007019a narādhipakule jātā mahiṣī tvaṁ mahīpateḥ
2007019c ugratvaṁ rājadharmāṇāṁ kathaṁ devi na budhyase
2007020a dharmavādī śaṭho bhartā ślakṣṇavādī ca dāruṇaḥ
2007020c śuddhabhāve na jānīṣe tenaivam atisaṁdhitā
2007021a upasthitaṁ prayuñjānas tvayi sāntvam anarthakam
2007021c arthenaivādya te bhartā kausalyāṁ yojayiṣyati
2007022a apavāhya sa duṣṭātmā bharataṁ tava bandhuṣu
2007022c kālyaṁ sthāpayitā rāmaṁ rājye nihatakaṇṭake
2007023a śatruḥ patipravādena mātreva hitakāmyayā
2007023c āśīviṣa ivāṅkena bāle paridhr̥tas tvayā
2007024a yathā hi kuryāt sarpo vā śatrur vā pratyupekṣitaḥ
2007024c rājñā daśarathenādya saputrā tvaṁ tathā kr̥tā
2007025a pāpenānr̥tasāntvena bāle nityaṁ sukhocite
2007025c rāmaṁ sthāpayatā rājye sānubandhā hatā hy asi
2007026a sā prāptakālaṁ kaikeyi kṣipraṁ kuru hitaṁ tava
2007026c trāyasva putram ātmānaṁ māṁ ca vismayadarśane
2007027a mantharāyā vacaḥ śrutvā śayanāt sā śubhānanā
2007027c ekam ābharaṇaṁ tasyai kubjāyai pradadau śubham
2007028a dattvā tv ābharaṇaṁ tasyai kubjāyai pramadottamā
2007028c kaikeyī mantharāṁ hr̥ṣṭā punar evābravīd idam
2007029a idaṁ tu manthare mahyam ākhyāsi paramaṁ priyam
2007029c etan me priyam ākhyātuḥ kiṁ vā bhūyaḥ karomi te
2007030a rāme vā bharate vāhaṁ viśeṣaṁ nopalakṣaye
2007030c tasmāt tuṣṭāsmi yad rājā rāmaṁ rājye ’bhiṣekṣyati
2007031a na me paraṁ kiṁ cid itas tvayā punaḥ; priyaṁ priyārhe suvacaṁ vaco varam
2007031c tathā hy avocas tvam ataḥ priyottaraṁ; varaṁ paraṁ te pradadāmi taṁ vr̥ṇu
2008001a mantharā tv abhyasūyyainām utsr̥jyābharaṇaṁ ca tat
2008001c uvācedaṁ tato vākyaṁ kopaduḥkhasamanvitā
2008002a harṣaṁ kim idam asthāne kr̥tavaty asi bāliśe
2008002c śokasāgaramadhyastham ātmānaṁ nāvabudhyase
2008003a subhagā khalu kausalyā yasyāḥ putro ’bhiṣekṣyate
2008003c yauvarājyena mahatā śvaḥ puṣyeṇa dvijottamaiḥ
2008004a prāptāṁ sumahatīṁ prītiṁ pratītāṁ tāṁ hatadviṣam
2008004c upasthāsyasi kausalyāṁ dāsīva tvaṁ kr̥tāñjaliḥ
2008005a hr̥ṣṭāḥ khalu bhaviṣyanti rāmasya paramāḥ striyaḥ
2008005c aprahr̥ṣṭā bhaviṣyanti snuṣās te bharatakṣaye
2008006a tāṁ dr̥ṣṭvā paramaprītāṁ bruvantīṁ mantharāṁ tataḥ
2008006c rāmasyaiva guṇān devī kaikeyī praśaśaṁsa ha
2008007a dharmajño gurubhir dāntaḥ kr̥tajñaḥ satyavāk śuciḥ
2008007c rāmo rājñaḥ suto jyeṣṭho yauvarājyam ato ’rhati
2008008a bhrātr̥̄n bhr̥tyāṁś ca dīrghāyuḥ pitr̥vat pālayiṣyati
2008008c saṁtapyase kathaṁ kubje śrutvā rāmābhiṣecanam
2008009a bharataś cāpi rāmasya dhruvaṁ varṣaśatāt param
2008009c pitr̥paitāmahaṁ rājyam avāpsyati nararṣabhaḥ
2008010a sā tvam abhyudaye prāpte vartamāne ca manthare
2008010c bhaviṣyati ca kalyāṇe kimarthaṁ paritapyase
2008010e kausalyāto ’tiriktaṁ ca sa tu śuśrūṣate hi mām
2008011a kaikeyyā vacanaṁ śrutvā mantharā bhr̥śaduḥkhitā
2008011c dīrgham uṣṇaṁ viniḥśvasya kaikeyīm idam abravīt
2008012a anarthadarśinī maurkhyān nātmānam avabudhyase
2008012c śokavyasanavistīrṇe majjantī duḥkhasāgare
2008013a bhavitā rāghavo rājā rāghavasya ca yaḥ sutaḥ
2008013c rājavaṁśāt tu bharataḥ kaikeyi parihāsyate
2008014a na hi rājñaḥ sutāḥ sarve rājye tiṣṭhanti bhāmini
2008014c sthāpyamāneṣu sarveṣu sumahān anayo bhavet
2008015a tasmāj jyeṣṭhe hi kaikeyi rājyatantrāṇi pārthivāḥ
2008015c sthāpayanty anavadyāṅgi guṇavatsv itareṣv api
2008016a asāv atyantanirbhagnas tava putro bhaviṣyati
2008016c anāthavat sukhebhyaś ca rājavaṁśāc ca vatsale
2008017a sāhaṁ tvadarthe saṁprāptā tvaṁ tu māṁ nāvabudhyase
2008017c sapatnivr̥ddhau yā me tvaṁ pradeyaṁ dātum icchasi
2008018a dhruvaṁ tu bharataṁ rāmaḥ prāpya rājyam akaṇṭakam
2008018c deśāntaraṁ nāyayitā lokāntaram athāpi vā
2008019a bāla eva hi mātulyaṁ bharato nāyitas tvayā
2008019c saṁnikarṣāc ca sauhārdaṁ jāyate sthāvareṣv api
2008020a goptā hi rāmaṁ saumitrir lakṣmaṇaṁ cāpi rāghavaḥ
2008020c aśvinor iva saubhrātraṁ tayor lokeṣu viśrutam
2008021a tasmān na lakṣmaṇe rāmaḥ pāpaṁ kiṁ cit kariṣyati
2008021c rāmas tu bharate pāpaṁ kuryād iti na saṁśayaḥ
2008022a tasmād rājagr̥hād eva vanaṁ gacchatu te sutaḥ
2008022c etad dhi rocate mahyaṁ bhr̥śaṁ cāpi hitaṁ tava
2008023a evaṁ te jñātipakṣasya śreyaś caiva bhaviṣyati
2008023c yadi ced bharato dharmāt pitryaṁ rājyam avāpsyati
2008024a sa te sukhocito bālo rāmasya sahajo ripuḥ
2008024c samr̥ddhārthasya naṣṭārtho jīviṣyati kathaṁ vaśe
2008025a abhidrutam ivāraṇye siṁhena gajayūthapam
2008025c pracchādyamānaṁ rāmeṇa bharataṁ trātum arhasi
2008026a darpān nirākr̥tā pūrvaṁ tvayā saubhāgyavattayā
2008026c rāmamātā sapatnī te kathaṁ vairaṁ na yātayet
2008027a yadā hi rāmaḥ pr̥thivīm avāpsyati; dhruvaṁ pranaṣṭo bharato bhaviṣyati
2008027c ato hi saṁcintaya rājyam ātmaje; parasya cādyaiva vivāsakāraṇam
2009001a evam uktā tu kaikeyī krodhena jvalitānanā
2009001c dīrgham uṣṇaṁ viniḥśvasya mantharām idam abravīt
2009002a adya rāmam itaḥ kṣipraṁ vanaṁ prasthāpayāmy aham
2009002c yauvarājyena bharataṁ kṣipram evābhiṣecaye
2009003a idaṁ tv idānīṁ saṁpaśya kenopāyena manthare
2009003c bharataḥ prāpnuyād rājyaṁ na tu rāmaḥ kathaṁ cana
2009004a evam uktā tayā devyā mantharā pāpadarśinī
2009004c rāmārtham upahiṁsantī kaikeyīm idam abravīt
2009005a hantedānīṁ pravakṣyāmi kaikeyi śrūyatāṁ ca me
2009005c yathā te bharato rājyaṁ putraḥ prāpsyati kevalam
2009006a śrutvaivaṁ vacanaṁ tasyā mantharāyās tu kaikayī
2009006c kiṁ cid utthāya śayanāt svāstīrṇād idam abravīt
2009007a kathaya tvaṁ mamopāyaṁ kenopāyena manthare
2009007c bharataḥ prāpnuyād rājyaṁ na tu rāmaḥ kathaṁ cana
2009008a evam uktā tayā devyā mantharā pāpadarśinī
2009008c rāmārtham upahiṁsantī kubjā vacanam abravīt
2009009a tava devāsure yuddhe saha rājarṣibhiḥ patiḥ
2009009c agacchat tvām upādāya devarājasya sāhyakr̥t
2009010a diśam āsthāya kaikeyi dakṣiṇāṁ daṇḍakān prati
2009010c vaijayantam iti khyātaṁ puraṁ yatra timidhvajaḥ
2009011a sa śambara iti khyātaḥ śatamāyo mahāsuraḥ
2009011c dadau śakrasya saṁgrāmaṁ devasaṁghair anirjitaḥ
2009012a tasmin mahati saṁgrāme rājā daśarathas tadā
2009012c apavāhya tvayā devi saṁgrāmān naṣṭacetanaḥ
2009013a tatrāpi vikṣataḥ śastraiḥ patis te rakṣitas tvayā
2009013c tuṣṭena tena dattau te dvau varau śubhadarśane
2009014a sa tvayoktaḥ patir devi yadeccheyaṁ tadā varau
2009014c gr̥hṇīyām iti tat tena tathety uktaṁ mahātmanā
2009014e anabhijñā hy ahaṁ devi tvayaiva kathitaṁ purā
2009015a tau varau yāca bhartāraṁ bharatasyābhiṣecanam
2009015c pravrājanaṁ ca rāmasya tvaṁ varṣāṇi caturdaśa
2009016a krodhāgāraṁ praviśyādya kruddhevāśvapateḥ sute
2009016c śeṣvānantarhitāyāṁ tvaṁ bhūmau malinavāsinī
2009016e mā smainaṁ pratyudīkṣethā mā cainam abhibhāṣathāḥ
2009017a dayitā tvaṁ sadā bhartur atra me nāsti saṁśayaḥ
2009017c tvatkr̥te ca mahārājo viśed api hutāśanam
2009018a na tvāṁ krodhayituṁ śakto na kruddhāṁ pratyudīkṣitum
2009018c tava priyārthaṁ rājā hi prāṇān api parityajet
2009019a na hy atikramituṁ śaktas tava vākyaṁ mahīpatiḥ
2009019c mandasvabhāve budhyasva saubhāgyabalam ātmanaḥ
2009020a maṇimuktāsuvarṇāni ratnāni vividhāni ca
2009020c dadyād daśaratho rājā mā sma teṣu manaḥ kr̥thāḥ
2009021a yau tau devāsure yuddhe varau daśaratho ’dadāt
2009021c tau smāraya mahābhāge so ’rtho mā tvām atikramet
2009022a yadā tu te varaṁ dadyāt svayam utthāpya rāghavaḥ
2009022c vyavasthāpya mahārājaṁ tvam imaṁ vr̥ṇuyā varam
2009023a rāmaṁ pravrājayāraṇye nava varṣāṇi pañca ca
2009023c bharataḥ kriyatāṁ rājā pr̥thivyāṁ pārthivarṣabhaḥ
2009024a evaṁ pravrājitaś caiva rāmo ’rāmo bhaviṣyati
2009024c bharataś ca hatāmitras tava rājā bhaviṣyati
2009025a yena kālena rāmaś ca vanāt pratyāgamiṣyati
2009025c tena kālena putras te kr̥tamūlo bhaviṣyati
2009025e saṁgr̥hītamanuṣyaś ca suhr̥dbhiḥ sārdham ātmavān
2009026a prāptakālaṁ tu te manye rājānaṁ vītasādhvasā
2009026c rāmābhiṣekasaṁkalpān nigr̥hya vinivartaya
2009027a anartham artharūpeṇa grāhitā sā tatas tayā
2009027c hr̥ṣṭā pratītā kaikeyī mantharām idam abravīt
2009028a kubje tvāṁ nābhijānāmi śreṣṭhāṁ śreṣṭhābhidhāyinīm
2009028c pr̥thivyām asi kubjānām uttamā buddhiniścaye
2009029a tvam eva tu mamārtheṣu nityayuktā hitaiṣiṇī
2009029c nāhaṁ samavabudhyeyaṁ kubje rājñaś cikīrṣitam
2009030a santi duḥsaṁsthitāḥ kubjā vakrāḥ paramapāpikāḥ
2009030c tvaṁ padmam iva vātena saṁnatā priyadarśanā
2009031a uras te ’bhiniviṣṭaṁ vai yāvat skandhāt samunnatam
2009031c adhastāc codaraṁ śāntaṁ sunābham iva lajjitam
2009032a jaghanaṁ tava nirghuṣṭaṁ raśanādāmaśobhitam
2009032c jaṅghe bhr̥śam upanyaste pādau cāpy āyatāv ubhau
2009033a tvam āyatābhyāṁ sakthibhyāṁ manthare kṣaumavāsini
2009033c agrato mama gacchantī rājahaṁsīva rājase
2009034a tavedaṁ sthagu yad dīrghaṁ rathaghoṇam ivāyatam
2009034c matayaḥ kṣatravidyāś ca māyāś cātra vasanti te
2009035a atra te pratimokṣyāmi mālāṁ kubje hiraṇmayīm
2009035c abhiṣikte ca bharate rāghave ca vanaṁ gate
2009036a jātyena ca suvarṇena suniṣṭaptena sundari
2009036c labdhārthā ca pratītā ca lepayiṣyāmi te sthagu
2009037a mukhe ca tilakaṁ citraṁ jātarūpamayaṁ śubham
2009037c kārayiṣyāmi te kubje śubhāny ābharaṇāni ca
2009038a paridhāya śubhe vastre devateva cariṣyasi
2009038c candram āhvayamānena mukhenāpratimānanā
2009038e gamiṣyasi gatiṁ mukhyāṁ garvayantī dviṣajjanam
2009039a tavāpi kubjāḥ kubjāyāḥ sarvābharaṇabhūṣitāḥ
2009039c pādau paricariṣyanti yathaiva tvaṁ sadā mama
2009040a iti praśasyamānā sā kaikeyīm idam abravīt
2009040c śayānāṁ śayane śubhre vedyām agniśikhām iva
2009041a gatodake setubandho na kalyāṇi vidhīyate
2009041c uttiṣṭha kuru kalyāṇaṁ rājānam anudarśaya
2009042a tathā protsāhitā devī gatvā mantharayā saha
2009042c krodhāgāraṁ viśālākṣī saubhāgyamadagarvitā
2009043a anekaśatasāhasraṁ muktāhāraṁ varāṅganā
2009043c avamucya varārhāṇi śubhāny ābharaṇāni ca
2009044a tato hemopamā tatra kubjā vākyaṁ vaśaṁ gatā
2009044c saṁviśya bhūmau kaikeyī mantharām idam abravīt
2009045a iha vā māṁ mr̥tāṁ kubje nr̥pāyāvedayiṣyasi
2009045c vanaṁ tu rāghave prāpte bharataḥ prāpsyati kṣitim
2009046a athaitad uktvā vacanaṁ sudāruṇaṁ; nidhāya sarvābharaṇāni bhāminī
2009046c asaṁvr̥tām āstaraṇena medinīṁ; tadādhiśiśye patiteva kinnarī
2009047a udīrṇasaṁrambhatamovr̥tānanā; tathāvamuktottamamālyabhūṣaṇā
2009047c narendrapatnī vimanā babhūva sā; tamovr̥tā dyaur iva magnatārakā
2010001a ājñāpya tu mahārājo rāghavasyābhiṣecanam
2010001c priyārhāṁ priyam ākhyātuṁ viveśāntaḥpuraṁ vaśī
2010002a tāṁ tatra patitāṁ bhūmau śayānām atathocitām
2010002c pratapta iva duḥkhena so ’paśyaj jagatīpatiḥ
2010003a sa vr̥ddhas taruṇīṁ bhāryāṁ prāṇebhyo ’pi garīyasīm
2010003c apāpaḥ pāpasaṁkalpāṁ dadarśa dharaṇītale
2010004a kareṇum iva digdhena viddhāṁ mr̥gayuṇā vane
2010004c mahāgaja ivāraṇye snehāt parimamarśa tām
2010005a parimr̥śya ca pāṇibhyām abhisaṁtrastacetanaḥ
2010005c kāmī kamalapatrākṣīm uvāca vanitām idam
2010006a na te ’ham abhijānāmi krodham ātmani saṁśritam
2010006c devi kenābhiyuktāsi kena vāsi vimānitā
2010007a yad idaṁ mama duḥkhāya śeṣe kalyāṇi pāṁsuṣu
2010007c bhūmau śeṣe kimarthaṁ tvaṁ mayi kalyāṇa cetasi
2010007e bhūtopahatacitteva mama cittapramāthinī
2010008a santi me kuśalā vaidyā abhituṣṭāś ca sarvaśaḥ
2010008c sukhitāṁ tvāṁ kariṣyanti vyādhim ācakṣva bhāmini
2010009a kasya vā te priyaṁ kāryaṁ kena vā vipriyaṁ kr̥tam
2010009c kaḥ priyaṁ labhatām adya ko vā sumahad apriyam
2010010a avadhyo vadhyatāṁ ko vā vadhyaḥ ko vā vimucyatām
2010010c daridraḥ ko bhavatv āḍhyo dravyavān vāpy akiṁcanaḥ
2010011a ahaṁ caiva madīyāś ca sarve tava vaśānugāḥ
2010011c na te kaṁ cid abhiprāyaṁ vyāhantum aham utsahe
2010012a ātmano jīvitenāpi brūhi yan manasecchasi
2010012c yāvad āvartate cakraṁ tāvatī me vasuṁdharā
2010013a tathoktā sā samāśvastā vaktukāmā tad apriyam
2010013c paripīḍayituṁ bhūyo bhartāram upacakrame
2010014a nāsmi viprakr̥tā deva kena cin na vimānitā
2010014c abhiprāyas tu me kaś cit tam icchāmi tvayā kr̥tam
2010015a pratijñāṁ pratijānīṣva yadi tvaṁ kartum icchasi
2010015c atha tad vyāhariṣyāmi yad abhiprārthitaṁ mayā
2010016a evam uktas tayā rājā priyayā strīvaśaṁ gataḥ
2010016c tām uvāca mahātejāḥ kaikeyīm īṣadutsmitaḥ
2010017a avalipte na jānāsi tvattaḥ priyataro mama
2010017c manujo manujavyāghrād rāmād anyo na vidyate
2010018a bhadre hr̥dayam apy etad anumr̥śyoddharasva me
2010018c etat samīkṣya kaikeyi brūhi yat sādhu manyase
2010019a balam ātmani paśyantī na māṁ śaṅkitum arhasi
2010019c kariṣyāmi tava prītiṁ sukr̥tenāpi te śape
2010020a tena vākyena saṁhr̥ṣṭā tam abhiprāyam ātmanaḥ
2010020c vyājahāra mahāghoram abhyāgatam ivāntakam
2010021a yathākrameṇa śapasi varaṁ mama dadāsi ca
2010021c tac chr̥ṇvantu trayastriṁśad devāḥ sendrapurogamāḥ
2010022a candrādityau nabhaś caiva grahā rātryahanī diśaḥ
2010022c jagac ca pr̥thivī caiva sagandharvā sarākṣasā
2010023a niśācarāṇi bhūtāni gr̥heṣu gr̥hadevatāḥ
2010023c yāni cānyāni bhūtāni jānīyur bhāṣitaṁ tava
2010024a satyasaṁdho mahātejā dharmajñaḥ susamāhitaḥ
2010024c varaṁ mama dadāty eṣa tan me śr̥ṇvantu devatāḥ
2010025a iti devī maheṣvāsaṁ parigr̥hyābhiśasya ca
2010025c tataḥ param uvācedaṁ varadaṁ kāmamohitam
2010026a varau yau me tvayā deva tadā dattau mahīpate
2010026c tau tāvad aham adyaiva vakṣyāmi śr̥ṇu me vacaḥ
2010027a abhiṣekasamārambho rāghavasyopakalpitaḥ
2010027c anenaivābhiṣekeṇa bharato me ’bhiṣicyatām
2010028a nava pañca ca varṣāṇi daṇḍakāraṇyam āśritaḥ
2010028c cīrājinajaṭādhārī rāmo bhavatu tāpasaḥ
2010029a bharato bhajatām adya yauvarājyam akaṇṭakam
2010029c adya caiva hi paśyeyaṁ prayāntaṁ rāghavaṁ vane
2010030a tataḥ śrutvā mahārājaḥ kaikeyyā dāruṇaṁ vacaḥ
2010030c vyathito viklavaś caiva vyāghrīṁ dr̥ṣṭvā yathā mr̥gaḥ
2010031a asaṁvr̥tāyām āsīno jagatyāṁ dīrgham ucchvasan
2010031c aho dhig iti sāmarṣo vācam uktvā narādhipaḥ
2010031e moham āpedivān bhūyaḥ śokopahatacetanaḥ
2010032a cireṇa tu nr̥paḥ saṁjñāṁ pratilabhya suduḥkhitaḥ
2010032c kaikeyīm abravīt kruddhaḥ pradahann iva cakṣuṣā
2010033a nr̥śaṁse duṣṭacāritre kulasyāsya vināśini
2010033c kiṁ kr̥taṁ tava rāmeṇa pāpe pāpaṁ mayāpi vā
2010034a sadā te jananī tulyāṁ vr̥ttiṁ vahati rāghavaḥ
2010034c tasyaiva tvam anarthāya kiṁnimittam ihodyatā
2010035a tvaṁ mayātmavināśāya bhavanaṁ svaṁ praveśitā
2010035c avijñānān nr̥pasutā vyālī tīkṣṇaviṣā yathā
2010036a jīvaloko yadā sarvo rāmasyeha guṇastavam
2010036c aparādhaṁ kam uddiśya tyakṣyāmīṣṭam ahaṁ sutam
2010037a kausalyāṁ vā sumitrāṁ vā tyajeyam api vā śriyam
2010037c jīvitaṁ vātmano rāmaṁ na tv eva pitr̥vatsalam
2010038a parā bhavati me prītir dr̥ṣṭvā tanayam agrajam
2010038c apaśyatas tu me rāmaṁ naṣṭā bhavati cetanā
2010039a tiṣṭhel loko vinā sūryaṁ sasyaṁ vā salilaṁ vinā
2010039c na tu rāmaṁ vinā dehe tiṣṭhet tu mama jīvitam
2010040a tad alaṁ tyajyatām eṣa niścayaḥ pāpaniścaye
2010040c api te caraṇau mūrdhnā spr̥śāmy eṣa prasīda me
2010041a sa bhūmipālo vilapann anāthavat; striyā gr̥hīto hr̥daye ’timātratā
2010041c papāta devyāś caraṇau prasāritāv; ubhāv asaṁspr̥śya yathāturas tathā
2011001a atadarhaṁ mahārājaṁ śayānam atathocitam
2011001c yayātim iva puṇyānte devalokāt paricyutam
2011002a anartharūpā siddhārthā abhītā bhayadarśinī
2011002c punar ākārayām āsa tam eva varam aṅganā
2011003a tvaṁ katthase mahārāja satyavādī dr̥ḍhavrataḥ
2011003c mama cemaṁ varaṁ kasmād vidhārayitum icchasi
2011004a evam uktas tu kaikeyyā rājā daśarathas tadā
2011004c pratyuvāca tataḥ kruddho muhūrtaṁ vihvalann iva
2011005a mr̥te mayi gate rāme vanaṁ manujapuṁgave
2011005c hantānārye mamāmitre rāmaḥ pravrājito vanam
2011006a yadi satyaṁ bravīmy etat tad asatyaṁ bhaviṣyati
2011006c akīrtir atulā loke dhruvaṁ paribhavaś ca me
2011007a tathā vilapatas tasya paribhramitacetasaḥ
2011007c astam abhyagamat sūryo rajanī cābhyavartata
2011008a sa triyāmā tathārtasya candramaṇḍalamaṇḍitā
2011008c rājño vilapamānasya na vyabhāsata śarvarī
2011009a tathaivoṣṇaṁ viniḥśvasya vr̥ddho daśaratho nr̥paḥ
2011009c vilalāpārtavad duḥkhaṁ gaganāsaktalocanaḥ
2011010a na prabhātaṁ tvayecchāmi mayāyaṁ racito ’ñjaliḥ
2011010c atha vā gamyatāṁ śīghraṁ nāham icchāmi nirghr̥ṇām
2011010e nr̥śaṁsāṁ kaikeyīṁ draṣṭuṁ yatkr̥te vyasanaṁ mahat
2011011a evam uktvā tato rājā kaikeyīṁ saṁyatāñjaliḥ
2011011c prasādayām āsa punaḥ kaikeyīṁ cedam abravīt
2011012a sādhuvr̥ttasya dīnasya tvadgatasya gatāyuṣaḥ
2011012c prasādaḥ kriyatāṁ devi bhadre rājño viśeṣataḥ
2011013a śūnyena khalu suśroṇi mayedaṁ samudāhr̥tam
2011013c kuru sādhu prasādaṁ me bāle sahr̥dayā hy asi
2011014a viśuddhabhāvasya hi duṣṭabhāvā; tāmrekṣaṇasyāśrukalasya rājñaḥ
2011014c śrutvā vicitraṁ karuṇaṁ vilāpaṁ; bhartur nr̥śaṁsā na cakāra vākyam
2011015a tataḥ sa rājā punar eva mūrchitaḥ; priyām atuṣṭāṁ pratikūlabhāṣiṇīm
2011015c samīkṣya putrasya vivāsanaṁ prati; kṣitau visaṁjño nipapāta duḥkhitaḥ
2012001a putraśokārditaṁ pāpā visaṁjñaṁ patitaṁ bhuvi
2012001c viveṣṭamānam udīkṣya saikṣvākam idam abravīt
2012002a pāpaṁ kr̥tveva kim idaṁ mama saṁśrutya saṁśravam
2012002c śeṣe kṣititale sannaḥ sthityāṁ sthātuṁ tvam arhasi
2012003a āhuḥ satyaṁ hi paramaṁ dharmaṁ dharmavido janāḥ
2012003c satyam āśritya hi mayā tvaṁ ca dharmaṁ pracoditaḥ
2012004a saṁśrutya śaibyaḥ śyenāya svāṁ tanuṁ jagatīpatiḥ
2012004c pradāya pakṣiṇo rājañ jagāma gatim uttamām
2012005a tatha hy alarkas tejasvī brāhmaṇe vedapārage
2012005c yācamāne svake netre uddhr̥tyāvimanā dadau
2012006a saritāṁ tu patiḥ svalpāṁ maryādāṁ satyam anvitaḥ
2012006c satyānurodhāt samaye velāṁ khāṁ nātivartate
2012007a samayaṁ ca mamāryemaṁ yadi tvaṁ na kariṣyasi
2012007c agratas te parityaktā parityakṣyāmi jīvitam
2012008a evaṁ pracodito rājā kaikeyyā nirviśaṅkayā
2012008c nāśakat pāśam unmoktuṁ balir indrakr̥taṁ yathā
2012009a udbhrāntahr̥dayaś cāpi vivarṇavanado ’bhavat
2012009c sa dhuryo vai parispandan yugacakrāntaraṁ yathā
2012010a vihvalābhyāṁ ca netrābhyām apaśyann iva bhūmipaḥ
2012010c kr̥cchrād dhairyeṇa saṁstabhya kaikeyīm idam abravīt
2012011a yas te mantrakr̥taḥ pāṇir agnau pāpe mayā dhr̥taḥ
2012011c taṁ tyajāmi svajaṁ caiva tava putraṁ saha tvayā
2012012a tataḥ pāpasamācārā kaikeyī pārthivaṁ punaḥ
2012012c uvāca paruṣaṁ vākyaṁ vākyajñā roṣamūrchitā
2012013a kim idaṁ bhāṣase rājan vākyaṁ gararujopamam
2012013c ānāyayitum akliṣṭaṁ putraṁ rāmam ihārhasi
2012014a sthāpya rājye mama sutaṁ kr̥tvā rāmaṁ vanecaram
2012014c niḥsapatnāṁ ca māṁ kr̥tvā kr̥takr̥tyo bhaviṣyasi
2012015a sa nunna iva tīkṣeṇa pratodena hayottamaḥ
2012015c rājā pradocito ’bhīkṣṇaṁ kaikeyīm idam abravīt
2012016a dharmabandhena baddho ’smi naṣṭā ca mama cetanā
2012016c jyeṣṭhaṁ putraṁ priyaṁ rāmaṁ draṣṭum icchāmi dhārmikam
2012017a iti rājño vacaḥ śrutvā kaikeyī tadanantaram
2012017c svayam evābravīt sūtaṁ gaccha tvaṁ rāmam ānaya
2012018a tataḥ sa rājā taṁ sūtaṁ sannaharṣaḥ sutaṁ prati
2012018c śokāraktekṣaṇaḥ śrīmān udvīkṣyovāca dhārmikaḥ
2012019a sumantraḥ karuṇaṁ śrutvā dr̥ṣṭvā dīnaṁ ca pārthivam
2012019c pragr̥hītāñjaliḥ kiṁ cit tasmād deśād apākraman
2012020a yadā vaktuṁ svayaṁ dainyān na śaśāka mahīpatiḥ
2012020c tadā sumantraṁ mantrajñā kaikeyī pratyuvāca ha
2012021a sumantra rāmaṁ drakṣyāmi śīghram ānaya sundaram
2012021c sa manyamānaḥ kalyāṇaṁ hr̥dayena nananda ca
2012022a sumantraś cintayām āsa tvaritaṁ coditas tayā
2012022c vyaktaṁ rāmo ’bhiṣekārtham ihāyāsyati dharmavit
2012023a iti sūto matiṁ kr̥tvā harṣeṇa mahatā punaḥ
2012023c nirjagāma mahātejā rāghavasya didr̥kṣayā
2012024a tataḥ purastāt sahasā vinirgato; mahīpatīn dvāragatān vilokayan
2012024c dadarśa paurān vividhān mahādhanān; upasthitān dvāram upetya viṣṭhitān
2013001a te tu tāṁ rajanīm uṣya brāhmaṇā vedapāragāḥ
2013001c upatasthur upasthānaṁ saharājapurohitāḥ
2013002a amātyā balamukhyāś ca mukhyā ye nigamasya ca
2013002c rāghavasyābhiṣekārthe prīyamāṇās tu saṁgatāḥ
2013003a udite vimale sūrye puṣye cābhyāgate ’hani
2013003c abhiṣekāya rāmasya dvijendrair upakalpitam
2013004a kāñcanā jalakumbhāś ca bhadrapīṭhaṁ svalaṁkr̥tam
2013004c rāmaś ca samyagāstīrṇo bhāsvarā vyāghracarmaṇā
2013005a gaṅgāyamunayoḥ puṇyāt saṁgamād āhr̥taṁ jalam
2013005c yāś cānyāḥ saritaḥ puṇyā hradāḥ kūpāḥ sarāṁsi ca
2013006a prāgvāhāś cordhvavāhāś ca tiryagvāhāḥ samāhitāḥ
2013006c tābhyaś caivāhr̥taṁ toyaṁ samudrebhyaś ca sarvaśaḥ
2013007a kṣaudraṁ dadhi ghr̥taṁ lājā darbhāḥ sumanasaḥ payaḥ
2013007c salājāḥ kṣīribhiś channā ghaṭāḥ kāñcanarājatāḥ
2013007e padmotpalayutā bhānti pūrṇāḥ paramavāriṇā
2013008a candrāṁśuvikacaprakhyaṁ pāṇḍuraṁ ratnabhūṣitam
2013008c sajjaṁ tiṣṭhati rāmasya vālavyajanam uttamam
2013009a candramaṇḍalasaṁkāśam ātapatraṁ ca pāṇḍuram
2013009c sajjaṁ dyutikaraṁ śrīmad abhiṣekapuraskr̥tam
2013010a pāṇḍuraś ca vr̥ṣaḥ sajjaḥ pāṇḍurāśvaś ca susthitaḥ
2013010c prasrutaś ca gajaḥ śrīmān aupavāhyaḥ pratīkṣate
2013011a aṣṭau kanyāś ca maṅgalyāḥ sarvābharaṇabhūṣitāḥ
2013011c vāditrāṇi ca sarvāṇi bandinaś ca tathāpare
2013012a ikṣvākūṇāṁ yathā rājye saṁbhriyetābhiṣecanam
2013012c tathā jātīyām ādāya rājaputrābhiṣecanam
2013013a te rājavacanāt tatra samavetā mahīpatim
2013013c apaśyanto ’bruvan ko nu rājño naḥ prativedayet
2013014a na paśyāmaś ca rājānam uditaś ca divākaraḥ
2013014c yauvarājyābhiṣekaś ca sajjo rāmasya dhīmataḥ
2013015a iti teṣu bruvāṇeṣu sārvabhaumān mahīpatīn
2013015c abravīt tān idaṁ sarvān sumantro rājasatkr̥taḥ
2013016a ayaṁ pr̥cchāmi vacanāt sukham āyuṣmatām aham
2013016c rājñaḥ saṁpratibuddhasya yac cāgamanakāraṇam
2013017a ity uktvāntaḥpuradvāram ājagāma purāṇavit
2013017c āśīrbhir guṇayuktābhir abhituṣṭāva rāghavam
2013018a gatā bhagavatī rātrirahaḥ śivam upasthitam
2013018c budhyasva nr̥paśārdūla kuru kāryam anantaram
2013019a brāhmaṇā balamukhyāś ca naigamāś cāgatā nr̥pa
2013019c darśanaṁ pratikāṅkṣante pratibudhyasva rāghava
2013020a stuvantaṁ taṁ tadā sūtaṁ sumantraṁ mantrakovidam
2013020c pratibudhya tato rājā idaṁ vacanam abravīt
2013021a na caiva saṁprasuto ’ham ānayed āśu rāghavam
2013021c iti rājā daśarathaḥ sūtaṁ tatrānvaśāt punaḥ
2013022a sa rājavacanaṁ śrutvā śirasā pratipūjya tam
2013022c nirjagāma nr̥pāvāsān manyamānaḥ priyaṁ mahat
2013023a prapanno rājamārgaṁ ca patākā dhvajaśobhitam
2013023c sa sūtas tatra śuśrāva rāmādhikaraṇāḥ kathāḥ
2013024a tato dadarśa ruciraṁ kailāsasadr̥śaprabham
2013024c rāmaveśma sumantras tu śakraveśmasamaprabham
2013025a mahākapāṭapihitaṁ vitardiśataśobhitam
2013025c kāñcanapratimaikāgraṁ maṇividrumatoraṇam
2013026a śāradābhraghanaprakhyaṁ dīptaṁ meruguhopamam
2013026c dāmabhir varamālyānāṁ sumahadbhir alaṁkr̥tam
2013027a sa vājiyuktena rathena sārathir; narākulaṁ rājakulaṁ vilokayan
2013027c tataḥ samāsādya mahādhanaṁ mahat; prahr̥ṣṭaromā sa babhūva sārathiḥ
2013028a tad adrikūṭācalameghasaṁnibhaṁ; mahāvimānottamaveśmasaṁghavat
2013028c avāryamāṇaḥ praviveśa sārathiḥ; prabhūtaratnaṁ makaro yathārṇavam
2014001a sa tad antaḥpuradvāraṁ samatītya janākulam
2014001c praviviktāṁ tataḥ kakṣyām āsasāda purāṇavit
2014002a prāsakārmukabibhradbhir yuvabhir mr̥ṣṭakuṇḍalaiḥ
2014002c apramādibhir ekāgraiḥ svanuraktair adhiṣṭhitām
2014003a tatra kāṣāyiṇo vr̥ddhān vetrapāṇīn svalaṁkr̥tān
2014003c dadarśa viṣṭhitān dvāri stryadhyakṣān susamāhitān
2014004a te samīkṣya samāyāntaṁ rāmapriyacikīrṣavaḥ
2014004c sahabhāryāya rāmāya kṣipram evācacakṣire
2014005a prativeditam ājñāya sūtam abhyantaraṁ pituḥ
2014005c tatraivānāyayām āsa rāghavaḥ priyakāmyayā
2014006a taṁ vaiśravaṇasaṁkāśam upaviṣṭaṁ svalaṁkr̥tam
2014006c dādarśa sūtaḥ paryaṅke sauvaṇo sottaracchade
2014007a varāharudhirābheṇa śucinā ca sugandhinā
2014007c anuliptaṁ parārdhyena candanena paraṁtapam
2014008a sthitayā pārśvataś cāpi vālavyajanahastayā
2014008c upetaṁ sītayā bhūyaś citrayā śaśinaṁ yathā
2014009a taṁ tapantam ivādityam upapannaṁ svatejasā
2014009c vavande varadaṁ bandī niyamajño vinītavat
2014010a prāñjalis tu sukhaṁ pr̥ṣṭvā vihāraśayanāsane
2014010c rājaputram uvācedaṁ sumantro rājasatkr̥taḥ
2014011a kausalyā suprabhā deva pitā tvaṁ draṣṭum icchati
2014011c mahiṣyā saha kaikeyyā gamyatāṁ tatra māciram
2014012a evam uktas tu saṁhr̥ṣṭo narasiṁho mahādyutiḥ
2014012c tataḥ saṁmānayām āsa sītām idam uvāca ha
2014013a devi devaś ca devī ca samāgamya madantare
2014013c mantreyete dhruvaṁ kiṁ cid abhiṣecanasaṁhitam
2014014a lakṣayitvā hy abhiprāyaṁ priyakāmā sudakṣiṇā
2014014c saṁcodayati rājānaṁ madarthaṁ madirekṣaṇā
2014015a yādr̥śī pariṣat tatra tādr̥śo dūta āgataḥ
2014015c dhruvam adyaiva māṁ rājā yauvarājye ’bhiṣekṣyati
2014016a hanta śīghram ito gatvā drakṣyāmi ca mahīpatiḥ
2014016c saha tvaṁ parivāreṇa sukham āssva ramasya ca
2014017a patisaṁmānitā sītā bhartāram asitekṣaṇā
2014017c ādvāram anuvavrāja maṅgalāny abhidadhyuṣī
2014018a sa sarvān arthino dr̥ṣṭvā sametya pratinandya ca
2014018c tataḥ pāvakasaṁkāśam āruroha rathottamam
2014019a muṣṇantam iva cakṣūṁṣi prabhayā hemavarcasam
2014019c kareṇuśiśukalpaiś ca yuktaṁ paramavājibhiḥ
2014020a hariyuktaṁ sahasrākṣo ratham indra ivāśugam
2014020c prayayau tūrṇam āsthāya rāghavo jvalitaḥ śriyā
2014021a sa parjanya ivākāśe svanavān abhinādayan
2014021c niketān niryayau śrīmān mahābhrād iva candramāḥ
2014022a chatracāmarapāṇis tu lakṣmaṇo rāghavānujaḥ
2014022c jugopa bhrātaraṁ bhrātā ratham āsthāya pr̥ṣṭhataḥ
2014023a tato halahalāśabdas tumulaḥ samajāyata
2014023c tasya niṣkramamāṇasya janaughasya samantataḥ
2014024a sa rāghavas tatra kathāpralāpaṁ; śuśrāva lokasya samāgatasya
2014024c ātmādhikārā vividhāś ca vācaḥ; prahr̥ṣṭarūpasya pure janasya
2014025a eṣa śriyaṁ gacchati rāghavo ’dya; rājaprasādād vipulāṁ gamiṣyan
2014025c ete vayaṁ sarvasamr̥ddhakāmā; yeṣām ayaṁ no bhavitā praśāstā
2014025e lābho janasyāsya yad eṣa sarvaṁ; prapatsyate rāṣṭram idaṁ cirāya
2014026a sa ghoṣavadbhiś ca hayaiḥ sanāgaiḥ; puraḥsaraiḥ svastikasūtamāgadhaiḥ
2014026c mahīyamānaḥ pravaraiś ca vādakair; abhiṣṭuto vaiśravaṇo yathā yayau
2014027a kareṇumātaṅgarathāśvasaṁkulaṁ; mahājanaughaiḥ paripūrṇacatvaram
2014027c prabhūtaratnaṁ bahupaṇyasaṁcayaṁ; dadarśa rāmo ruciraṁ mahāpatham
2015001a sa rāmo ratham āsthāya saṁprahr̥ṣṭasuhr̥jjanaḥ
2015001c apaśyan nagaraṁ śrīmān nānājanasamākulam
2015002a sa gr̥hair abhrasaṁkāśaiḥ pāṇḍurair upaśobhitam
2015002c rājamārgaṁ yayau rāmo madhyenāgarudhūpitam
2015003a śobhamānam asaṁbādhaṁ taṁ rājapatham uttamam
2015003c saṁvr̥taṁ vividhaiḥ paṇyair bhakṣyair uccāvacair api
2015004a āśīrvādān bahūñ śr̥ṇvan suhr̥dbhiḥ samudīritān
2015004c yathārhaṁ cāpi saṁpūjya sarvān eva narān yayau
2015005a pitāmahair ācaritaṁ tathaiva prapitāmahaiḥ
2015005c adyopādāya taṁ mārgam abhiṣikto ’nupālaya
2015006a yathā sma lālitāḥ pitrā yathā pūrvaiḥ pitāmahaiḥ
2015006c tataḥ sukhataraṁ sarve rāme vatsyāma rājani
2015007a alam adya hi bhuktena paramārthair alaṁ ca naḥ
2015007c yathā paśyāma niryāntaṁ rāmaṁ rājye pratiṣṭhitam
2015008a ato hi na priyataraṁ nānyat kiṁ cid bhaviṣyati
2015008c yathābhiṣeko rāmasya rājyenāmitatejasaḥ
2015009a etāś cānyāś ca suhr̥dām udāsīnaḥ kathāḥ śubhāḥ
2015009c ātmasaṁpūjanīḥ śr̥ṇvan yayau rāmo mahāpatham
2015010a na hi tasmān manaḥ kaś cic cakṣuṣī vā narottamāt
2015010c naraḥ śaknoty apākraṣṭum atikrānte ’pi rāghave
2015011a sarveṣāṁ sa hi dharmātmā varṇānāṁ kurute dayām
2015011c caturṇāṁ hi vayaḥsthānāṁ tena te tam anuvratāḥ
2015012a sa rājakulam āsādya mahendrabhavanopamam
2015012c rājaputraḥ pitur veśma praviveśa śriyā jvalan
2015013a sa sarvāḥ samatikramya kakṣyā daśarathātmajaḥ
2015013c saṁnivartya janaṁ sarvaṁ śuddhāntaḥpuram abhyagāt
2015014a tataḥ praviṣṭe pitur antikaṁ tadā; janaḥ sa sarvo mudito nr̥pātmaje
2015014c pratīkṣate tasya punaḥ sma nirgamaṁ; yathodayaṁ candramasaḥ saritpatiḥ
2016001a sa dadarśāsane rāmo niṣaṇṇaṁ pitaraṁ śubhe
2016001c kaikeyīsahitaṁ dīnaṁ mukhena pariśuṣyatā
2016002a sa pituś caraṇau pūrvam abhivādya vinītavat
2016002c tato vavande caraṇau kaikeyyāḥ susamāhitaḥ
2016003a rāmety uktvā ca vacanaṁ vāṣpaparyākulekṣaṇaḥ
2016003c śaśāka nr̥patir dīno nekṣituṁ nābhibhāṣitum
2016004a tad apūrvaṁ narapater dr̥ṣṭvā rūpaṁ bhayāvaham
2016004c rāmo ’pi bhayam āpannaḥ padā spr̥ṣṭveva pannagam
2016005a indriyair aprahr̥ṣṭais taṁ śokasaṁtāpakarśitam
2016005c niḥśvasantaṁ mahārājaṁ vyathitākulacetasam
2016006a ūrmi mālinam akṣobhyaṁ kṣubhyantam iva sāgaram
2016006c upaplutam ivādityam uktānr̥tam r̥ṣiṁ yathā
2016007a acintyakalpaṁ hi pitus taṁ śokam upadhārayan
2016007c babhūva saṁrabdhataraḥ samudra iva parvaṇi
2016008a cintayām āsa ca tadā rāmaḥ pitr̥hite rataḥ
2016008c kiṁsvid adyaiva nr̥patir na māṁ pratyabhinandati
2016009a anyadā māṁ pitā dr̥ṣṭvā kupito ’pi prasīdati
2016009c tasya mām adya saṁprekṣya kimāyāsaḥ pravartate
2016010a sa dīna iva śokārto viṣaṇṇavadanadyutiḥ
2016010c kaikeyīm abhivādyaiva rāmo vacanam abravīt
2016011a kaccin mayā nāparāddham ajñānād yena me pitā
2016011c kupitas tan mamācakṣva tvaṁ caivainaṁ prasādaya
2016012a vivarṇavadano dīno na hi mām abhibhāṣate
2016012c śārīro mānaso vāpi kaccid enaṁ na bādhate
2016012e saṁtāpo vābhitāpo vā durlabhaṁ hi sadā sukham
2016013a kaccin na kiṁ cid bharate kumāre priyadarśane
2016013c śatrughne vā mahāsattve mātr̥̄ṇāṁ vā mamāśubham
2016014a atoṣayan mahārājam akurvan vā pitur vacaḥ
2016014c muhūrtam api neccheyaṁ jīvituṁ kupite nr̥pe
2016015a yatomūlaṁ naraḥ paśyet prādurbhāvam ihātmanaḥ
2016015c kathaṁ tasmin na varteta pratyakṣe sati daivate
2016016a kaccit te paruṣaṁ kiṁ cid abhimānāt pitā mama
2016016c ukto bhavatyā kopena yatrāsya lulitaṁ manaḥ
2016017a etad ācakṣva me devi tattvena paripr̥cchataḥ
2016017c kiṁnimittam apūrvo ’yaṁ vikāro manujādhipe
2016018a ahaṁ hi vacanād rājñaḥ pateyam api pāvake
2016018c bhakṣayeyaṁ viṣaṁ tīkṣṇaṁ majjeyam api cārṇave
2016018e niyukto guruṇā pitrā nr̥peṇa ca hitena ca
2016019a tad brūhi vacanaṁ devi rājño yad abhikāṅkṣitam
2016019c kariṣye pratijāne ca rāmo dvir nābhibhāṣate
2016020a tam ārjavasamāyuktam anāryā satyavādinam
2016020c uvāca rāmaṁ kaikeyī vacanaṁ bhr̥śadāruṇam
2016021a purā devāsure yuddhe pitrā te mama rāghava
2016021c rakṣitena varau dattau saśalyena mahāraṇe
2016022a tatra me yācito rājā bharatasyābhiṣecanam
2016022c gamanaṁ daṇḍakāraṇye tava cādyaiva rāghava
2016023a yadi satyapratijñaṁ tvaṁ pitaraṁ kartum icchasi
2016023c ātmānaṁ ca narareṣṭha mama vākyam idaṁ śr̥ṇu
2016024a sa nideśe pitus tiṣṭha yathā tena pratiśrutam
2016024c tvayāraṇyaṁ praveṣṭavyaṁ nava varṣāṇi pañca ca
2016025a sapta sapta ca varṣāṇi daṇḍakāraṇyam āśritaḥ
2016025c abhiṣekam imaṁ tyaktvā jaṭācīradharo vasa
2016026a bharataḥ kosalapure praśāstu vasudhām imām
2016026c nānāratnasamākīrṇāṁ savājirathakuñjarām
2016027a tad apriyam amitraghno vacanaṁ maraṇopamam
2016027c śrutvā na vivyathe rāmaḥ kaikeyīṁ cedam abravīt
2016028a evam astu gamiṣyāmi vanaṁ vastum ahaṁ tv ataḥ
2016028c jaṭācīradharo rājñaḥ pratijñām anupālayan
2016029a idaṁ tu jñātum icchāmi kimarthaṁ māṁ mahīpatiḥ
2016029c nābhinandati durdharṣo yathāpuram ariṁdamaḥ
2016030a manyur na ca tvayā kāryo devi brūhi tavāgrataḥ
2016030c yāsyāmi bhava suprītā vanaṁ cīrajaṭādharaḥ
2016031a hitena guruṇā pitrā kr̥tajñena nr̥peṇa ca
2016031c niyujyamāno viśrabdhaṁ kiṁ na kuryād ahaṁ priyam
2016032a alīkaṁ mānasaṁ tv ekaṁ hr̥dayaṁ dahatīva me
2016032c svayaṁ yan nāha māṁ rājā bharatasyābhiṣecanam
2016033a ahaṁ hi sītāṁ rājyaṁ ca prāṇān iṣṭān dhanāni ca
2016033c hr̥ṣṭo bhrātre svayaṁ dadyāṁ bharatāyāpracoditaḥ
2016034a kiṁ punar manujendreṇa svayaṁ pitrā pracoditaḥ
2016034c tava ca priyakāmārthaṁ pratijñām anupālayan
2016035a tad āśvāsaya hīmaṁ tvaṁ kiṁ nv idaṁ yan mahīpatiḥ
2016035c vasudhāsaktanayano mandam aśrūṇi muñcati
2016036a gacchantu caivānayituṁ dūtāḥ śīghrajavair hayaiḥ
2016036c bharataṁ mātulakulād adyaiva nr̥paśāsanāt
2016037a daṇḍakāraṇyam eṣo ’ham ito gacchāmi satvaraḥ
2016037c avicārya pitur vākyaṁ samāvastuṁ caturdaśa
2016038a sā hr̥ṣṭā tasya tadvākyaṁ śrutvā rāmasya kaikayī
2016038c prasthānaṁ śraddadhānā hi tvarayām āsa rāghavam
2016039a evaṁ bhavatu yāsyanti dūtāḥ śīghrajavair hayaiḥ
2016039c bharataṁ mātulakulād upāvartayituṁ narāḥ
2016040a tava tv ahaṁ kṣamaṁ manye notsukasya vilambanam
2016040c rāma tasmād itaḥ śīghraṁ vanaṁ tvaṁ gantum arhasi
2016041a vrīḍānvitaḥ svayaṁ yac ca nr̥pas tvāṁ nābhibhāṣate
2016041c naitat kiṁ cin naraśreṣṭha manyur eṣo ’panīyatām
2016042a yāvat tvaṁ na vanaṁ yātaḥ purād asmād abhitvaran
2016042c pitā tāvan na te rāma snāsyate bhokṣyate ’pi vā
2016043a dhik kaṣṭam iti niḥśvasya rājā śokapariplutaḥ
2016043c mūrchito nyapatat tasmin paryaṅke hemabhūṣite
2016044a rāmo ’py utthāpya rājānaṁ kaikeyyābhipracoditaḥ
2016044c kaśayevāhato vājī vanaṁ gantuṁ kr̥tatvaraḥ
2016045a tad apriyam anāryāyā vacanaṁ dāruṇodaram
2016045c śrutvā gatavyatho rāmaḥ kaikeyīṁ vākyam abravīt
2016046a nāham arthaparo devi lokam āvastum utsahe
2016046c viddhi mām r̥ṣibhis tulyaṁ kevalaṁ dharmam āsthitam
2016047a yad atrabhavataḥ kiṁ cic chakyaṁ kartuṁ priyaṁ mayā
2016047c prāṇān api parityajya sarvathā kr̥tam eva tat
2016048a na hy ato dharmacaraṇaṁ kiṁ cid asti mahattaram
2016048c yathā pitari śuśrūṣā tasya vā vacanakriyā
2016049a anukto ’py atrabhavatā bhavatyā vacanād aham
2016049c vane vatsyāmi vijane varṣāṇīha caturdaśa
2016050a na nūnaṁ mayi kaikeyi kiṁ cid āśaṁsase guṇam
2016050c yad rājānam avocas tvaṁ mameśvaratarā satī
2016051a yāvan mātaram āpr̥cche sītāṁ cānunayāmy aham
2016051c tato ’dyaiva gamiṣyāmi daṇḍakānāṁ mahad vanam
2016052a bharataḥ pālayed rājyaṁ śuśrūṣec ca pitur yathā
2016052c tathā bhavatyā kartavyaṁ sa hi dharmaḥ sanātanaḥ
2016053a sa rāmasya vacaḥ śrutvā bhr̥śaṁ duḥkhahataḥ pitā
2016053c śokād aśaknuvan bāṣpaṁ praruroda mahāsvanam
2016054a vanditvā caraṇau rāmo visaṁjñasya pitus tadā
2016054c kaikeyyāś cāpy anāryāyā niṣpapāta mahādyutiḥ
2016055a sa rāmaḥ pitaraṁ kr̥tvā kaikeyīṁ ca pradakṣiṇam
2016055c niṣkramyāntaḥpurāt tasmāt svaṁ dadarśa suhr̥jjanam
2016056a taṁ bāṣpaparipūrṇākṣaḥ pr̥ṣṭhato ’nujagāma ha
2016056c lakṣmaṇaḥ paramakruddhaḥ sumitrānandavardhanaḥ
2016057a ābhiṣecanikaṁ bhāṇḍaṁ kr̥tvā rāmaḥ pradakṣiṇam
2016057c śanair jagāma sāpekṣo dr̥ṣṭiṁ tatrāvicālayan
2016058a na cāsya mahatīṁ lakṣmīṁ rājyanāśo ’pakarṣati
2016058c lokakāntasya kāntatvaṁ śītaraśmer iva kṣapā
2016059a na vanaṁ gantukāmasya tyajataś ca vasuṁdharām
2016059c sarvalokātigasyeva lakṣyate cittavikriyā
2016060a dhārayan manasā duḥkham indriyāṇi nigr̥hya ca
2016060c praviveśātmavān veśma māturapriyaśaṁsivān
2016061a praviśya veśmātibhr̥śaṁ mudānvitaṁ; samīkṣya tāṁ cārthavipattim āgatām
2016061c na caiva rāmo ’tra jagāma vikriyāṁ; suhr̥jjanasyātmavipattiśaṅkayā
2017001a rāmas tu bhr̥śam āyasto niḥśvasann iva kuñjaraḥ
2017001c jagāma sahito bhrātrā mātur antaḥpuraṁ vaśī
2017002a so ’paśyat puruṣaṁ tatra vr̥ddhaṁ paramapūjitam
2017002c upaviṣṭaṁ gr̥hadvāri tiṣṭhataś cāparān bahūn
2017003a praviśya prathamāṁ kakṣyāṁ dvitīyāyāṁ dadarśa saḥ
2017003c brāhmaṇān vedasaṁpannān vr̥ddhān rājñābhisatkr̥tān
2017004a praṇamya rāmas tān vr̥ddhāṁs tr̥tīyāyāṁ dadarśa saḥ
2017004c striyo vr̥ddhāś ca bālāś ca dvārarakṣaṇatatparāḥ
2017005a vardhayitvā prahr̥ṣṭās tāḥ praviśya ca gr̥haṁ striyaḥ
2017005c nyavedayanta tvaritā rāma mātuḥ priyaṁ tadā
2017006a kausalyāpi tadā devī rātriṁ sthitvā samāhitā
2017006c prabhāte tv akarot pūjāṁ viṣṇoḥ putrahitaiṣiṇī
2017007a sā kṣaumavasanā hr̥ṣṭā nityaṁ vrataparāyaṇā
2017007c agniṁ juhoti sma tadā mantravat kr̥tamaṅgalā
2017008a praviśya ca tadā rāmo mātur antaḥpuraṁ śubham
2017008c dadarśa mātaraṁ tatra hāvayantīṁ hutāśanam
2017009a sā cirasyātmajaṁ dr̥ṣṭvā mātr̥nandanam āgatam
2017009c abhicakrāma saṁhr̥ṣṭā kiśoraṁ vaḍavā yathā
2017010a tam uvāca durādharṣaṁ rāghavaṁ sutam ātmanaḥ
2017010c kausalyā putravātsalyād idaṁ priyahitaṁ vacaḥ
2017011a vr̥ddhānāṁ dharmaśīlānāṁ rājarṣīṇāṁ mahātmanām
2017011c prāpnuhy āyuś ca kīrtiṁ ca dharmaṁ copahitaṁ kule
2017012a satyapratijñaṁ pitaraṁ rājānaṁ paśya rāghava
2017012c adyaiva hi tvāṁ dharmātmā yauvarājye ’bhiṣekṣyati
2017013a mātaraṁ rāghavaḥ kiṁ cit prasāryāñjalim abravīt
2017013c sa svabhāvavinītaś ca gauravāc ca tadānataḥ
2017014a devi nūnaṁ na jānīṣe mahad bhayam upasthitam
2017014c idaṁ tava ca duḥkhāya vaidehyā lakṣmaṇasya ca
2017015a caturdaśa hi varṣāṇi vatsyāmi vijane vane
2017015c madhumūlaphalair jīvan hitvā munivad āmiṣam
2017016a bharatāya mahārājo yauvarājyaṁ prayacchati
2017016c māṁ punar daṇḍakāraṇyaṁ vivāsayati tāpasam
2017017a tām aduḥkhocitāṁ dr̥ṣṭvā patitāṁ kadalīm iva
2017017c rāmas tūtthāpayām āsa mātaraṁ gatacetasam
2017018a upāvr̥tyotthitāṁ dīnāṁ vaḍavām iva vāhitām
2017018c pāṁśuguṇṭhitasarvāgnīṁ vimamarśa ca pāṇinā
2017019a sā rāghavam upāsīnam asukhārtā sukhocitā
2017019c uvāca puruṣavyāghram upaśr̥ṇvati lakṣmaṇe
2017020a yadi putra na jāyethā mama śokāya rāghava
2017020c na sma duḥkham ato bhūyaḥ paśyeyam aham aprajā
2017021a eka eva hi vandhyāyāḥ śoko bhavati mānavaḥ
2017021c aprajāsmīti saṁtāpo na hy anyaḥ putra vidyate
2017022a na dr̥ṣṭapūrvaṁ kalyāṇaṁ sukhaṁ vā patipauruṣe
2017022c api putre vipaśyeyam iti rāmāsthitaṁ mayā
2017023a sā bahūny amanojñāni vākyāni hr̥dayacchidām
2017023c ahaṁ śroṣye sapatnīnām avarāṇāṁ varā satī
2017023e ato duḥkhataraṁ kiṁ nu pramadānāṁ bhaviṣyati
2017024a tvayi saṁnihite ’py evam aham āsaṁ nirākr̥tā
2017024c kiṁ punaḥ proṣite tāta dhruvaṁ maraṇam eva me
2017025a yo hi māṁ sevate kaś cid atha vāpy anuvartate
2017025c kaikeyyāḥ putram anvīkṣya sa jano nābhibhāṣate
2017026a daśa sapta ca varṣāṇi tava jātasya rāghava
2017026c atītāni prakāṅkṣantyā mayā duḥkhaparikṣayam
2017027a upavāsaiś ca yogaiś ca bahubhiś ca pariśramaiḥ
2017027c duḥkhaṁ saṁvardhito moghaṁ tvaṁ hi durgatayā mayā
2017028a sthiraṁ tu hr̥dayaṁ manye mamedaṁ yan na dīryate
2017028c prāvr̥ṣīva mahānadyāḥ spr̥ṣṭaṁ kūlaṁ navāmbhasā
2017029a mamaiva nūnaṁ maraṇaṁ na vidyate; na cāvakāśo ’sti yamakṣaye mama
2017029c yad antako ’dyaiva na māṁ jihīrṣati; prasahya siṁho rudatīṁ mr̥gīm iva
2017030a sthiraṁ hi nūnaṁ hr̥dayaṁ mamāyasaṁ; na bhidyate yad bhuvi nāvadīryate
2017030c anena duḥkhena ca deham arpitaṁ; dhruvaṁ hy akāle maraṇaṁ na vidyate
2017031a idaṁ tu duḥkhaṁ yad anarthakāni me; vratāni dānāni ca saṁyamāś ca hi
2017031c tapaś ca taptaṁ yad apatyakāraṇāt; suniṣphalaṁ bījam ivoptam ūṣare
2017032a yadi hy akāle maraṇaṁ svayecchayā; labheta kaś cid guruduḥkhakarśitaḥ
2017032c gatāham adyaiva pareta saṁsadaṁ; vinā tvayā dhenur ivātmajena vai
2017033a bhr̥śam asukham amarṣitā tadā; bahu vilalāpa samīkṣya rāghavam
2017033c vyasanam upaniśāmya sā mahat; sutam iva baddham avekṣya kiṁnarī
2018001a tathā tu vilapantīṁ tāṁ kausalyāṁ rāmamātaram
2018001c uvāca lakṣmaṇo dīnas tat kālasadr̥śaṁ vacaḥ
2018002a na rocate mamāpy etad ārye yad rāghavo vanam
2018002c tyaktvā rājyaśriyaṁ gacchet striyā vākyavaśaṁ gataḥ
2018003a viparītaś ca vr̥ddhaś ca viṣayaiś ca pradharṣitaḥ
2018003c nr̥paḥ kim iva na brūyāc codyamānaḥ samanmathaḥ
2018004a nāsyāparādhaṁ paśyāmi nāpi doṣaṁ tathā vidham
2018004c yena nirvāsyate rāṣṭrād vanavāsāya rāghavaḥ
2018005a na taṁ paśyāmy ahaṁ loke parokṣam api yo naraḥ
2018005c amitro ’pi nirasto ’pi yo ’sya doṣam udāharet
2018006a devakalpam r̥juṁ dāntaṁ ripūṇām api vatsalam
2018006c avekṣamāṇaḥ ko dharmaṁ tyajet putram akāraṇāt
2018007a tad idaṁ vacanaṁ rājñaḥ punar bālyam upeyuṣaḥ
2018007c putraḥ ko hr̥daye kuryād rājavr̥ttam anusmaran
2018008a yāvad eva na jānāti kaś cid artham imaṁ naraḥ
2018008c tāvad eva mayā sārdham ātmasthaṁ kuru śāsanam
2018009a mayā pārśve sadhanuṣā tava guptasya rāghava
2018009c kaḥ samartho ’dhikaṁ kartuṁ kr̥tāntasyeva tiṣṭhataḥ
2018010a nirmanuṣyām imāṁ sarvām ayodhyāṁ manujarṣabha
2018010c kariṣyāmi śarais tīkṣṇair yadi sthāsyati vipriye
2018011a bharatasyātha pakṣyo vā yo vāsya hitam icchati
2018011c sarvān etān vadhiṣyāmi mr̥dur hi paribhūyate
2018012a tvayā caiva mayā caiva kr̥tvā vairam anuttamam
2018012c kasya śaktiḥ śriyaṁ dātuṁ bharatāyāriśāsana
2018013a anurakto ’smi bhāvena bhrātaraṁ devi tattvataḥ
2018013c satyena dhanuṣā caiva datteneṣṭena te śape
2018014a dīptam agnim araṇyaṁ vā yadi rāmaḥ pravekṣyate
2018014c praviṣṭaṁ tatra māṁ devi tvaṁ pūrvam avadhāraya
2018015a harāmi vīryād duḥkhaṁ te tamaḥ sūrya ivoditaḥ
2018015c devī paśyatu me vīryaṁ rāghavaś caiva paśyatu
2018016a etat tu vacanaṁ śrutvā lakṣmaṇasya mahātmanaḥ
2018016c uvāca rāmaṁ kausalyā rudantī śokalālasā
2018017a bhrātus te vadataḥ putra lakṣmaṇasya śrutaṁ tvayā
2018017c yad atrānantaraṁ tat tvaṁ kuruṣva yadi rocate
2018018a na cādharmyaṁ vacaḥ śrutvā sapatnyā mama bhāṣitam
2018018c vihāya śokasaṁtaptāṁ gantum arhasi mām itaḥ
2018019a dharmajña yadi dharmiṣṭho dharmaṁ caritum icchasi
2018019c śuśrūṣa mām ihasthas tvaṁ cara dharmam anuttamam
2018020a śuśrūṣur jananīṁ putra svagr̥he niyato vasan
2018020c pareṇa tapasā yuktaḥ kāśyapas tridivaṁ gataḥ
2018021a yathaiva rājā pūjyas te gauraveṇa tathā hy aham
2018021c tvāṁ nāham anujānāmi na gantavyam ito vanam
2018022a tvadviyogān na me kāryaṁ jīvitena sukhena vā
2018022c tvayā saha mama śreyas tr̥ṇānām api bhakṣaṇam
2018023a yadi tvaṁ yāsyasi vanaṁ tyaktvā māṁ śokalālasām
2018023c ahaṁ prāyam ihāsiṣye na hi śakṣyāmi jīvitum
2018024a tatas tvaṁ prāpsyase putra nirayaṁ lokaviśrutam
2018024c brahmahatyām ivādharmāt samudraḥ saritāṁ patiḥ
2018025a vilapantīṁ tathā dīnāṁ kausalyāṁ jananīṁ tataḥ
2018025c uvāca rāmo dharmātmā vacanaṁ dharmasaṁhitam
2018026a nāsti śaktiḥ pitur vākyaṁ samatikramituṁ mama
2018026c prasādaye tvāṁ śirasā gantum icchāmy ahaṁ vanam
2018027a r̥ṣiṇā ca pitur vākyaṁ kurvatā vratacāriṇā
2018027c gaur hatā jānatā dharmaṁ kaṇḍunāpi vipaścitā
2018028a asmākaṁ ca kule pūrvaṁ sagarasyājñayā pituḥ
2018028c khanadbhiḥ sāgarair bhūtim avāptaḥ sumahān vadhaḥ
2018029a jāmadagnyena rāmeṇa reṇukā jananī svayam
2018029c kr̥ttā paraśunāraṇye pitur vacanakāriṇā
2018030a na khalv etan mayaikena kriyate pitr̥śāsanam
2018030c pūrvair ayam abhipreto gato mārgo ’nugamyate
2018031a tad etat tu mayā kāryaṁ kriyate bhuvi nānyathā
2018031c pitur hi vacanaṁ kurvan na kaś cin nāma hīyate
2018032a tām evam uktvā jananīṁ lakṣmaṇaṁ punar abravīt
2018032c tava lakṣmaṇa jānāmi mayi sneham anuttamam
2018032e abhiprāyam avijñāya satyasya ca śamasya ca
2018033a dharmo hi paramo loke dharme satyaṁ pratiṣṭhitam
2018033c dharmasaṁśritam etac ca pitur vacanam uttamam
2018034a saṁśrutya ca pitur vākyaṁ mātur vā brāhmaṇasya vā
2018034c na kartavyaṁ vr̥thā vīra dharmam āśritya tiṣṭhatā
2018035a so ’haṁ na śakṣyāmi pitur niyogam ativartitum
2018035c pitur hi vacanād vīra kaikeyyāhaṁ pracoditaḥ
2018036a tad enāṁ visr̥jānāryāṁ kṣatradharmāśritāṁ matim
2018036c dharmam āśraya mā taikṣṇyaṁ madbuddhir anugamyatām
2018037a tam evam uktvā sauhārdād bhrātaraṁ lakṣmaṇāgrajaḥ
2018037c uvāca bhūyaḥ kausalyāṁ prāñjaliḥ śirasānataḥ
2018038a anumanyasva māṁ devi gamiṣyantam ito vanam
2018038c śāpitāsi mama prāṇaiḥ kuru svastyayanāni me
2018038e tīrṇapratijñaś ca vanāt punar eṣyāmy ahaṁ purīm
2018039a yaśo hy ahaṁ kevalarājyakāraṇān; na pr̥ṣṭhataḥ kartum alaṁ mahodayam
2018039c adīrghakāle na tu devi jīvite; vr̥ṇe ’varām adya mahīm adharmataḥ
2018040a prasādayan naravr̥ṣabhaḥ sa mātaraṁ; parākramāj jigamiṣur eva daṇḍakān
2018040c athānujaṁ bhr̥śam anuśāsya darśanaṁ; cakāra tāṁ hr̥di jananīṁ pradakṣiṇam
2019001a atha taṁ vyathayā dīnaṁ saviśeṣam amarṣitam
2019001c śvasantam iva nāgendraṁ roṣavisphāritekṣaṇam
2019002a āsādya rāmaḥ saumitriṁ suhr̥daṁ bhrātaraṁ priyam
2019002c uvācedaṁ sa dhairyeṇa dhārayan sattvam ātmavān
2019003a saumitre yo ’bhiṣekārthe mama saṁbhārasaṁbhramaḥ
2019003c abhiṣekanivr̥ttyarthe so ’stu saṁbhārasaṁbhramaḥ
2019004a yasyā madabhiṣekārthaṁ mānasaṁ paritapyate
2019004c mātā naḥ sā yathā na syāt saviśaṅkā tathā kuru
2019005a tasyāḥ śaṅkāmayaṁ duḥkhaṁ muhūrtam api notsahe
2019005c manasi pratisaṁjātaṁ saumitre ’ham upekṣitum
2019006a na buddhipūrvaṁ nābuddhaṁ smarāmīha kadā cana
2019006c mātr̥̄ṇāṁ vā pitur vāhaṁ kr̥tam alpaṁ ca vipriyam
2019007a satyaḥ satyābhisaṁdhaś ca nityaṁ satyaparākramaḥ
2019007c paralokabhayād bhīto nirbhayo ’stu pitā mama
2019008a tasyāpi hi bhaved asmin karmaṇy apratisaṁhr̥te
2019008c satyaṁ neti manastāpas tasya tāpas tapec ca mām
2019009a abhiṣekavidhānaṁ tu tasmāt saṁhr̥tya lakṣmaṇa
2019009c anvag evāham icchāmi vanaṁ gantum itaḥ punaḥ
2019010a mama pravrājanād adya kr̥takr̥tyā nr̥pātmajā
2019010c sutaṁ bharatam avyagram abhiṣecayitā tataḥ
2019011a mayi cīrājinadhare jaṭāmaṇḍaladhāriṇi
2019011c gate ’raṇyaṁ ca kaikeyyā bhaviṣyati manaḥsukham
2019012a buddhiḥ praṇītā yeneyaṁ manaś ca susamāhitam
2019012c tat tu nārhāmi saṁkleṣṭuṁ pravrajiṣyāmi māciram
2019013a kr̥tāntas tv eva saumitre draṣṭavyo matpravāsane
2019013c rājyasya ca vitīrṇasya punar eva nivartane
2019014a kaikeyyāḥ pratipattir hi kathaṁ syān mama pīḍane
2019014c yadi bhāvo na daivo ’yaṁ kr̥tāntavihito bhavet
2019015a jānāsi hi yathā saumya na mātr̥ṣu mamāntaram
2019015c bhūtapūrvaṁ viśeṣo vā tasyā mayi sute ’pi vā
2019016a so ’bhiṣekanivr̥ttyarthaiḥ pravāsārthaiś ca durvacaiḥ
2019016c ugrair vākyair ahaṁ tasyā nānyad daivāt samarthaye
2019017a kathaṁ prakr̥tisaṁpannā rājaputrī tathāguṇā
2019017c brūyāt sā prākr̥teva strī matpīḍāṁ bhartr̥saṁnidhau
2019018a yad acintyaṁ tu tad daivaṁ bhūteṣv api na hanyate
2019018c vyaktaṁ mayi ca tasyāṁ ca patito hi viparyayaḥ
2019019a kaś cid daivena saumitre yoddhum utsahate pumān
2019019c yasya na grahaṇaṁ kiṁ cit karmaṇo ’nyatra dr̥śyate
2019020a sukhaduḥkhe bhayakrodhau lābhālābhau bhavābhavau
2019020c yasya kiṁ cit tathābhūtaṁ nanu daivasya karma tat
2019021a vyāhate ’py abhiṣeke me paritāpo na vidyate
2019021c tasmād aparitāpaḥ saṁs tvam apy anuvidhāya mām
2019021e pratisaṁhāraya kṣipram ābhiṣecanikīṁ kriyām
2019022a na lakṣmaṇāsmin mama rājyavighne; mātā yavīyasy atiśaṅkanīyā
2019022c daivābhipannā hi vadanty aniṣṭaṁ; jānāsi daivaṁ ca tathāprabhāvam
2020001a iti bruvati rāme tu lakṣmaṇo ’dhaḥśirā muhuḥ
2020001c śrutvā madhyaṁ jagāmeva manasā duḥkhaharṣayoḥ
2020002a tadā tu baddhvā bhrukuṭīṁ bhruvor madhye nararṣabha
2020002c niśaśvāsa mahāsarpo bilastha iva roṣitaḥ
2020003a tasya duṣprativīkṣyaṁ tad bhrukuṭīsahitaṁ tadā
2020003c babhau kruddhasya siṁhasya mukhasya sadr̥śaṁ mukham
2020004a agrahas taṁ vidhunvaṁs tu hastī hastam ivātmanaḥ
2020004c tiryag ūrdhvaṁ śarīre ca pātayitvā śirodharām
2020005a agrākṣṇā vīkṣamāṇas tu tiryag bhrātaram abravīt
2020005c asthāne saṁbhramo yasya jāto vai sumahān ayam
2020006a dharmadoṣaprasaṅgena lokasyānatiśaṅkayā
2020006c kathaṁ hy etad asaṁbhrāntas tvadvidho vaktum arhati
2020007a yathā daivam aśauṇḍīraṁ śauṇḍīraḥ kṣatriyarṣabhaḥ
2020007c kiṁ nāma kr̥paṇaṁ daivam aśaktam abhiśaṁsasi
2020008a pāpayos te kathaṁ nāma tayoḥ śaṅkā na vidyate
2020008c santi dharmopadhāḥ ślakṣṇā dharmātman kiṁ na budhyase
2020009a lokavidviṣṭam ārabdhaṁ tvadanyasyābhiṣecanam
2020009c yeneyam āgatā dvaidhaṁ tava buddhir mahīpate
2020009e sa hi dharmo mama dveṣyaḥ prasaṅgād yasya muhyasi
2020010a yady api pratipattis te daivī cāpi tayor matam
2020010c tathāpy upekṣaṇīyaṁ te na me tad api rocate
2020011a viklavo vīryahīno yaḥ sa daivam anuvartate
2020011c vīrāḥ saṁbhāvitātmāno na daivaṁ paryupāsate
2020012a daivaṁ puruṣakāreṇa yaḥ samarthaḥ prabādhitum
2020012c na daivena vipannārthaḥ puruṣaḥ so ’vasīdati
2020013a drakṣyanti tv adya daivasya pauruṣaṁ puruṣasya ca
2020013c daivamānuṣayor adya vyaktā vyaktir bhaviṣyati
2020014a adya matpauruṣahataṁ daivaṁ drakṣyanti vai janāḥ
2020014c yad daivād āhataṁ te ’dya dr̥ṣṭaṁ rājyābhiṣecanam
2020015a atyaṅkuśam ivoddāmaṁ gajaṁ madabaloddhatam
2020015c pradhāvitam ahaṁ daivaṁ pauruṣeṇa nivartaye
2020016a lokapālāḥ samastās te nādya rāmābhiṣecanam
2020016c na ca kr̥tsnās trayo lokā vihanyuḥ kiṁ punaḥ pitā
2020017a yair vivāsas tavāraṇye mitho rājan samarthitaḥ
2020017c araṇye te vivatsyanti caturdaśa samās tathā
2020018a ahaṁ tadāśāṁ chetsyāmi pitus tasyāś ca yā tava
2020018c abhiṣekavighātena putrarājyāya vartate
2020019a madbalena viruddhāya na syād daivabalaṁ tathā
2020019c prabhaviṣyati duḥkhāya yathograṁ pauruṣaṁ mama
2020020a ūrdhvaṁ varṣasahasrānte prajāpālyam anantaram
2020020c āryaputrāḥ kariṣyanti vanavāsaṁ gate tvayi
2020021a pūrvarājarṣivr̥ttyā hi vanavāso vidhīyate
2020021c prajā nikṣipya putreṣu putravat paripālane
2020022a sa ced rājany anekāgre rājyavibhramaśaṅkayā
2020022c naivam icchasi dharmātman rājyaṁ rāma tvam ātmani
2020023a pratijāne ca te vīra mā bhūvaṁ vīralokabhāk
2020023c rājyaṁ ca tava rakṣeyam ahaṁ veleva sāgaram
2020024a maṅgalair abhiṣiñcasva tatra tvaṁ vyāpr̥to bhava
2020024c aham eko mahīpālān alaṁ vārayituṁ balāt
2020025a na śobhārthāv imau bāhū na dhanur bhūṣaṇāya me
2020025c nāsirābandhanārthāya na śarāḥ stambhahetavaḥ
2020026a amitradamanārthaṁ me sarvam etac catuṣṭayam
2020026c na cāhaṁ kāmaye ’tyarthaṁ yaḥ syāc chatrur mato mama
2020027a asinā tīkṣṇadhāreṇa vidyuccalitavarcasā
2020027c pragr̥hītena vai śatruṁ vajriṇaṁ vā na kalpaye
2020028a khaḍganiṣpeṣaniṣpiṣṭair gahanā duścarā ca me
2020028c hastyaśvanarahastoruśirobhir bhavitā mahī
2020029a khaḍgadhārāhatā me ’dya dīpyamānā ivādrayaḥ
2020029c patiṣyanti dvipā bhūmau meghā iva savidyutaḥ
2020030a baddhagodhāṅgulitrāṇe pragr̥hītaśarāsane
2020030c kathaṁ puruṣamānī syāt puruṣāṇāṁ mayi sthite
2020031a bahubhiś caikam atyasyann ekena ca bahūñ janān
2020031c viniyokṣyāmy ahaṁ bāṇān nr̥vājigajamarmasu
2020032a adya me ’straprabhāvasya prabhāvaḥ prabhaviṣyati
2020032c rājñaś cāprabhutāṁ kartuṁ prabhutvaṁ ca tava prabho
2020033a adya candanasārasya keyūrāmokṣaṇasya ca
2020033c vasūnāṁ ca vimokṣasya suhr̥dāṁ pālanasya ca
2020034a anurūpāv imau bāhū rāma karma kariṣyataḥ
2020034c abhiṣecanavighnasya kartr̥̄ṇāṁ te nivāraṇe
2020035a bravīhi ko ’dyaiva mayā viyujyatāṁ; tavāsuhr̥t prāṇayaśaḥ suhr̥jjanaiḥ
2020035c yathā taveyaṁ vasudhā vaśe bhavet; tathaiva māṁ śādhi tavāsmi kiṁkaraḥ
2020036a vimr̥jya bāṣpaṁ parisāntvya cāsakr̥t; sa lakṣmaṇaṁ rāghavavaṁśavardhanaḥ
2020036c uvāca pitrye vacane vyavasthitaṁ; nibodha mām eṣa hi saumya satpathaḥ
2021001a taṁ samīkṣya tv avahitaṁ pitur nirdeśapālane
2021001c kausalyā bāṣpasaṁruddhā vaco dharmiṣṭham abravīt
2021002a adr̥ṣṭaduḥkho dharmātmā sarvabhūtapriyaṁvadaḥ
2021002c mayi jāto daśarathāt katham uñchena vartayet
2021003a yasya bhr̥tyāś ca dāsāś ca mr̥ṣṭāny annāni bhuñjate
2021003c kathaṁ sa bhokṣyate nātho vane mūlaphalāny ayam
2021004a ka etac chraddadhec chrutvā kasya vā na bhaved bhayam
2021004c guṇavān dayito rājño rāghavo yad vivāsyate
2021005a tvayā vihīnām iha māṁ śokāgnir atulo mahān
2021005c pradhakṣyati yathā kakṣaṁ citrabhānur himātyaye
2021006a kathaṁ hi dhenuḥ svaṁ vatsaṁ gacchantaṁ nānugacchati
2021006c ahaṁ tvānugamiṣyāmi yatra putra gamiṣyasi
2021007a tathā nigaditaṁ mātrā tad vākyaṁ puruṣarṣabhaḥ
2021007c śrutvā rāmo ’bravīd vākyaṁ mātaraṁ bhr̥śaduḥkhitām
2021008a kaikeyyā vañcito rājā mayi cāraṇyam āśrite
2021008c bhavatyā ca parityakto na nūnaṁ vartayiṣyati
2021009a bhartuḥ kila parityāgo nr̥śaṁsaḥ kevalaṁ striyāḥ
2021009c sa bhavatyā na kartavyo manasāpi vigarhitaḥ
2021010a yāvaj jīvati kākutsthaḥ pitā me jagatīpatiḥ
2021010c śuśrūṣā kriyatāṁ tāvat sa hi dharmaḥ sanātanaḥ
2021011a evam uktā tu rāmeṇa kausalyā śubha darśanā
2021011c tathety uvāca suprītā rāmam akliṣṭakāriṇam
2021012a evam uktas tu vacanaṁ rāmo dharmabhr̥tāṁ varaḥ
2021012c bhūyas tām abravīd vākyaṁ mātaraṁ bhr̥śaduḥkhitām
2021013a mayā caiva bhavatyā ca kartavyaṁ vacanaṁ pituḥ
2021013c rājā bhartā guruḥ śreṣṭhaḥ sarveṣām īśvaraḥ prabhuḥ
2021014a imāni tu mahāraṇye vihr̥tya nava pañca ca
2021014c varṣāṇi paramaprītaḥ sthāsyāmi vacane tava
2021015a evam uktā priyaṁ putraṁ bāṣpapūrṇānanā tadā
2021015c uvāca paramārtā tu kausalyā putravatsalā
2021016a āsāṁ rāma sapatnīnāṁ vastuṁ madhye na me kṣamam
2021016c naya mām api kākutstha vanaṁ vanyaṁ mr̥gīṁ yathā
2021016e yadi te gamane buddhiḥ kr̥tā pitur apekṣayā
2021017a tāṁ tathā rudatīṁ rāmo rudan vacanam abravīt
2021017c jīvantyā hi striyā bhartā daivataṁ prabhur eva ca
2021017e bhavatyā mama caivādya rājā prabhavati prabhuḥ
2021018a bharataś cāpi dharmātmā sarvabhūtapriyaṁvadaḥ
2021018c bhavatīm anuvarteta sa hi dharmarataḥ sadā
2021019a yathā mayi tu niṣkrānte putraśokena pārthivaḥ
2021019c śramaṁ nāvāpnuyāt kiṁ cid apramattā tathā kuru
2021020a vratopavāsaniratā yā nārī paramottamā
2021020c bhartāraṁ nānuvarteta sā ca pāpagatir bhavet
2021021a śuśrūṣam eva kurvīta bhartuḥ priyahite ratā
2021021c eṣa dharmaḥ purā dr̥ṣṭo loke vede śrutaḥ smr̥taḥ
2021022a pūjyās te matkr̥te devi brāhmaṇāś caiva suvratāḥ
2021022c evaṁ kālaṁ pratīkṣasva mamāgamanakāṅkṣiṇī
2021023a prāpsyase paramaṁ kāmaṁ mayi pratyāgate sati
2021023c yadi dharmabhr̥tāṁ śreṣṭho dhārayiṣyati jīvitam
2021024a evam uktā tu rāmeṇa bāṣpaparyākulekṣaṇā
2021024c kausalyā putraśokārtā rāmaṁ vacanam abravīt
2021024e gaccha putra tvam ekāgro bhadraṁ te ’stu sadā vibho
2021025a tathā hi rāmaṁ vanavāsaniścitaṁ; samīkṣya devī parameṇa cetasā
2021025c uvāca rāmaṁ śubhalakṣaṇaṁ vaco; babhūva ca svastyayanābhikāṅkṣiṇī
2022001a sāpanīya tam āyāsam upaspr̥śya jalaṁ śuci
2022001c cakāra mātā rāmasya maṅgalāni manasvinī
2022002a svasti sādhyāś ca viśve ca marutaś ca maharṣayaḥ
2022002c svasti dhātā vidhātā ca svasti pūṣā bhago ’ryamā
2022003a r̥tavaś caiva pakṣāś ca māsāḥ saṁvatsarāḥ kṣapāḥ
2022003c dināni ca muhūrtāś ca svasti kurvantu te sadā
2022004a smr̥tir dhr̥tiś ca dharmaś ca pāntu tvāṁ putra sarvataḥ
2022004c skandaś ca bhagavān devaḥ somaś ca sabr̥haspatiḥ
2022005a saptarṣayo nāradaś ca te tvāṁ rakṣantu sarvataḥ
2022005c nakṣatrāṇi ca sarvāṇi grahāś ca sahadevatāḥ
2022005e mahāvanāni carato muniveṣasya dhīmataḥ
2022006a plavagā vr̥ścikā daṁśā maśakāś caiva kānane
2022006c sarīsr̥pāś ca kīṭāś ca mā bhūvan gahane tava
2022007a mahādvipāś ca siṁhāś ca vyāghrā r̥kṣāś ca daṁṣṭriṇaḥ
2022007c mahiṣāḥ śr̥ṅgiṇo raudrā na te druhyantu putraka
2022008a nr̥māṁsabhojanā raudrā ye cānye sattvajātayaḥ
2022008c mā ca tvāṁ hiṁsiṣuḥ putra mayā saṁpūjitās tv iha
2022009a āgamās te śivāḥ santu sidhyantu ca parākramāḥ
2022009c sarvasaṁpattayo rāma svastimān gaccha putraka
2022010a svasti te ’stv āntarikṣebhyaḥ pārthivebhyaḥ punaḥ punaḥ
2022010c sarvebhyaś caiva devebhyo ye ca te paripanthinaḥ
2022011a sarvalokaprabhur brahmā bhūtabhartā tatharṣayaḥ
2022011c ye ca śeṣāḥ surās te tvāṁ rakṣantu vanavāsinam
2022012a iti mālyaiḥ suragaṇān gandhaiś cāpi yaśasvinī
2022012c stutibhiś cānurūpābhir ānarcāyatalocanā
2022013a yan maṅgalaṁ sahasrākṣe sarvadevanamaskr̥te
2022013c vr̥tranāśe samabhavat tat te bhavatu maṅgalam
2022014a yan maṅgalaṁ suparṇasya vinatākalpayat purā
2022014c amr̥taṁ prārthayānasya tat te bhavatu maṅgalam
2022015a oṣadhīṁ cāpi siddhārthāṁ viśalyakaraṇīṁ śubhām
2022015c cakāra rakṣāṁ kausalyā mantrair abhijajāpa ca
2022016a ānamya mūrdhni cāghrāya pariṣvajya yaśasvinī
2022016c avadat putra siddhārtho gaccha rāma yathāsukham
2022017a arogaṁ sarvasiddhārtham ayodhyāṁ punar āgatam
2022017c paśyāmi tvāṁ sukhaṁ vatsa susthitaṁ rājaveśmani
2022018a mayārcitā devagaṇāḥ śivādayo; maharṣayo bhūtamahāsuroragāḥ
2022018c abhiprayātasya vanaṁ cirāya te; hitāni kāṅkṣantu diśaś ca rāghava
2022019a itīva cāśrupratipūrṇalocanā; samāpya ca svastyayanaṁ yathāvidhi
2022019c pradakṣiṇaṁ caiva cakāra rāghavaṁ; punaḥ punaś cāpi nipīḍya sasvaje
2022020a tathā tu devyā sa kr̥tapradakṣiṇo; nipīḍya mātuś caraṇau punaḥ punaḥ
2022020c jagāma sītānilayaṁ mahāyaśāḥ; sa rāghavaḥ prajvalitaḥ svayā śriyā
2023001a abhivādya tu kausalyāṁ rāmaḥ saṁprasthito vanam
2023001c kr̥tasvastyayano mātrā dharmiṣṭhe vartmani sthitaḥ
2023002a virājayan rājasuto rājamārgaṁ narair vr̥tam
2023002c hr̥dayāny āmamantheva janasya guṇavattayā
2023003a vaidehī cāpi tat sarvaṁ na śuśrāva tapasvinī
2023003c tad eva hr̥di tasyāś ca yauvarājyābhiṣecanam
2023004a devakāryaṁ sma sā kr̥tvā kr̥tajñā hr̥ṣṭacetanā
2023004c abhijñā rājadharmāṇāṁ rājaputraṁ pratīkṣate
2023005a praviveśātha rāmas tu svaveśma suvibhūṣitam
2023005c prahr̥ṣṭajanasaṁpūrṇaṁ hriyā kiṁ cid avāṅmukhaḥ
2023006a atha sītā samutpatya vepamānā ca taṁ patim
2023006c apaśyac chokasaṁtaptaṁ cintāvyākulitendriyam
2023007a vivarṇavadanaṁ dr̥ṣṭvā taṁ prasvinnam amarṣaṇam
2023007c āha duḥkhābhisaṁtaptā kim idānīm idaṁ prabho
2023008a adya bārhaspataḥ śrīmān yuktaḥ puṣyo na rāghava
2023008c procyate brāhmaṇaiḥ prājñaiḥ kena tvam asi durmanāḥ
2023009a na te śataśalākena jalaphenanibhena ca
2023009c āvr̥taṁ vadanaṁ valgu chatreṇābhivirājate
2023010a vyajanābhyāṁ ca mukhyābhyāṁ śatapatranibhekṣaṇam
2023010c candrahaṁsaprakāśābhyāṁ vījyate na tavānanam
2023011a vāgmino bandinaś cāpi prahr̥ṣṭās tvaṁ nararṣabha
2023011c stuvanto nādya dr̥śyante maṅgalaiḥ sūtamāgadhāḥ
2023012a na te kṣaudraṁ ca dadhi ca brāhmaṇā vedapāragāḥ
2023012c mūrdhni mūrdhāvasiktasya dadhati sma vidhānataḥ
2023013a na tvāṁ prakr̥tayaḥ sarvā śreṇīmukhyāś ca bhūṣitāḥ
2023013c anuvrajitum icchanti paurajānapadās tathā
2023014a caturbhir vegasaṁpannair hayaiḥ kāñcanabhūṣaṇaiḥ
2023014c mukhyaḥ puṣyaratho yuktaḥ kiṁ na gacchati te ’grataḥ
2023015a na hastī cāgrataḥ śrīmāṁs tava lakṣaṇapūjitaḥ
2023015c prayāṇe lakṣyate vīra kr̥ṣṇameghagiri prabhaḥ
2023016a na ca kāñcanacitraṁ te paśyāmi priyadarśana
2023016c bhadrāsanaṁ puraskr̥tya yāntaṁ vīrapuraḥsaram
2023017a abhiṣeko yadā sajjaḥ kim idānīm idaṁ tava
2023017c apūrvo mukhavarṇaś ca na praharṣaś ca lakṣyate
2023018a itīva vilapantīṁ tāṁ provāca raghunandanaḥ
2023018c sīte tatrabhavāṁs tātaḥ pravrājayati māṁ vanam
2023019a kule mahati saṁbhūte dharmajñe dharmacāriṇi
2023019c śr̥ṇu jānaki yenedaṁ krameṇābhyāgataṁ mama
2023020a rājñā satyapratijñena pitrā daśarathena me
2023020c kaikeyyai prītamanasā purā dattau mahāvarau
2023021a tayādya mama sajje ’sminn abhiṣeke nr̥podyate
2023021c pracoditaḥ sa samayo dharmeṇa pratinirjitaḥ
2023022a caturdaśa hi varṣāṇi vastavyaṁ daṇḍake mayā
2023022c pitrā me bharataś cāpi yauvarājye niyojitaḥ
2023022e so ’haṁ tvām āgato draṣṭuṁ prasthito vijanaṁ vanam
2023023a bharatasya samīpe te nāhaṁ kathyaḥ kadā cana
2023023c r̥ddhiyuktā hi puruṣā na sahante parastavam
2023023e tasmān na te guṇāḥ kathyā bharatasyāgrato mama
2023024a nāpi tvaṁ tena bhartavyā viśeṣeṇa kadā cana
2023024c anukūlatayā śakyaṁ samīpe tasya vartitum
2023025a ahaṁ cāpi pratijñāṁ tāṁ guroḥ samanupālayan
2023025c vanam adyaiva yāsyāmi sthirā bhava manasvini
2023026a yāte ca mayi kalyāṇi vanaṁ muniniṣevitam
2023026c vratopavāsaratayā bhavitavyaṁ tvayānaghe
2023027a kālyam utthāya devānāṁ kr̥tvā pūjāṁ yathāvidhi
2023027c vanditavyo daśarathaḥ pitā mama nareśvaraḥ
2023028a mātā ca mama kausalyā vr̥ddhā saṁtāpakarśitā
2023028c dharmam evāgrataḥ kr̥tvā tvattaḥ saṁmānam arhati
2023029a vanditavyāś ca te nityaṁ yāḥ śeṣā mama mātaraḥ
2023029c snehapraṇayasaṁbhogaiḥ samā hi mama mātaraḥ
2023030a bhrātr̥putrasamau cāpi draṣṭavyau ca viśeṣataḥ
2023030c tvayā lakṣmaṇaśatrughnau prāṇaiḥ priyatarau mama
2023031a vipriyaṁ na ca kartavyaṁ bharatasya kadā cana
2023031c sa hi rājā prabhuś caiva deśasya ca kulasya ca
2023032a ārādhitā hi śīlena prayatnaiś copasevitāḥ
2023032c rājānaḥ saṁprasīdanti prakupyanti viparyaye
2023033a aurasān api putrān hi tyajanty ahitakāriṇaḥ
2023033c samarthān saṁpragr̥hṇanti janān api narādhipāḥ
2023034a ahaṁ gamiṣyāmi mahāvanaṁ priye; tvayā hi vastavyam ihaiva bhāmini
2023034c yathā vyalīkaṁ kuruṣe na kasya cit; tathā tvayā kāryam idaṁ vaco mama
2024001a evam uktā tu vaidehī priyārhā priyavādinī
2024001c praṇayād eva saṁkruddhā bhartāram idam abravīt
2024002a āryaputra pitā mātā bhrātā putras tathā snuṣā
2024002c svāni puṇyāni bhuñjānāḥ svaṁ svaṁ bhāgyam upāsate
2024003a bhartur bhāgyaṁ tu bhāryaikā prāpnoti puruṣarṣabha
2024003c ataś caivāham ādiṣṭā vane vastavyam ity api
2024004a na pitā nātmajo nātmā na mātā na sakhījanaḥ
2024004c iha pretya ca nārīṇāṁ patir eko gatiḥ sadā
2024005a yadi tvaṁ prasthito durgaṁ vanam adyaiva rāghava
2024005c agratas te gamiṣyāmi mr̥dnantī kuśakaṇṭakān
2024006a īrṣyāroṣau bahiṣkr̥tya bhuktaśeṣam ivodakam
2024006c naya māṁ vīra viśrabdhaḥ pāpaṁ mayi na vidyate
2024007a prāsādāgrair vimānair vā vaihāyasagatena vā
2024007c sarvāvasthāgatā bhartuḥ pādacchāyā viśiṣyate
2024008a anuśiṣṭāsmi mātrā ca pitrā ca vividhāśrayam
2024008c nāsmi saṁprati vaktavyā vartitavyaṁ yathā mayā
2024009a sukhaṁ vane nivatsyāmi yathaiva bhavane pituḥ
2024009c acintayantī trīm̐l lokāṁś cintayantī pativratam
2024010a śuśrūṣamāṇā te nityaṁ niyatā brahmacāriṇī
2024010c saha raṁsye tvayā vīra vaneṣu madhugandhiṣu
2024011a tvaṁ hi kartuṁ vane śakto rāma saṁparipālanam
2024011c anyasyāpi janasyeha kiṁ punar mama mānada
2024012a phalamūlāśanā nityaṁ bhaviṣyāmi na saṁśayaḥ
2024012c na te duḥkhaṁ kariṣyāmi nivasantī saha tvayā
2024013a icchāmi saritaḥ śailān palvalāni vanāni ca
2024013c draṣṭuṁ sarvatra nirbhītā tvayā nāthena dhīmatā
2024014a haṁsakāraṇḍavākīrṇāḥ padminīḥ sādhupuṣpitāḥ
2024014c iccheyaṁ sukhinī draṣṭuṁ tvayā vīreṇa saṁgatā
2024015a saha tvayā viśālākṣa raṁsye paramanandinī
2024015c evaṁ varṣasahasrāṇāṁ śataṁ vāhaṁ tvayā saha
2024016a svarge ’pi ca vinā vāso bhavitā yadi rāghava
2024016c tvayā mama naravyāghra nāhaṁ tam api rocaye
2024017a ahaṁ gamiṣyāmi vanaṁ sudurgamaṁ; mr̥gāyutaṁ vānaravāraṇair yutam
2024017c vane nivatsyāmi yathā pitur gr̥he; tavaiva pādāv upagr̥hya saṁmatā
2024018a ananyabhāvām anuraktacetasaṁ; tvayā viyuktāṁ maraṇāya niścitām
2024018c nayasva māṁ sādhu kuruṣva yācanāṁ; na te mayāto gurutā bhaviṣyati
2024019a tathā bruvāṇām api dharmavatsalo; na ca sma sītāṁ nr̥varo ninīṣati
2024019c uvāca caināṁ bahu saṁnivartane; vane nivāsasya ca duḥkhitāṁ prati
2025001a sa evaṁ bruvatīṁ sītāṁ dharmajño dharmavatsalaḥ
2025001c nivartanārthe dharmātmā vākyam etad uvāca ha
2025002a sīte mahākulīnāsi dharme ca niratā sadā
2025002c ihācara svadharmaṁ tvaṁ mā yathā manasaḥ sukham
2025003a sīte yathā tvāṁ vakṣyāmi tathā kāryaṁ tvayābale
2025003c vane doṣā hi bahavo vadatas tān nibodha me
2025004a sīte vimucyatām eṣā vanavāsakr̥tā matiḥ
2025004c bahudoṣaṁ hi kāntāraṁ vanam ity abhidhīyate
2025005a hitabuddhyā khalu vaco mayaitad abhidhīyate
2025005c sadā sukhaṁ na jānāmi duḥkham eva sadā vanam
2025006a girinirjharasaṁbhūtā girikandaravāsinām
2025006c siṁhānāṁ ninadā duḥkhāḥ śrotuṁ duḥkham ato vanam
2025007a supyate parṇaśayyāsu svayaṁ bhagnāsu bhūtale
2025007c rātriṣu śramakhinnena tasmād duḥkhataraṁ vanam
2025008a upavāsaś ca kartavyā yathāprāṇena maithili
2025008c jaṭābhāraś ca kartavyo valkalāmbaradhāriṇā
2025009a atīva vātas timiraṁ bubhukṣā cātra nityaśaḥ
2025009c bhayāni ca mahānty atra tato duḥkhataraṁ vanam
2025010a sarīsr̥pāś ca bahavo bahurūpāś ca bhāmini
2025010c caranti pr̥thivīṁ darpād ato dukhataraṁ vanam
2025011a nadīnilayanāḥ sarpā nadīkuṭilagāminaḥ
2025011c tiṣṭhanty āvr̥tya panthānam ato duḥkhataraṁ vanam
2025012a pataṁgā vr̥ścikāḥ kīṭā daṁśāś ca maśakaiḥ saha
2025012c bādhante nityam abale sarvaṁ duḥkham ato vanam
2025013a drumāḥ kaṇṭakinaś caiva kuśakāśāś ca bhāmini
2025013c vane vyākulaśākhāgrās tena duḥkhataraṁ vanam
2025014a tad alaṁ te vanaṁ gatvā kṣamaṁ na hi vanaṁ tava
2025014c vimr̥śann iha paśyāmi bahudoṣataraṁ vanam
2025015a vanaṁ tu netuṁ na kr̥tā matis tadā; babhūva rāmeṇa yadā mahātmanā
2025015c na tasya sītā vacanaṁ cakāra tat; tato ’bravīd rāmam idaṁ suduḥkhitā
2026001a etat tu vacanaṁ śrutvā sītā rāmasya duḥkhitā
2026001c prasaktāśrumukhī mandam idaṁ vacanam abravīt
2026002a ye tvayā kīrtitā doṣā vane vastavyatāṁ prati
2026002c guṇān ity eva tān viddhi tava snehapuraskr̥tān
2026003a tvayā ca saha gantavyaṁ mayā gurujanājñayā
2026003c tvadviyogena me rāma tyaktavyam iha jīvitam
2026004a na ca māṁ tvatsamīpastham api śaknoti rāghava
2026004c surāṇām īśvaraḥ śakraḥ pradharṣayitum ojasā
2026005a patihīnā tu yā nārī na sā śakṣyati jīvitum
2026005c kāmam evaṁvidhaṁ rāma tvayā mama vidarśitam
2026006a atha cāpi mahāprājña brāhmaṇānāṁ mayā śrutam
2026006c purā pitr̥gr̥he satyaṁ vastavyaṁ kila me vane
2026007a lakṣaṇibhyo dvijātibhyaḥ śrutvāhaṁ vacanaṁ gr̥he
2026007c vanavāsakr̥totsāhā nityam eva mahābala
2026008a ādeśo vanavāsasya prāptavyaḥ sa mayā kila
2026008c sā tvayā saha tatrāhaṁ yāsyāmi priya nānyathā
2026009a kr̥tādeśā bhaviṣyāmi gamiṣyāmi saha tvayā
2026009c kālaś cāyaṁ samutpannaḥ satyavāg bhavatu dvijaḥ
2026010a vanavāse hi jānāmi duḥkhāni bahudhā kila
2026010c prāpyante niyataṁ vīra puruṣair akr̥tātmabhiḥ
2026011a kanyayā ca pitur gehe vanavāsaḥ śruto mayā
2026011c bhikṣiṇyāḥ sādhuvr̥ttāyā mama mātur ihāgrataḥ
2026012a prasāditaś ca vai pūrvaṁ tvaṁ vai bahuvidhaṁ prabho
2026012c gamanaṁ vanavāsasya kāṅkṣitaṁ hi saha tvayā
2026013a kr̥takṣaṇāhaṁ bhadraṁ te gamanaṁ prati rāghava
2026013c vanavāsasya śūrasya caryā hi mama rocate
2026014a śuddhātman premabhāvād dhi bhaviṣyāmi vikalmaṣā
2026014c bhartāram anugacchantī bhartā hi mama daivatam
2026015a pretyabhāve ’pi kalyāṇaḥ saṁgamo me saha tvayā
2026015c śrutir hi śrūyate puṇyā brāhmaṇānāṁ yaśasvinām
2026016a iha loke ca pitr̥bhir yā strī yasya mahāmate
2026016c adbhir dattā svadharmeṇa pretyabhāve ’pi tasya sā
2026017a evam asmāt svakāṁ nārīṁ suvr̥ttāṁ hi pativratām
2026017c nābhirocayase netuṁ tvaṁ māṁ keneha hetunā
2026018a bhaktāṁ pativratāṁ dīnāṁ māṁ samāṁ sukhaduḥkhayoḥ
2026018c netum arhasi kākutstha samānasukhaduḥkhinīm
2026019a yadi māṁ duḥkhitām evaṁ vanaṁ netuṁ na cecchasi
2026019c viṣam agniṁ jalaṁ vāham āsthāsye mr̥tyukāraṇāt
2026020a evaṁ bahuvidhaṁ taṁ sā yācate gamanaṁ prati
2026020c nānumene mahābāhus tāṁ netuṁ vijanaṁ vanam
2026021a evam uktā tu sā cintāṁ maithilī samupāgatā
2026021c snāpayantīva gām uṣṇair aśrubhir nayanacyutaiḥ
2026022a cintayantīṁ tathā tāṁ tu nivartayitum ātmavān
2026022c krodhāviṣṭāṁ tu vaidehīṁ kākutstho bahv asāntvayat
2027001a sāntvyamānā tu rāmeṇa maithilī janakātmajā
2027001c vanavāsanimittāya bhartāram idam abravīt
2027002a sā tam uttamasaṁvignā sītā vipulavakṣasam
2027002c praṇayāc cābhimānāc ca paricikṣepa rāghavam
2027003a kiṁ tvāmanyata vaidehaḥ pitā me mithilādhipaḥ
2027003c rāma jāmātaraṁ prāpya striyaṁ puruṣavigraham
2027004a anr̥taṁ balaloko ’yam ajñānād yad dhi vakṣyati
2027004c tejo nāsti paraṁ rāme tapatīva divākare
2027005a kiṁ hi kr̥tvā viṣaṇṇas tvaṁ kuto vā bhayam asti te
2027005c yat parityaktukāmas tvaṁ mām ananyaparāyaṇām
2027006a dyumatsenasutaṁ vīra satyavantam anuvratām
2027006c sāvitrīm iva māṁ viddhi tvam ātmavaśavartinīm
2027007a na tv ahaṁ manasāpy anyaṁ draṣṭāsmi tvadr̥te ’nagha
2027007c tvayā rāghava gaccheyaṁ yathānyā kulapāṁsanī
2027008a svayaṁ tu bhāryāṁ kaumārīṁ ciram adhyuṣitāṁ satīm
2027008c śailūṣa iva māṁ rāma parebhyo dātum icchasi
2027009a sa mām anādāya vanaṁ na tvaṁ prasthātum arhasi
2027009c tapo vā yadi vāraṇyaṁ svargo vā syāt saha tvayā
2027010a na ca me bhavitā tatra kaś cit pathi pariśramaḥ
2027010c pr̥ṣṭhatas tava gacchantyā vihāraśayaneṣv api
2027011a kuśakāśaśareṣīkā ye ca kaṇṭakino drumāḥ
2027011c tūlājinasamasparśā mārge mama saha tvayā
2027012a mahāvātasamuddhūtaṁ yan mām avakariṣyati
2027012c rajo ramaṇa tan manye parārdhyam iva candanam
2027013a śādvaleṣu yad āsiṣye vanānte vanagocarā
2027013c kuthāstaraṇatalpeṣu kiṁ syāt sukhataraṁ tataḥ
2027014a patraṁ mūlaṁ phalaṁ yat tvam alpaṁ vā yadi vā bahu
2027014c dāsyasi svayam āhr̥tya tan me ’mr̥tarasopamam
2027015a na mātur na pitus tatra smariṣyāmi na veśmanaḥ
2027015c ārtavāny upabhuñjānā puṣpāṇi ca phalāni ca
2027016a na ca tatra gataḥ kiṁ cid draṣṭum arhasi vipriyam
2027016c matkr̥te na ca te śoko na bhaviṣyāmi durbharā
2027017a yas tvayā saha sa svargo nirayo yas tvayā vinā
2027017c iti jānan parāṁ prītiṁ gaccha rāma mayā saha
2027018a atha mām evam avyagrāṁ vanaṁ naiva nayiṣyasi
2027018c viṣam adyaiva pāsyāmi mā viśaṁ dviṣatāṁ vaśam
2027019a paścād api hi duḥkhena mama naivāsti jīvitam
2027019c ujjhitāyās tvayā nātha tadaiva maraṇaṁ varam
2027020a idaṁ hi sahituṁ śokaṁ muhūrtam api notsahe
2027020c kiṁ punar daśavarṣāṇi trīṇi caikaṁ ca duḥkhitā
2027021a iti sā śokasaṁtaptā vilapya karuṇaṁ bahu
2027021c cukrośa patim āyastā bhr̥śam āliṅgya sasvaram
2027022a sā viddhā bahubhir vākyair digdhair iva gajāṅganā
2027022c cira saṁniyataṁ bāṣpaṁ mumocāgnim ivāraṇiḥ
2027023a tasyāḥ sphaṭikasaṁkāśaṁ vāri saṁtāpasaṁbhavam
2027023c netrābhyāṁ parisusrāva paṅkajābhyām ivodakam
2027024a tāṁ pariṣvajya bāhubhyāṁ visaṁjñām iva duḥkhitām
2027024c uvāca vacanaṁ rāmaḥ pariviśvāsayaṁs tadā
2027025a na devi tava duḥkhena svargam apy abhirocaye
2027025c na hi me ’sti bhayaṁ kiṁ cit svayambhor iva sarvataḥ
2027026a tava sarvam abhiprāyam avijñāya śubhānane
2027026c vāsaṁ na rocaye ’raṇye śaktimān api rakṣaṇe
2027027a yat sr̥ṣṭāsi mayā sārdhaṁ vanavāsāya maithili
2027027c na vihātuṁ mayā śakyā kīrtir ātmavatā yathā
2027028a dharmas tu gajanāsoru sadbhir ācaritaḥ purā
2027028c taṁ cāham anuvarte ’dya yathā sūryaṁ suvarcalā
2027029a eṣa dharmas tu suśroṇi pitur mātuś ca vaśyatā
2027029c ataś cājñāṁ vyatikramya nāhaṁ jīvitum utsahe
2027030a sa māṁ pitā yathā śāsti satyadharmapathe sthitaḥ
2027030c tathā vartitum icchāmi sa hi dharmaḥ sanātanaḥ
2027030e anugacchasva māṁ bhīru sahadharmacarī bhava
2027031a brāhmaṇebhyaś ca ratnāni bhikṣukebhyaś ca bhojanam
2027031c dehi cāśaṁsamānebhyaḥ saṁtvarasva ca māciram
2027032a anukūlaṁ tu sā bhartur jñātvā gamanam ātmanaḥ
2027032c kṣipraṁ pramuditā devī dātum evopacakrame
2027033a tataḥ prahr̥ṣṭā paripūrṇamānasā; yaśasvinī bhartur avekṣya bhāṣitam
2027033c dhanāni ratnāni ca dātum aṅganā; pracakrame dharmabhr̥tāṁ manasvinī
2028001a tato ’bravīn mahātejā rāmo lakṣmaṇam agrataḥ
2028001c sthitaṁ prāggāminaṁ vīraṁ yācamānaṁ kr̥tāñjalim
2028002a mayādya saha saumitre tvayi gacchati tad vanam
2028002c ko bhariṣyati kausalyāṁ sumitrāṁ vā yaśasvinīm
2028003a abhivarṣati kāmair yaḥ parjanyaḥ pr̥thivīm iva
2028003c sa kāmapāśaparyasto mahātejā mahīpatiḥ
2028004a sā hi rājyam idaṁ prāpya nr̥pasyāśvapateḥ sutā
2028004c duḥkhitānāṁ sapatnīnāṁ na kariṣyati śobhanam
2028005a evam uktas tu rāmeṇa lakṣmaṇaḥ ślakṣṇayā girā
2028005c pratyuvāca tadā rāmaṁ vākyajño vākyakovidam
2028006a tavaiva tejasā vīra bharataḥ pūjayiṣyati
2028006c kausalyāṁ ca sumitrāṁ ca prayato nātra saṁśayaḥ
2028007a kausalyā bibhr̥yād āryā sahasram api madvidhān
2028007c yasyāḥ sahasraṁ grāmāṇāṁ saṁprāptam upajīvanam
2028008a dhanur ādāya saśaraṁ khanitrapiṭakādharaḥ
2028008c agratas te gamiṣyāmi panthānam anudarśayan
2028009a āhariṣyāmi te nityaṁ mūlāni ca phalāni ca
2028009c vanyāni yāni cānyāni svāhārāṇi tapasvinām
2028010a bhavāṁs tu saha vaidehyā girisānuṣu raṁsyate
2028010c ahaṁ sarvaṁ kariṣyāmi jāgrataḥ svapataś ca te
2028011a rāmas tv anena vākyena suprītaḥ pratyuvāca tam
2028011c vrajāpr̥cchasva saumitre sarvam eva suhr̥jjanam
2028012a ye ca rājño dadau divye mahātmā varuṇaḥ svayam
2028012c janakasya mahāyajñe dhanuṣī raudradarśane
2028013a abhedyakavace divye tūṇī cākṣayasāyakau
2028013c ādityavimalau cobhau khaḍgau hemapariṣkr̥tau
2028014a satkr̥tya nihitaṁ sarvam etad ācāryasadmani
2028014c sa tvam āyudham ādāya kṣipram āvraja lakṣmaṇa
2028015a sa suhr̥jjanam āmantrya vanavāsāya niścitaḥ
2028015c ikṣvākugurum āmantrya jagrāhāyudham uttamam
2028016a tad divyaṁ rājaśārdūlaḥ satkr̥taṁ mālyabhūṣitam
2028016c rāmāya darśayām āsa saumitriḥ sarvam āyudham
2028017a tam uvācātmavān rāmaḥ prītyā lakṣmaṇam āgatam
2028017c kāle tvam āgataḥ saumya kāṅkṣite mama lakṣmaṇa
2028018a ahaṁ pradātum icchāmi yad idaṁ māmakaṁ dhanam
2028018c brāhmaṇebhyas tapasvibhyas tvayā saha paraṁtapa
2028019a vasantīha dr̥ḍhaṁ bhaktyā guruṣu dvijasattamāḥ
2028019c teṣām api ca me bhūyaḥ sarveṣāṁ copajīvinām
2028020a vasiṣṭhaputraṁ tu suyajñam āryaṁ; tvam ānayāśu pravaraṁ dvijānām
2028020c abhiprayāsyāmi vanaṁ samastān; abhyarcya śiṣṭān aparān dvijātīn
2029001a tataḥ śāsanam ājñāya bhrātuḥ śubhataraṁ priyam
2029001c gatvā sa praviveśāśu suyajñasya niveśanam
2029002a taṁ vipram agnyagārasthaṁ vanditvā lakṣmaṇo ’bravīt
2029002c sakhe ’bhyāgaccha paśya tvaṁ veśma duṣkarakāriṇaḥ
2029003a tataḥ saṁdhyām upāsyāśu gatvā saumitriṇā saha
2029003c juṣṭaṁ tat prāviśal lakṣmyā ramyaṁ rāmaniveśanam
2029004a tam āgataṁ vedavidaṁ prāñjaliḥ sītayā saha
2029004c suyajñam abhicakrāma rāghavo ’gnim ivārcitam
2029005a jātarūpamayair mukhyair aṅgadaiḥ kuṇḍalaiḥ śubhaiḥ
2029005c sahema sūtrair maṇibhiḥ keyūrair valayair api
2029006a anyaiś ca ratnair bahubhiḥ kākutsthaḥ pratyapūjayat
2029006c suyajñaṁ sa tadovāca rāmaḥ sītāpracoditaḥ
2029007a hāraṁ ca hemasūtraṁ ca bhāryāyai saumya hāraya
2029007c raśanāṁ cādhunā sītā dātum icchati te sakhe
2029008a paryaṅkam agryāstaraṇaṁ nānāratnavibhūṣitam
2029008c tam apīcchati vaidehī pratiṣṭhāpayituṁ tvayi
2029009a nāgaḥ śatruṁ jayo nāma mātulo yaṁ dadau mama
2029009c taṁ te gajasahasreṇa dadāmi dvijapuṁgava
2029010a ity uktaḥ sa hi rāmeṇa suyajñaḥ pratigr̥hya tat
2029010c rāmalakṣmaṇasītānāṁ prayuyojāśiṣaḥ śivāḥ
2029011a atha bhrātaram avyagraṁ priyaṁ rāmaḥ priyaṁvadaḥ
2029011c saumitriṁ tam uvācedaṁ brahmeva tridaśeśvaram
2029012a agastyaṁ kauśikaṁ caiva tāv ubhau brāhmaṇottamau
2029012c arcayāhūya saumitre ratnaiḥ sasyam ivāmbubhiḥ
2029013a kausalyāṁ ca ya āśīrbhir bhaktaḥ paryupatiṣṭhati
2029013c ācāryas taittirīyāṇām abhirūpaś ca vedavit
2029014a tasya yānaṁ ca dāsīś ca saumitre saṁpradāpaya
2029014c kauśeyāni ca vastrāṇi yāvat tuṣyati sa dvijaḥ
2029015a sūtaś citrarathaś cāryaḥ sacivaḥ suciroṣitaḥ
2029015c toṣayainaṁ mahārhaiś ca ratnair vastrair dhanais tathā
2029016a śālivāhasahasraṁ ca dve śate bhadrakāṁs tathā
2029016c vyañjanārthaṁ ca saumitre gosahasram upākuru
2029017a tataḥ sa puruṣavyāghras tad dhanaṁ lakṣmaṇaḥ svayam
2029017c yathoktaṁ brāhmaṇendrāṇām adadād dhanado yathā
2029018a athābravīd bāṣpakalāṁs tiṣṭhataś copajīvinaḥ
2029018c saṁpradāya bahu dravyam ekaikasyopajīvinaḥ
2029019a lakṣmaṇasya ca yad veśma gr̥haṁ ca yad idaṁ mama
2029019c aśūnyaṁ kāryam ekaikaṁ yāvadāgamanaṁ mama
2029020a ity uktvā duḥkhitaṁ sarvaṁ janaṁ tam upajīvinam
2029020c uvācedaṁ dhanadhyakṣaṁ dhanam ānīyatām iti
2029020e tato ’sya dhanam ājahruḥ sarvam evopajīvinaḥ
2029021a tataḥ sa puruṣavyāghras tad dhanaṁ sahalakṣmaṇaḥ
2029021c dvijebhyo bālavr̥ddhebhyaḥ kr̥paṇebhyo ’bhyadāpayat
2029022a tatrāsīt piṅgalo gārgyas trijaṭo nāma vai dvijaḥ
2029022c ā pañcamāyāḥ kakṣyāyā nainaṁ kaś cid avārayat
2029023a sa rājaputram āsādya trijaṭo vākyam abravīt
2029023c nirdhano bahuputro ’smi rājaputra mahāyaśaḥ
2029023e uñchavr̥ttir vane nityaṁ pratyavekṣasva mām iti
2029024a tam uvāca tato rāmaḥ parihāsasamanvitam
2029024c gavāṁ sahasram apy ekaṁ na tu viśrāṇitaṁ mayā
2029024e parikṣipasi daṇḍena yāvat tāvad avāpsyasi
2029025a sa śāṭīṁ tvaritaḥ kaṭyāṁ saṁbhrāntaḥ pariveṣṭya tām
2029025c āvidhya daṇḍaṁ cikṣepa sarvaprāṇena vegitaḥ
2029026a uvāca ca tato rāmas taṁ gārgyam abhisāntvayan
2029026c manyur na khalu kartavyaḥ parihāso hy ayaṁ mama
2029027a tataḥ sabhāryas trijaṭo mahāmunir; gavām anīkaṁ pratigr̥hya moditaḥ
2029027c yaśobalaprītisukhopabr̥ṁhiṇīs; tad āśiṣaḥ pratyavadan mahātmanaḥ
2030001a dattvā tu saha vaidehyā brāhmaṇebhyo dhanaṁ bahu
2030001c jagmatuḥ pitaraṁ draṣṭuṁ sītayā saha rāghavau
2030002a tato gr̥hīte duṣprekṣye aśobhetāṁ tadāyudhe
2030002c mālādāmabhir āsakte sītayā samalaṁkr̥te
2030003a tataḥ prāsādaharmyāṇi vimānaśikharāṇi ca
2030003c adhiruhya janaḥ śrīmān udāsīno vyalokayat
2030004a na hi rathyāḥ sma śakyante gantuṁ bahujanākulāḥ
2030004c āruhya tasmāt prāsādān dīnāḥ paśyanti rāghavam
2030005a padātiṁ varjitacchatraṁ rāmaṁ dr̥ṣṭvā tadā janāḥ
2030005c ūcur bahuvidhā vācaḥ śokopahatacetasaḥ
2030006a yaṁ yāntam anuyāti sma caturaṅgabalaṁ mahat
2030006c tam ekaṁ sītayā sārdham anuyāti sma lakṣmaṇaḥ
2030007a aiśvaryasya rasajñaḥ san kāmināṁ caiva kāmadaḥ
2030007c necchaty evānr̥taṁ kartuṁ pitaraṁ dharmagauravāt
2030008a yā na śakyā purā draṣṭuṁ bhūtair ākāśagair api
2030008c tām adya sītāṁ paśyanti rājamārgagatā janāḥ
2030009a aṅgarāgocitāṁ sītāṁ raktacandana sevinīm
2030009c varṣam uṣṇaṁ ca śītaṁ ca neṣyaty āśu vivarṇatām
2030010a adya nūnaṁ daśarathaḥ sattvam āviśya bhāṣate
2030010c na hi rājā priyaṁ putraṁ vivāsayitum arhati
2030011a nirguṇasyāpi putrasyā kāthaṁ syād vipravāsanam
2030011c kiṁ punar yasya loko ’yaṁ jito vr̥ttena kevalam
2030012a ānr̥śaṁsyam anukrośaḥ śrutaṁ śīlaṁ damaḥ śamaḥ
2030012c rāghavaṁ śobhayanty ete ṣaḍguṇāḥ puruṣottamam
2030013a tasmāt tasyopaghātena prajāḥ paramapīḍitāḥ
2030013c audakānīva sattvāni grīṣme salilasaṁkṣayāt
2030014a pīḍayā pīḍitaṁ sarvaṁ jagad asya jagatpateḥ
2030014c mūlasyevopaghātena vr̥kṣaḥ puṣpaphalopagaḥ
2030015a te lakṣmaṇa iva kṣipraṁ sapatnyaḥ sahabāndhavāḥ
2030015c gacchantam anugacchāmo yena gacchati rāghavaḥ
2030016a udyānāni parityajya kṣetrāṇi ca gr̥hāṇi ca
2030016c ekaduḥkhasukhā rāmam anugacchāma dhārmikam
2030017a samuddhr̥tanidhānāni paridhvastājirāṇi ca
2030017c upāttadhanadhānyāni hr̥tasārāṇi sarvaśaḥ
2030018a rajasābhyavakīrṇāni parityaktāni daivataiḥ
2030018c asmattyaktāni veśmāni kaikeyī pratipadyatām
2030019a vanaṁ nagaram evāstu yena gacchati rāghavaḥ
2030019c asmābhiś ca parityaktaṁ puraṁ saṁpadyatāṁ vanam
2030020a bilāni daṁṣṭriṇaḥ sarve sānūni mr̥gapakṣiṇaḥ
2030020c asmattyaktaṁ prapadyantāṁ sevyamānaṁ tyajantu ca
2030021a ity evaṁ vividhā vāco nānājanasamīritāḥ
2030021c śuśrāva rāmaḥ śrutvā ca na vicakre ’sya mānasam
2030022a pratīkṣamāṇo ’bhijanaṁ tadārtam; anārtarūpaḥ prahasann ivātha
2030022c jagāma rāmaḥ pitaraṁ didr̥kṣuḥ; pitur nideśaṁ vidhivac cikīrṣuḥ
2030023a tat pūrvam aikṣvākasuto mahātmā; rāmo gamiṣyan vanam ārtarūpam
2030023c vyatiṣṭhata prekṣya tadā sumantraṁ; pitur mahātmā pratihāraṇārtham
2030024a pitur nideśena tu dharmavatsalo; vanapraveśe kr̥tabuddhiniścayaḥ
2030024c sa rāghavaḥ prekṣya sumantram abravīn; nivedayasvāgamanaṁ nr̥pāya me
2031001a sa rāmapreṣitaḥ kṣipraṁ saṁtāpakaluṣendriyaḥ
2031001c praviśya nr̥patiṁ sūto niḥśvasantaṁ dadarśa ha
2031002a ālokya tu mahāprājñaḥ paramākula cetasam
2031002c rāmam evānuśocantaṁ sūtaḥ prāñjalir āsadat
2031003a ayaṁ sa puruṣavyāghra dvāri tiṣṭhati te sutaḥ
2031003c brāhmaṇebhyo dhanaṁ dattvā sarvaṁ caivopajīvinām
2031004a sa tvā paśyatu bhadraṁ te rāmaḥ satyaparākramaḥ
2031004c sarvān suhr̥da āpr̥cchya tvām idānīṁ didr̥kṣate
2031005a gamiṣyati mahāraṇyaṁ taṁ paśya jagatīpate
2031005c vr̥taṁ rājaguṇaiḥ sarvair ādityam iva raśmibhiḥ
2031006a sa satyavādī dharmātmā gāmbhīryāt sāgaropamaḥ
2031006c ākāśa iva niṣpaṅko narendraḥ pratyuvāca tam
2031007a sumantrānaya me dārān ye ke cid iha māmakāḥ
2031007c dāraiḥ parivr̥taḥ sarvair draṣṭum icchāmi rāghavam
2031008a so ’ntaḥpuram atītyaiva striyas tā vākyam abravīt
2031008c āryo hvayati vo rājā gamyatāṁ tatra māciram
2031009a evam uktāḥ striyaḥ sarvāḥ sumantreṇa nr̥pājñayā
2031009c pracakramus tad bhavanaṁ bhartur ājñāya śāsanam
2031010a ardhasaptaśatās tās tu pramadās tāmralocanāḥ
2031010c kausalyāṁ parivāryātha śanair jagmur dhr̥tavratāḥ
2031011a āgateṣu ca dāreṣu samavekṣya mahīpatiḥ
2031011c uvāca rājā taṁ sūtaṁ sumantrānaya me sutam
2031012a sa sūto rāmam ādāya lakṣmaṇaṁ maithilīṁ tadā
2031012c jagāmābhimukhas tūrṇaṁ sakāśaṁ jagatīpateḥ
2031013a sa rājā putram āyāntaṁ dr̥ṣṭvā dūrāt kr̥tāñjalim
2031013c utpapātāsanāt tūrṇam ārtaḥ strījanasaṁvr̥taḥ
2031014a so ’bhidudrāva vegena rāmaṁ dr̥ṣṭvā viśāṁ patiḥ
2031014c tam asaṁprāpya duḥkhārtaḥ papāta bhuvi mūrchitaḥ
2031015a taṁ rāmo ’bhyapātat kṣipraṁ lakṣmaṇaś ca mahārathaḥ
2031015c visaṁjñam iva duḥkhena saśokaṁ nr̥patiṁ tadā
2031016a strīsahasraninādaś ca saṁjajñe rājaveśmani
2031016c hāhā rāmeti sahasā bhūṣaṇadhvanimūrchitaḥ
2031017a taṁ pariṣvajya bāhubhyāṁ tāv ubhau rāmalakṣmaṇau
2031017c paryaṅke sītayā sārdhaṁ rudantaḥ samaveśayan
2031018a atha rāmo muhūrtena labdhasaṁjñaṁ mahīpatim
2031018c uvāca prāñjalir bhūtvā śokārṇavapariplutam
2031019a āpr̥cche tvāṁ mahārāja sarveṣām īśvaro ’si naḥ
2031019c prasthitaṁ daṇḍakāraṇyaṁ paśya tvaṁ kuśalena mām
2031020a lakṣmaṇaṁ cānujānīhi sītā cānveti māṁ vanam
2031020c kāraṇair bahubhis tathyair vāryamāṇau na cecchataḥ
2031021a anujānīhi sarvān naḥ śokam utsr̥jya mānada
2031021c lakṣmaṇaṁ māṁ ca sītāṁ ca prajāpatir iva prajāḥ
2031022a pratīkṣamāṇam avyagram anujñāṁ jagatīpateḥ
2031022c uvāca rarjā saṁprekṣya vanavāsāya rāghavam
2031023a ahaṁ rāghava kaikeyyā varadānena mohitaḥ
2031023c ayodhyāyās tvam evādya bhava rājā nigr̥hya mām
2031024a evam ukto nr̥patinā rāmo dharmabhr̥tāṁ varaḥ
2031024c pratyuvācāñjaliṁ kr̥tvā pitaraṁ vākyakovidaḥ
2031025a bhavān varṣasahasrāya pr̥thivyā nr̥pate patiḥ
2031025c ahaṁ tv araṇye vatsyāmi na me kāryaṁ tvayānr̥tam
2031026a śreyase vr̥ddhaye tāta punarāgamanāya ca
2031026c gacchasvāriṣṭam avyagraḥ panthānam akutobhayam
2031027a adya tv idānīṁ rajanīṁ putra mā gaccha sarvathā
2031027c mātaraṁ māṁ ca saṁpaśyan vasemām adya śarvarīm
2031027e tarpitaḥ sarvakāmais tvaṁ śvaḥkāle sādhayiṣyasi
2031028a atha rāmas tathā śrutvā pitur ārtasya bhāṣitam
2031028c lakṣmaṇena saha bhrātrā dīno vacanam abravīt
2031029a prāpsyāmi yān adya guṇān ko me śvastān pradāsyati
2031029c apakramaṇam evātaḥ sarvakāmair ahaṁ vr̥ṇe
2031030a iyaṁ sarāṣṭrā sajanā dhanadhānyasamākulā
2031030c mayā visr̥ṣṭā vasudhā bharatāya pradīyatām
2031031a apagacchatu te duḥkhaṁ mā bhūr bāṣpapariplutaḥ
2031031c na hi kṣubhyati durdharṣaḥ samudraḥ saritāṁ patiḥ
2031032a naivāhaṁ rājyam icchāmi na sukhaṁ na ca maithilīm
2031032c tvām ahaṁ satyam icchāmi nānr̥taṁ puruṣarṣabha
2031033a puraṁ ca rāṣṭraṁ ca mahī ca kevalā; mayā nisr̥ṣṭā bharatāya dīyatām
2031033c ahaṁ nideśaṁ bhavato ’nupālayan; vanaṁ gamiṣyāmi cirāya sevitum
2031034a mayā nisr̥ṣṭāṁ bharato mahīm imāṁ; saśailakhaṇḍāṁ sapurāṁ sakānanām
2031034c śivāṁ susīmām anuśāstu kevalaṁ; tvayā yad uktaṁ nr̥pate yathāstu tat
2031035a na me tathā pārthiva dhīyate mano; mahatsu kāmeṣu na cātmanaḥ priye
2031035c yathā nideśe tava śiṣṭasaṁmate; vyapaitu duḥkhaṁ tava matkr̥te ’nagha
2031036a tad adya naivānagha rājyam avyayaṁ; na sarvakāmān na sukhaṁ na maithilīm
2031036c na jīvitaṁ tvām anr̥tena yojayan; vr̥ṇīya satyaṁ vratam astu te tathā
2031037a phalāni mūlāni ca bhakṣayan vane; girīṁś ca paśyan saritaḥ sarāṁsi ca
2031037c vanaṁ praviśyaiva vicitrapādapaṁ; sukhī bhaviṣyāmi tavāstu nirvr̥tiḥ
2032001a tataḥ sumantram aikṣvākaḥ pīḍito ’tra pratijñayā
2032001c sabāṣpam atiniḥśvasya jagādedaṁ punaḥ punaḥ
2032002a sūta ratnasusaṁpūrṇā caturvidhabalā camūḥ
2032002c rāgavasyānuyātrārthaṁ kṣipraṁ pratividhīyatām
2032003a rūpājīvā ca śālinyo vaṇijaś ca mahādhanāḥ
2032003c śobhayantu kumārasya vāhinīṁ suprasāritāḥ
2032004a ye cainam upajīvanti ramate yaiś ca vīryataḥ
2032004c teṣāṁ bahuvidhaṁ dattvā tān apy atra niyojaya
2032005a nighnan mr̥gān kuñjarāṁś ca pibaṁś cāraṇyakaṁ madhu
2032005c nadīś ca vividhāḥ paśyan na rājyaṁ saṁsmariṣyati
2032006a dhānyakośaś ca yaḥ kaś cid dhanakośaś ca māmakaḥ
2032006c tau rāmam anugacchetāṁ vasantaṁ nirjane vane
2032007a yajan puṇyeṣu deśeṣu visr̥jaṁś cāptadakṣiṇāḥ
2032007c r̥ṣibhiś ca samāgamya pravatsyati sukhaṁ vane
2032008a bharataś ca mahābāhur ayodhyāṁ pālayiṣyati
2032008c sarvakāmaiḥ punaḥ śrīmān rāmaḥ saṁsādhyatām iti
2032009a evaṁ bruvati kākutsthe kaikeyyā bhayam āgatam
2032009c mukhaṁ cāpy agamāc choṣaṁ svaraś cāpi nyarudhyata
2032010a sā viṣaṇṇā ca saṁtrastā kaikeyī vākyam abravīt
2032010c rājyaṁ gatajanaṁ sādho pītamaṇḍāṁ surām iva
2032010e nirāsvādyatamaṁ śūnyaṁ bharato nābhipatsyate
2032011a kaikeyyāṁ muktalajjāyāṁ vadantyām atidāruṇam
2032011c rājā daśaratho vākyam uvācāyatalocanām
2032011e vahantaṁ kiṁ tudasi māṁ niyujya dhuri māhite
2032012a kaikeyī dviguṇaṁ kruddhā rājānam idam abravīt
2032012c tavaiva vaṁśe sagaro jyeṣṭhaṁ putram upārudhat
2032012e asamañja iti khyātaṁ tathāyaṁ gantum arhati
2032013a evam ukto dhig ity eva rājā daśaratho ’bravīt
2032013c vrīḍitaś ca janaḥ sarvaḥ sā ca tan nāvabudhyata
2032014a tatra vr̥ddho mahāmātraḥ siddhārtho nāma nāmataḥ
2032014c śucir bahumato rājñaḥ kaikeyīm idam abravīt
2032015a asamañjo gr̥hītvā tu krīḍitaḥ pathi dārakān
2032015c sarayvāḥ prakṣipann apsu ramate tena durmatiḥ
2032016a taṁ dr̥ṣṭvā nāgaraḥ sarve kruddhā rājānam abruvan
2032016c asamañjaṁ vr̥ṣīṇvaikam asmān vā rāṣṭravardhana
2032017a tān uvāca tato rājā kiṁnimittam idaṁ bhayam
2032017c tāś cāpi rājñā saṁpr̥ṣṭā vākyaṁ prakr̥tayo ’bruvan
2032018a krīḍitas tv eṣa naḥ putrān bālān udbhrāntacetanaḥ
2032018c sarayvāṁ prakṣipan maurkhyād atulāṁ prītim aśnute
2032019a sa tāsāṁ vacanaṁ śrutvā prakr̥tīnāṁ narādhipa
2032019c taṁ tatyājāhitaṁ putraṁ tāsāṁ priyacikīrṣayā
2032020a ity evam atyajad rājā sagaro vai sudhārmikaḥ
2032020c rāmaḥ kim akarot pāpaṁ yenaivam uparudhyate
2032021a śrutvā tu siddhārthavaco rājā śrāntatarasvanaḥ
2032021c śokopahatayā vācā kaikeyīm idam abravīt
2032022a anuvrajiṣyāmy aham adya rāmaṁ; rājyaṁ parityajya sukhaṁ dhanaṁ ca
2032022c sahaiva rājñā bharatena ca tvaṁ; yathā sukhaṁ bhuṅkṣva cirāya rājyam
2033001a mahāmātravacaḥ śrutvā rāmo daśarathaṁ tadā
2033001c anvabhāṣata vākyaṁ tu vinayajño vinītavat
2033002a tyaktabhogasya me rājan vane vanyena jīvataḥ
2033002c kiṁ kāryam anuyātreṇa tyaktasaṅgasya sarvataḥ
2033003a yo hi dattvā dvipaśreṣṭhaṁ kakṣyāyāṁ kurute manaḥ
2033003c rajjusnehena kiṁ tasya tyajataḥ kuñjarottamam
2033004a tathā mama satāṁ śreṣṭha kiṁ dhvajinyā jagatpate
2033004c sarvāṇy evānujānāmi cīrāṇy evānayantu me
2033005a khanitrapiṭake cobhe mamānayata gacchataḥ
2033005c caturdaśa vane vāsaṁ varṣāṇi vasato mama
2033006a atha cīrāṇi kaikeyī svayam āhr̥tya rāghavam
2033006c uvāca paridhatsveti janaughe nirapatrapā
2033007a sa cīre puruṣavyāghraḥ kaikeyyāḥ pratigr̥hya te
2033007c sūkṣmavastram avakṣipya munivastrāṇy avasta ha
2033008a lakṣmaṇaś cāpi tatraiva vihāya vasane śubhe
2033008c tāpasāc chādane caiva jagrāha pitur agrataḥ
2033009a athātmaparidhānārthaṁ sītā kauśeyavāsinī
2033009c samīkṣya cīraṁ saṁtrastā pr̥ṣatī vāgurām iva
2033010a sā vyapatrapamāṇeva pratigr̥hya ca durmanāḥ
2033010c gandharvarājapratimaṁ bhartāram idam abravīt
2033010e kathaṁ nu cīraṁ badhnanti munayo vanavāsinaḥ
2033011a kr̥tvā kaṇṭhe ca sā cīram ekam ādāya pāṇinā
2033011c tasthau hy akuṣalā tatra vrīḍitā janakātmaja
2033012a tasyās tat kṣipram āgamya rāmo dharmabhr̥tāṁ varaḥ
2033012c cīraṁ babandha sītāyāḥ kauśeyasyopari svayam
2033013a tasyāṁ cīraṁ vasānāyāṁ nāthavatyām anāthavat
2033013c pracukrośa janaḥ sarvo dhik tvāṁ daśarathaṁ tv iti
2033014a sa niḥśvasyoṣṇam aikṣvākas tāṁ bhāryām idam abravīt
2033014c kaikeyi kuśacīreṇa na sītā gantum arhati
2033015a nanu paryāptam etat te pāpe rāmavivāsanam
2033015c kim ebhiḥ kr̥paṇair bhūyaḥ pātakair api te kr̥taiḥ
2033016a evaṁ bruvantaṁ pitaraṁ rāmaḥ saṁprasthito vanam
2033016c avākśirasam āsīnam idaṁ vacanam abravīt
2033017a iyaṁ dhārmika kausalyā mama mātā yaśasvinī
2033017c vr̥ddhā cākṣudraśīlā ca na ca tvāṁ devagarhite
2033018a mayā vihīnāṁ varada prapannāṁ śokasāgaram
2033018c adr̥ṣṭapūrvavyasanāṁ bhūyaḥ saṁmantum arhasi
2033019a imāṁ mahendropamajātagarbhiṇīṁ; tathā vidhātuṁ janamīṁ mamārhasi
2033019c yathā vanasthe mayi śokakarśitā; na jīvitaṁ nyasya yamakṣayaṁ vrajet
2034001a rāmasya tu vacaḥ śrutvā muniveṣadharaṁ ca tam
2034001c samīkṣya saha bhāryābhī rājā vigatacetanaḥ
2034002a nainaṁ duḥkhena saṁtaptaḥ pratyavaikṣata rāghavam
2034002c na cainam abhisaṁprekṣya pratyabhāṣata durmanāḥ
2034003a sa muhūrtam ivāsaṁjño duḥkhitaś ca mahīpatiḥ
2034003c vilalāpa mahābāhū rāmam evānucintayan
2034004a manye khalu mayā pūrvaṁ vivatsā bahavaḥ kr̥tāḥ
2034004c prāṇino hiṁsitā vāpi tasmād idam upasthitam
2034005a na tv evānāgate kāle dehāc cyavati jīvitam
2034005c kaikeyyā kliśyamānasya mr̥tyur mama na vidyate
2034006a yo ’haṁ pāvakasaṁkāśaṁ paśyāmi purataḥ sthitam
2034006c vihāya vasane sūkṣme tāpasācchādam ātmajam
2034007a ekasyāḥ khalu kaikeyyāḥ kr̥te ’yaṁ kliśyate janaḥ
2034007c svārthe prayatamānāyāḥ saṁśritya nikr̥tiṁ tv imām
2034008a evam uktvā tu vacanaṁ bāṣpeṇa pihitekṣṇaha
2034008c rāmeti sakr̥d evoktvā vyāhartuṁ na śaśāka ha
2034009a saṁjñāṁ tu pratilabhyaiva muhūrtāt sa mahīpatiḥ
2034009c netrābhyām aśrupūrṇābhyāṁ sumantram idam abravīt
2034010a aupavāhyaṁ rathaṁ yuktvā tvam āyāhi hayottamaiḥ
2034010c prāpayainaṁ mahābhāgam ito janapadāt param
2034011a evaṁ manye guṇavatāṁ guṇānāṁ phalam ucyate
2034011c pitrā mātrā ca yat sādhur vīro nirvāsyate vanam
2034012a rājño vacanam ājñāya sumantraḥ śīghravikramaḥ
2034012c yojayitvāyayau tatra ratham aśvair alaṁkr̥tam
2034013a taṁ rathaṁ rājaputrāya sūtaḥ kanakabhūṣitam
2034013c ācacakṣe ’ñjaliṁ kr̥tvā yuktaṁ paramavājibhiḥ
2034014a rājā satvaram āhūya vyāpr̥taṁ vittasaṁcaye
2034014c uvāca deśakālajño niścitaṁ sarvataḥ śuci
2034015a vāsāṁsi ca mahārhāṇi bhūṣaṇāni varāṇi ca
2034015c varṣāṇy etāni saṁkhyāya vaidehyāḥ kṣipram ānaya
2034016a narendreṇaivam uktas tu gatvā kośagr̥haṁ tataḥ
2034016c prāyacchat sarvam āhr̥tya sītāyai kṣipram eva tat
2034017a sā sujātā sujātāni vaidehī prasthitā vanam
2034017c bhūṣayām āsa gātrāṇi tair vicitrair vibhūṣaṇaiḥ
2034018a vyarājayata vaidehī veśma tat suvibhūṣitā
2034018c udyato ’ṁśumataḥ kāle khaṁ prabheva vivasvataḥ
2034019a tāṁ bhujābhyāṁ pariṣvajya śvaśrūr vacanam abravīt
2034019c anācarantīṁ kr̥paṇaṁ mūdhny upāghrāya maithilīm
2034020a asatyaḥ sarvaloke ’smin satataṁ satkr̥tāḥ priyaiḥ
2034020c bhartāraṁ nānumanyante vinipātagataṁ striyaḥ
2034021a sa tvayā nāvamantavyaḥ putraḥ pravrājito mama
2034021c tava daivatam astv eṣa nirdhanaḥ sadhano ’pi vā
2034022a vijñāya vacanaṁ sītā tasyā dharmārthasaṁhitam
2034022c kr̥tāñjalir uvācedaṁ śvaśrūm abhimukhe sthitā
2034023a kariṣye sarvam evāham āryā yad anuśāsti mām
2034023c abhijñāsmi yathā bhartur vartitavyaṁ śrutaṁ ca me
2034024a na mām asajjanenāryā samānayitum arhati
2034024c dharmād vicalituṁ nāham alaṁ candrād iva prabhā
2034025a nātantrī vādyate vīṇā nācakro vartate rathaḥ
2034025c nāpatiḥ sukham edhate yā syād api śatātmajā
2034026a mitaṁ dadāti hi pitā mitaṁ mātā mitaṁ sutaḥ
2034026c amitasya hi dātāraṁ bhartāraṁ kā na pūjayet
2034027a sāham evaṁgatā śreṣṭhā śrutadharmaparāvarā
2034027c ārye kim avamanyeyaṁ strīṇāṁ bhartā hi daivatam
2034028a sītāyā vacanaṁ śrutvā kausalyā hr̥dayaṁgamam
2034028c śuddhasattvā mumocāśru sahasā duḥkhaharṣajam
2034029a tāṁ prāñjalir abhikramya mātr̥madhye ’tisatkr̥tām
2034029c rāmaḥ paramadharmajño mātaraṁ vākyam abravīt
2034030a amba mā duḥkhitā bhūs tvaṁ paśya tvaṁ pitaraṁ mama
2034030c kṣayo hi vanavāsasya kṣipram eva bhaviṣyati
2034031a suptāyās te gamiṣyanti navavarṣāṇi pañca ca
2034031c sā samagram iha prāptaṁ māṁ drakṣyasi suhr̥dvr̥tam
2034032a etāvad abhinītārtham uktvā sa jananīṁ vacaḥ
2034032c trayaḥ śataśatārdhā hi dadarśāvekṣya mātaraḥ
2034033a tāś cāpi sa tathaivārtā mātr̥̄r daśarathātmajaḥ
2034033c dharmayuktam idaṁ vākyaṁ nijagāda kr̥tāñjaliḥ
2034034a saṁvāsāt paruṣaṁ kiṁ cid ajñānād vāpi yat kr̥tam
2034034c tan me samanujānīta sarvāś cāmantrayāmi vaḥ
2034035a jajñe ’tha tāsāṁ saṁnādaḥ krauñcīnām iva niḥsvanaḥ
2034035c mānavendrasya bhāryāṇām evaṁ vadati rāghave
2034036a murajapaṇavameghaghoṣavad; daśarathaveśma babhūva yat purā
2034036c vilapita paridevanākulaṁ; vyasanagataṁ tad abhūt suduḥkhitam
2035001a atha rāmaś ca sītā ca lakṣmaṇaś ca kr̥tāñjaliḥ
2035001c upasaṁgr̥hya rājānaṁ cakrur dīnāḥ pradakṣiṇam
2035002a taṁ cāpi samanujñāpya dharmajñaḥ sītayā saha
2035002c rāghavaḥ śokasaṁmūḍho jananīm abhyavādayat
2035003a anvakṣaṁ lakṣmaṇo bhrātuḥ kausalyām abhyavādayat
2035003c atha mātuḥ sumitrāyā jagrāha caraṇau punaḥ
2035004a taṁ vandamānaṁ rudatī mātā saumitrim abravīt
2035004c hitakāmā mahābāhuṁ mūrdhny upāghrāya lakṣmaṇam
2035005a sr̥ṣṭas tvaṁ vanavāsāya svanuraktaḥ suhr̥jjane
2035005c rāme pramādaṁ mā kārṣīḥ putra bhrātari gacchati
2035006a vyasanī vā samr̥ddho vā gatir eṣa tavānagha
2035006c eṣa loke satāṁ dharmo yaj jyeṣṭhavaśago bhavet
2035007a idaṁ hi vr̥ttam ucitaṁ kulasyāsya sanātanam
2035007c dānaṁ dīkṣā ca yajñeṣu tanutyāgo mr̥dheṣu ca
2035008a rāmaṁ daśarathaṁ viddhi māṁ viddhi janakātmajām
2035008c ayodhyām aṭavīṁ viddhi gaccha tāta yathāsukham
2035009a tataḥ sumantraḥ kākutsthaṁ prāñjalir vākyam abravīt
2035009c vinīto vinayajñaś ca mātalir vāsavaṁ yathā
2035010a ratham āroha bhadraṁ te rājaputra mahāyaśaḥ
2035010c kṣipraṁ tvāṁ prāpayiṣyāmi yatra māṁ rāma vakṣyasi
2035011a caturdaśa hi varṣāṇi vastavyāni vane tvayā
2035011c tāny upakramitavyāni yāni devyāsi coditaḥ
2035012a taṁ rathaṁ sūryasaṁkāśaṁ sītā hr̥ṣṭena cetasā
2035012c āruroha varārohā kr̥tvālaṁkāram ātmanaḥ
2035013a tathaivāyudhajātāni bhrātr̥bhyāṁ kavacāni ca
2035013c rathopasthe pratinyasya sacarmakaṭhinaṁ ca tat
2035014a sītātr̥tīyān ārūḍhān dr̥ṣṭvā dhr̥ṣṭam acodayat
2035014c sumantraḥ saṁmatān aśvān vāyuvegasamāñ jave
2035015a prayāte tu mahāraṇyaṁ cirarātrāya rāghave
2035015c babhūva nagare mūrcchā balamūrcchā janasya ca
2035016a tat samākulasaṁbhrāntaṁ mattasaṁkupita dvipam
2035016c hayaśiñjitanirghoṣaṁ puram āsīn mahāsvanam
2035017a tataḥ sabālavr̥ddhā sā purī paramapīḍitā
2035017c rāmam evābhidudrāva gharmārtaḥ salilaṁ yathā
2035018a pārśvataḥ pr̥ṣṭhataś cāpi lambamānās tadunmukhāḥ
2035018c bāṣpapūrṇamukhāḥ sarve tam ūcur bhr̥śaduḥkhitāḥ
2035019a saṁyaccha vājināṁ raśmīn sūta yāhi śanaiḥ śanaiḥ
2035019c mukhaṁ drakṣyāmi rāmasya durdarśaṁ no bhaviṣyati
2035020a āyasaṁ hr̥dayaṁ nūnaṁ rāmamātur asaṁśayam
2035020c yad devagarbhapratime vanaṁ yāti na bhidyate
2035021a kr̥takr̥tyā hi vaidehī chāyevānugatā patim
2035021c na jahāti ratā dharme merum arkaprabhā yathā
2035022a aho lakṣmaṇa siddhārthaḥ satatāṁ priyavādinam
2035022c bhrātaraṁ devasaṁkāśaṁ yas tvaṁ paricariṣyasi
2035023a mahaty eṣā hi te siddhir eṣa cābhyudayo mahān
2035023c eṣa svargasya mārgaś ca yad enam anugacchasi
2035023e evaṁ vadantas te soḍhuṁ na śekur bāṣpam āgatam
2035024a atha rājā vr̥taḥ strībhir dīnābhir dīnacetanaḥ
2035024c nirjagāma priyaṁ putraṁ drakṣyāmīti bruvan gr̥hāt
2035025a śuśruve cāgrataḥ strīṇāṁ rudantīnāṁ mahāsvanaḥ
2035025c yathā nādaḥ kareṇūnāṁ baddhe mahati kuñjare
2035026a pitā ca rājā kākutsthaḥ śrīmān sannas tadā babhau
2035026c paripūrṇaḥ śaśī kāle graheṇopapluto yathā
2035027a tato halahalāśabdo jajñe rāmasya pr̥ṣṭhataḥ
2035027c narāṇāṁ prekṣya rājānaṁ sīdantaṁ bhr̥śaduḥkhitam
2035028a hā rāmeti janāḥ ke cid rāmamāteti cāpare
2035028c antaḥpuraṁ samr̥ddhaṁ ca krośantaṁ paryadevayan
2035029a anvīkṣamāṇo rāmas tu viṣaṇṇaṁ bhrāntacetasam
2035029c rājānaṁ mātaraṁ caiva dadarśānugatau pathi
2035029e dharmapāśena saṁkṣiptaḥ prakāśaṁ nābhyudaikṣata
2035030a padātinau ca yānārhāv aduḥkhārhau sukhocitau
2035030c dr̥ṣṭvā saṁcodayām āsa śīghraṁ yāhīti sārathim
2035031a na hi tat puruṣavyāghro duḥkhadaṁ darśanaṁ pituḥ
2035031c mātuś ca sahituṁ śaktas totrārdita iva dvipaḥ
2035032a tathā rudantīṁ kausalyāṁ rathaṁ tam anudhāvatīm
2035032c krośantīṁ rāma rāmeti hā sīte lakṣmaṇeti ca
2035032e asakr̥t praikṣata tadā nr̥tyantīm iva mātaram
2035033a tiṣṭheti rājā cukroṣa yāhi yāhīti rāghavaḥ
2035033c sumantrasya babhūvātmā cakrayor iva cāntarā
2035034a nāśrauṣam iti rājānam upālabdho ’pi vakṣyasi
2035034c ciraṁ duḥkhasya pāpiṣṭham iti rāmas tam abravīt
2035035a rāmasya sa vacaḥ kurvann anujñāpya ca taṁ janam
2035035c vrajato ’pi hayāñ śīghraṁ codayām āsa sārathiḥ
2035036a nyavartata jano rājño rāmaṁ kr̥tvā pradakṣiṇam
2035036c manasāpy aśruvegaiś ca na nyavartata mānuṣam
2035037a yam icchet punar āyāntaṁ nainaṁ dūram anuvrajet
2035037c ity amātyā mahārājam ūcur daśarathaṁ vacaḥ
2035038a teṣāṁ vacaḥ sarvaguṇopapannaṁ; prasvinnagātraḥ praviṣaṇṇarūpaḥ
2035038c niśamya rājā kr̥paṇaḥ sabhāryo; vyavasthitas taṁ sutam īkṣamāṇaḥ
2036001a tasmiṁs tu puruṣavyāghre niṣkrāmati kr̥tāñjalau
2036001c ārtaśabdo hi saṁjajñe strīṇām antaḥpure mahān
2036002a anāthasya janasyāsya durbalasya tapasvinaḥ
2036002c yo gatiṁ śaraṇaṁ cāsīt sa nāthaḥ kva nu gacchati
2036003a na krudhyaty abhiśasto ’pi krodhanīyāni varjayan
2036003c kruddhān prasādayan sarvān samaduḥkhaḥ kva gacchati
2036004a kausalyāyāṁ mahātejā yathā mātari vartate
2036004c tathā yo vartate ’smāsu mahātmā kva nu gacchati
2036005a kaikeyyā kliśyamānena rājñā saṁcodito vanam
2036005c paritrātā janasyāsya jagataḥ kva nu gacchati
2036006a aho niścetano rājā jīvalokasya saṁpriyam
2036006c dharmyaṁ satyavrataṁ rāmaṁ vanavāso pravatsyati
2036007a iti sarvā mahiṣyas tā vivatsā iva dhenavaḥ
2036007c ruruduś caiva duḥkhārtāḥ sasvaraṁ ca vicukruśuḥ
2036008a sa tam antaḥpure ghoram ārtaśabdaṁ mahīpatiḥ
2036008c putraśokābhisaṁtaptaḥ śrutvā cāsīt suduḥkhitaḥ
2036009a nāgnihotrāṇy ahūyanta sūryaś cāntaradhīyata
2036009c vyasr̥jan kavalān nāgā gāvo vatsān na pāyayan
2036010a triśaṅkur lohitāṅgaś ca br̥haspatibudhāv api
2036010c dāruṇāḥ somam abhyetya grahāḥ sarve vyavasthitāḥ
2036011a nakṣatrāṇi gatārcīṁṣi grahāś ca gatatejasaḥ
2036011c viśākhāś ca sadhūmāś ca nabhasi pracakāśire
2036012a akasmān nāgaraḥ sarvo jano dainyam upāgamat
2036012c āhāre vā vihāre vā na kaś cid akaron manaḥ
2036013a bāṣpaparyākulamukho rājamārgagato janaḥ
2036013c na hr̥ṣṭo lakṣyate kaś cit sarvaḥ śokaparāyaṇaḥ
2036014a na vāti pavanaḥ śīto na śaśī saumyadarśanaḥ
2036014c na sūryas tapate lokaṁ sarvaṁ paryākulaṁ jagat
2036015a anarthinaḥ sutāḥ strīṇāṁ bhartāro bhrātaras tathā
2036015c sarve sarvaṁ parityajya rāmam evānvacintayan
2036016a ye tu rāmasya suhr̥daḥ sarve te mūḍhacetasaḥ
2036016c śokabhāreṇa cākrāntāḥ śayanaṁ na juhus tadā
2036017a tatas tv ayodhyā rahitā mahātmanā; puraṁdareṇeva mahī saparvatā
2036017c cacāla ghoraṁ bhayabhārapīḍitā; sanāgayodhāśvagaṇā nanāda ca
2037001a yāvat tu niryatas tasya rajorūpam adr̥śyata
2037001c naivekṣvākuvaras tāvat saṁjahārātmacakṣuṣī
2037002a yāvad rājā priyaṁ putraṁ paśyaty atyantadhārmikam
2037002c tāvad vyavardhatevāsya dharaṇyāṁ putradarśane
2037003a na paśyati rajo ’py asya yadā rāmasya bhūmipaḥ
2037003c tadārtaś ca viṣaṇṇaś ca papāta dharaṇītale
2037004a tasya dakṣiṇam anvagāt kausalyā bāhum aṅganā
2037004c vāmaṁ cāsyānvagāt pārśvaṁ kaikeyī bharatapriyā
2037005a tāṁ nayena ca saṁpanno dharmeṇa nivayena ca
2037005c uvāca rājā kaikeyīṁ samīkṣya vyathitendriyaḥ
2037006a kaikeyi mā mamāṅgāni sprākṣīs tvaṁ duṣṭacāriṇī
2037006c na hi tvāṁ draṣṭum icchāmi na bhāryā na ca bāndhavī
2037007a ye ca tvām upajīvanti nāhaṁ teṣāṁ na te mama
2037007c kevalārthaparāṁ hi tvāṁ tyaktadharmāṁ tyajāmy aham
2037008a agr̥hṇāṁ yac ca te pāṇim agniṁ paryaṇayaṁ ca yat
2037008c anujānāmi tat sarvam asmim̐l loke paratra ca
2037009a bharataś cet pratītaḥ syād rājyaṁ prāpyedam avyayam
2037009c yan me sa dadyāt pitrarthaṁ mā mā tad dattam āgamat
2037010a atha reṇusamudhvastaṁ tam utthāpya narādhipam
2037010c nyavartata tadā devī kausalyā śokakarśitā
2037011a hatveva brāhmaṇaṁ kāmāt spr̥ṣṭvāgnim iva pāṇinā
2037011c anvatapyata dharmātmā putraṁ saṁcintya tāpasam
2037012a nivr̥tyaiva nivr̥tyaiva sīdato rathavartmasu
2037012c rājño nātibabhau rūpaṁ grastasyāṁśumato yathā
2037013a vilalāpa ca duḥkhārtaḥ priyaṁ putram anusmaran
2037013c nagarāntam anuprāptaṁ buddhvā putram athābravīt
2037014a vāhanānāṁ ca mukhyānāṁ vahatāṁ taṁ mamātmajam
2037014c padāni pathi dr̥śyante sa mahātmā na dr̥śyate
2037015a sa nūnaṁ kva cid evādya vr̥kṣamūlam upāśritaḥ
2037015c kāṣṭhaṁ vā yadi vāśmānam upadhāya śayiṣyate
2037016a utthāsyati ca medinyāḥ kr̥paṇaḥ pāṁśuguṇṭhitaḥ
2037016c viniḥśvasan prasravaṇāt kareṇūnām ivarṣabhaḥ
2037017a drakṣyanti nūnaṁ puruṣā dīrghabāhuṁ vanecarāḥ
2037017c rāmam utthāya gacchantaṁ lokanātham anāthavat
2037018a sakāmā bhava kaikeyi vidhavā rājyam āvasa
2037018c na hi taṁ puruṣavyāghraṁ vinā jīvitum utsahe
2037019a ity evaṁ vilapan rājā janaughenābhisaṁvr̥taḥ
2037019c apasnāta ivāriṣṭaṁ praviveśa purottamam
2037020a śūnyacatvaraveśmāntāṁ saṁvr̥tāpaṇadevatām
2037020c klāntadurbaladuḥkhārtāṁ nātyākīrṇamahāpathām
2037021a tām avekṣya purīṁ sarvāṁ rāmam evānucintayan
2037021c vilapan prāviśad rājā gr̥haṁ sūrya ivāmbudam
2037022a mahāhradam ivākṣobhyaṁ suparṇena hr̥toragam
2037022c rāmeṇa rahitaṁ veśma vaidehyā lakṣmaṇena ca
2037023a kausalyāyā gr̥haṁ śīghraṁ rāma mātur nayantu mām
2037023c iti bruvantaṁ rājānam anayan dvāradarśitaḥ
2037024a tatas tatra praviṣṭasya kausalyāyā niveśanam
2037024c adhiruhyāpi śayanaṁ babhūva lulitaṁ manaḥ
2037025a tac ca dr̥ṣṭvā mahārājo bhujam udyamya vīryavān
2037025c uccaiḥ svareṇa cukrośa hā rāghava jahāsi mām
2037026a sukhitā bata taṁ kālaṁ jīviṣyanti narottamāḥ
2037026c pariṣvajanto ye rāmaṁ drakṣyanti punar āgatam
2037027a na tvāṁ paśyāmi kausalye sādhu māṁ pāṇinā spr̥śa
2037027c rāmaṁ me ’nugatā dr̥ṣṭir adyāpi na nivartate
2037028a taṁ rāmam evānuvicintayantaṁ; samīkṣya devī śayane narendram
2037028c upopaviśyādhikam ārtarūpā; viniḥśvasantī vilalāpa kr̥cchram
2038001a tataḥ samīkṣya śayane sannaṁ śokena pārthivam
2038001c kausalyā putraśokārtā tam uvāca mahīpatim
2038002a rāghavo naraśārdūla viṣam uptvā dvijihvavat
2038002c vicariṣyati kaikeyī nirmukteva hi pannagī
2038003a vivāsya rāmaṁ subhagā labdhakāmā samāhitā
2038003c trāsayiṣyati māṁ bhūyo duṣṭāhir iva veśmani
2038004a atha sma nagare rāmaś caran bhaikṣaṁ gr̥he vaset
2038004c kāmakāro varaṁ dātum api dāsaṁ mamātmajam
2038005a pātayitvā tu kaikeyyā rāmaṁ sthānād yatheṣṭataḥ
2038005c pradiṣṭo rakṣasāṁ bhāgaḥ parvaṇīvāhitāgninā
2038006a gajarājagatir vīro mahābāhur dhanurdharaḥ
2038006c vanam āviśate nūnaṁ sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ
2038007a vane tv adr̥ṣṭaduḥkhānāṁ kaikeyyānumate tvayā
2038007c tyaktānāṁ vanavāsāya kā nv avasthā bhaviṣyati
2038008a te ratnahīnās taruṇāḥ phalakāle vivāsitāḥ
2038008c kathaṁ vatsyanti kr̥paṇāḥ phalamūlaiḥ kr̥tāśanāḥ
2038009a apīdānīṁ sa kālaḥ syān mama śokakṣayaḥ śivaḥ
2038009c sabhāryaṁ yat saha bhrātrā paśyeyam iha rāghavam
2038010a śrutvaivopasthitau vīrau kadāyodhyā bhaviṣyati
2038010c yaśasvinī hr̥ṣṭajanā sūcchritadhvajamālinī
2038011a kadā prekṣya naravyāghrāv araṇyāt punarāgatau
2038011c nandiṣyati purī hr̥ṣṭā samudra iva parvaṇi
2038012a kadāyodhyāṁ mahābāhuḥ purīṁ vīraḥ pravekṣyati
2038012c puraskr̥tya rathe sītāṁ vr̥ṣabho govadhūm iva
2038013a kadā prāṇisahasrāṇi rājamārge mamātmajau
2038013c lājair avakariṣyanti praviśantāv ariṁdamau
2038014a kadā sumanasaḥ kanyā dvijātīnāṁ phalāni ca
2038014c pradiśantyaḥ purīṁ hr̥ṣṭāḥ kariṣyanti pradakṣiṇam
2038015a kadā pariṇato buddhyā vayasā cāmaraprabhaḥ
2038015c abhyupaiṣyati dharmajñas trivarṣa iva māṁ lalan
2038016a niḥsaṁśayaṁ mayā manye purā vīra kadaryayā
2038016c pātu kāmeṣu vatseṣu mātr̥̄ṇāṁ śātitāḥ stanāḥ
2038017a sāhaṁ gaur iva siṁhena vivatsā vatsalā kr̥tā
2038017c kaikeyyā puruṣavyāghra bālavatseva gaur balāt
2038018a na hi tāvad guṇair juṣṭaṁ sarvaśāstraviśāradam
2038018c ekaputrā vinā putram ahaṁ jīvitum utsahe
2038019a na hi me jīvite kiṁ cit sāmartham iha kalpyate
2038019c apaśyantyāḥ priyaṁ putraṁ mahābāhuṁ mahābalam
2038020a ayaṁ hi māṁ dīpayate samutthitas; tanūjaśokaprabhavo hutāśanaḥ
2038020c mahīm imāṁ raśmibhir uttamaprabho; yathā nidāghe bhagavān divākaraḥ
2039001a vilapantīṁ tathā tāṁ tu kausalyāṁ pramadottamām
2039001c idaṁ dharme sthitā dharmyaṁ sumitrā vākyam abravīt
2039002a tavārye sadguṇair yuktaḥ putraḥ sa puruṣottamaḥ
2039002c kiṁ te vilapitenaivaṁ kr̥paṇaṁ ruditena vā
2039003a yas tavārye gataḥ putras tyaktvā rājyaṁ mahābalaḥ
2039003c sādhu kurvan mahātmānaṁ pitaraṁ satyavādinām
2039004a śiṣṭair ācarite samyak śaśvat pretya phalodaye
2039004c rāmo dharme sthitaḥ śreṣṭho na sa śocyaḥ kadā cana
2039005a vartate cottamāṁ vr̥ttiṁ lakṣmaṇo ’smin sadānaghaḥ
2039005c dayāvān sarvabhūteṣu lābhas tasya mahātmanaḥ
2039006a araṇyavāse yad duḥkhaṁ jānatī vai sukhocitā
2039006c anugacchati vaidehī dharmātmānaṁ tavātmajam
2039007a kīrtibhūtāṁ patākāṁ yo loke bhrāmayati prabhuḥ
2039007c damasatyavrataparaḥ kiṁ na prāptas tavātmajaḥ
2039008a vyaktaṁ rāmasya vijñāya śaucaṁ māhātmyam uttamam
2039008c na gātram aṁśubhiḥ sūryaḥ saṁtāpayitum arhati
2039009a śivaḥ sarveṣu kāleṣu kānanebhyo viniḥsr̥taḥ
2039009c rāghavaṁ yuktaśītoṣṇaḥ seviṣyati sukho ’nilaḥ
2039010a śayānam anaghaṁ rātrau pitevābhipariṣvajan
2039010c raśmibhiḥ saṁspr̥śañ śītaiś candramā hlādayiṣyati
2039011a dadau cāstrāṇi divyāni yasmai brahmā mahaujase
2039011c dānavendraṁ hataṁ dr̥ṣṭvā timidhvajasutaṁ raṇe
2039012a pr̥thivyā saha vaidehyā śriyā ca puruṣarṣabhaḥ
2039012c kṣipraṁ tisr̥bhir etābhiḥ saha rāmo ’bhiṣekṣyate
2039013a duḥkhajaṁ visr̥janty asraṁ niṣkrāmantam udīkṣya yam
2039013c samutsrakṣyasi netrābhyāṁ kṣipram ānandajaṁ payaḥ
2039014a abhivādayamānaṁ taṁ dr̥ṣṭvā sasuhr̥daṁ sutam
2039014c mudāśru mokṣyase kṣipraṁ meghalekeva vārṣikī
2039015a putras te varadaḥ kṣipram ayodhyāṁ punar āgataḥ
2039015c karābhyāṁ mr̥dupīnābhyāṁ caraṇau pīḍayiṣyati
2039016a niśamya tal lakṣmaṇamātr̥vākyaṁ; rāmasya mātur naradevapatnyāḥ
2039016c sadyaḥ śarīre vinanāśa śokaḥ; śaradgato megha ivālpatoyaḥ
2040001a anuraktā mahātmānaṁ rāmaṁ satyaparakramam
2040001c anujagmuḥ prayāntaṁ taṁ vanavāsāya mānavāḥ
2040002a nivartite ’pi ca balāt suhr̥dvarge ca rājini
2040002c naiva te saṁnyavartanta rāmasyānugatā ratham
2040003a ayodhyānilayānāṁ hi puruṣāṇāṁ mahāyaśāḥ
2040003c babhūva guṇasaṁpannaḥ pūrṇacandra iva priyaḥ
2040004a sa yācyamānaḥ kākutsthaḥ svābhiḥ prakr̥tibhis tadā
2040004c kurvāṇaḥ pitaraṁ satyaṁ vanam evānvapadyata
2040005a avekṣamāṇaḥ sasnehaṁ cakṣuṣā prapibann iva
2040005c uvāca rāmaḥ snehena tāḥ prajāḥ svāḥ prajā iva
2040006a yā prītir bahumānaś ca mayy ayodhyānivāsinām
2040006c matpriyārthaṁ viśeṣeṇa bharate sā niveśyatām
2040007a sa hi kalyāṇa cāritraḥ kaikeyyānandavardhanaḥ
2040007c kariṣyati yathāvad vaḥ priyāṇi ca hitāni ca
2040008a jñānavr̥ddho vayobālo mr̥dur vīryaguṇānvitaḥ
2040008c anurūpaḥ sa vo bhartā bhaviṣyati bhayāpahaḥ
2040009a sa hi rājaguṇair yukto yuvarājaḥ samīkṣitaḥ
2040009c api cāpi mayā śiṣṭaiḥ kāryaṁ vo bhartr̥śāsanam
2040010a na ca tapyed yathā cāsau vanavāsaṁ gate mayi
2040010c mahārājas tathā kāryo mama priyacikīrṣayā
2040011a yathā yathā dāśarathir dharmam evāsthito ’bhavat
2040011c tathā tathā prakr̥tayo rāmaṁ patim akāmayan
2040012a bāṣpeṇa pihitaṁ dīnaṁ rāmaḥ saumitriṇā saha
2040012c cakarṣeva guṇair baddhvā janaṁ punar ivāsanam
2040013a te dvijās trividhaṁ vr̥ddhā jñānena vayasaujasā
2040013c vayaḥprakampaśiraso dūrād ūcur idaṁ vacaḥ
2040014a vahanto javanā rāmaṁ bho bho jātyās turaṁgamāḥ
2040014c nivartadhvaṁ na gantavyaṁ hitā bhavata bhartari
2040014e upavāhyas tu vo bhartā nāpavāhyaḥ purād vanam
2040015a evam ārtapralāpāṁs tān vr̥ddhān pralapato dvijān
2040015c avekṣya sahasā rāmo rathād avatatāra ha
2040016a padbhyām eva jagāmātha sasītaḥ sahalakṣmaṇaḥ
2040016c saṁnikr̥ṣṭapadanyāso rāmo vanaparāyaṇaḥ
2040017a dvijātīṁs tu padātīṁs tān rāmaś cāritravatsalaḥ
2040017c na śaśāka ghr̥ṇācakṣuḥ parimoktuṁ rathena saḥ
2040018a gacchantam eva taṁ dr̥ṣṭvā rāmaṁ saṁbhrāntamānasāḥ
2040018c ūcuḥ paramasaṁtaptā rāmaṁ vākyam idaṁ dvijāḥ
2040019a brāhmaṇyaṁ kr̥tsnam etat tvāṁ brahmaṇyam anugacchati
2040019c dvijaskandhādhirūḍhās tvām agnayo ’py anuyānty amī
2040020a vājapeyasamutthāni chatrāṇy etāni paśya naḥ
2040020c pr̥ṣṭhato ’nuprayātāni haṁsān iva jalātyaye
2040021a anavāptātapatrasya raśmisaṁtāpitasya te
2040021c ebhiś chāyāṁ kariṣyāmaḥ svaiś chatrair vājapeyikaiḥ
2040022a yā hi naḥ satataṁ buddhir vedamantrānusāriṇī
2040022c tvatkr̥te sā kr̥tā vatsa vanavāsānusāriṇī
2040023a hr̥dayeṣv avatiṣṭhante vedā ye naḥ paraṁ dhanam
2040023c vatsyanty api gr̥heṣv eva dārāś cāritrarakṣitāḥ
2040024a na punar niścayaḥ kāryas tvadgatau sukr̥tā matiḥ
2040024c tvayi dharmavyapekṣe tu kiṁ syād dharmam avekṣitum
2040025a yācito no nivartasva haṁsaśuklaśiroruhaiḥ
2040025c śirobhir nibhr̥tācāra mahīpatanapāṁśulaiḥ
2040026a bahūnāṁ vitatā yajñā dvijānāṁ ya ihāgatāḥ
2040026c teṣāṁ samāptir āyattā tava vatsa nivartane
2040027a bhaktimanti hi bhūtāni jaṁgamājaṁgamāni ca
2040027c yācamāneṣu teṣu tvaṁ bhaktiṁ bhakteṣu darśaya
2040028a anugaṁtum aśaktās tvāṁ mūlair uddhr̥tavegibhiḥ
2040028c unnatā vāyuvegena vikrośantīva pādapāḥ
2040029a niśceṣṭāhārasaṁcārā vr̥kṣaikasthānaviṣṭhitāḥ
2040029c pakṣiṇo ’pi prayācante sarvabhūtānukampinam
2040030a evaṁ vikrośatāṁ teṣāṁ dvijātīnāṁ nivartane
2040030c dadr̥śe tamasā tatra vārayantīva rāghavam
2041001a tatas tu tamasā tīraṁ ramyam āśritya rāghavaḥ
2041001c sītām udvīkṣya saumitrim idaṁ vacanam abravīt
2041002a iyam adya niśā pūrvā saumitre prasthitā vanam
2041002c vanavāsasya bhadraṁ te sa notkaṇṭhitum arhasi
2041003a paśya śūnyāny araṇyāni rudantīva samantataḥ
2041003c yathānilayam āyadbhir nilīnāni mr̥gadvijaiḥ
2041004a adyāyodhyā tu nagarī rājadhānī pitur mama
2041004c sastrīpuṁsā gatān asmāñ śociṣyati na saṁśayaḥ
2041005a bharataḥ khalu dharmātmā pitaraṁ mātaraṁ ca me
2041005c dharmārthakāmasahitair vākyair āśvāsayiṣyati
2041006a bharatasyānr̥śaṁsatvaṁ saṁcintyāhaṁ punaḥ punaḥ
2041006c nānuśocāmi pitaraṁ mātaraṁ cāpi lakṣmaṇa
2041007a tvayā kāryaṁ naravyāghra mām anuvrajatā kr̥tam
2041007c anveṣṭavyā hi vaidehyā rakṣaṇārthe sahāyatā
2041008a adbhir eva tu saumitre vatsyāmy adya niśām imām
2041008c etad dhi rocate mahyaṁ vanye ’pi vividhe sati
2041009a evam uktvā tu saumitraṁ sumantram api rāghavaḥ
2041009c apramattas tvam aśveṣu bhava saumyety uvāca ha
2041010a so ’śvān sumantraḥ saṁyamya sūrye ’staṁ samupāgate
2041010c prabhūtayavasān kr̥tvā babhūva pratyanantaraḥ
2041011a upāsyatu śivāṁ saṁdhyāṁ dr̥ṣṭvā rātrim upasthitām
2041011c rāmasya śayanaṁ cakre sūtaḥ saumitriṇā saha
2041012a tāṁ śayyāṁ tamasātīre vīkṣya vr̥kṣadalaiḥ kr̥tām
2041012c rāmaḥ saumitriṇāṁ sārdhaṁ sabhāryaḥ saṁviveśa ha
2041013a sabhāryaṁ saṁprasuptaṁ taṁ bhrātaraṁ vīkṣya lakṣmaṇaḥ
2041013c kathayām āsa sūtāya rāmasya vividhān guṇān
2041014a jāgrato hy eva tāṁ rātriṁ saumitrer udito raviḥ
2041014c sūtasya tamasātīre rāmasya bruvato guṇān
2041015a gokulākulatīrāyās tamasāyā vidūrataḥ
2041015c avasat tatra tāṁ rātriṁ rāmaḥ prakr̥tibhiḥ saha
2041016a utthāya tu mahātejāḥ prakr̥tīs tā niśāmya ca
2041016c abravīd bhrātaraṁ rāmo lakṣmaṇaṁ puṇyalakṣaṇam
2041017a asmadvyapekṣān saumitre nirapekṣān gr̥heṣv api
2041017c vr̥kṣamūleṣu saṁsuptān paśya lakṣmaṇa sāmpratam
2041018a yathaite niyamaṁ paurāḥ kurvanty asmannivartane
2041018c api prāṇān asiṣyanti na tu tyakṣyanti niścayam
2041019a yāvad eva tu saṁsuptās tāvad eva vayaṁ laghu
2041019c ratham āruhya gacchāmaḥ panthānam akutobhayam
2041020a ato bhūyo ’pi nedānīm ikṣvākupuravāsinaḥ
2041020c svapeyur anuraktā māṁ vr̥kṣamūlāni saṁśritāḥ
2041021a paurā hy ātmakr̥tād duḥkhād vipramocyā nr̥pātmajaiḥ
2041021c na tu khalv ātmanā yojyā duḥkhena puravāsinaḥ
2041022a abravīl lakṣmaṇo rāmaṁ sākṣād dharmam iva sthitam
2041022c rocate me mahāprājña kṣipram āruhyatām iti
2041023a sūtas tataḥ saṁtvaritaḥ syandanaṁ tair hayottamaiḥ
2041023c yojayitvātha rāmāya prāñjaliḥ pratyavedayat
2041024a mohanārthaṁ tu paurāṇāṁ sūtaṁ rāmo ’bravīd vacaḥ
2041024c udaṅmukhaḥ prayāhi tvaṁ ratham āsthāya sārathe
2041025a muhūrtaṁ tvaritaṁ gatvā nirgataya rathaṁ punaḥ
2041025c yathā na vidyuḥ paurā māṁ tathā kuru samāhitaḥ
2041026a rāmasya vacanaṁ śrutvā tathā cakre sa sārathiḥ
2041026c pratyāgamya ca rāmasya syandanaṁ pratyavedayat
2041027a taṁ syandanam adhiṣṭhāya rāghavaḥ saparicchadaḥ
2041027c śīghragām ākulāvartāṁ tamasām ataran nadīm
2041028a sa saṁtīrya mahābāhuḥ śrīmāñ śivam akaṇṭakam
2041028c prāpadyata mahāmārgam abhayaṁ bhayadarśinām
2041029a prabhātāyāṁ tu śarvaryāṁ paurās te rāghavo vinā
2041029c śokopahataniśceṣṭā babhūvur hatacetasaḥ
2041030a śokajāśruparidyūnā vīkṣamāṇās tatas tataḥ
2041030c ālokam api rāmasya na paśyanti sma duḥkhitāḥ
2041031a tato mārgānusāreṇa gatvā kiṁ cit kṣaṇaṁ punaḥ
2041031c mārganāśād viṣādena mahatā samabhiplutaḥ
2041032a rathasya mārganāśena nyavartanta manasvinaḥ
2041032c kim idaṁ kiṁ kariṣyāmo daivenopahatā iti
2041033a tato yathāgatenaiva mārgeṇa klāntacetasaḥ
2041033c ayodhyām agaman sarve purīṁ vyathitasajjanām
2042001a anugamya nivr̥ttānāṁ rāmaṁ nagaravāsinām
2042001c udgatānīva sattvāni babhūvur amanasvinām
2042002a svaṁ svaṁ nilayam āgamya putradāraiḥ samāvr̥tāḥ
2042002c aśrūṇi mumucuḥ sarve bāṣpeṇa pihitānanāḥ
2042003a na cāhr̥ṣyan na cāmodan vaṇijo na prasārayan
2042003c na cāśobhanta paṇyāni nāpacan gr̥hamedhinaḥ
2042004a naṣṭaṁ dr̥ṣṭvā nābhyanandan vipulaṁ vā dhanāgamam
2042004c putraṁ prathamajaṁ labdhvā jananī nābhyanandata
2042005a gr̥he gr̥he rudantyaś ca bhartāraṁ gr̥ham āgatam
2042005c vyagarhayanto duḥkhārtā vāgbhis totrair iva dvipān
2042006a kiṁ nu teṣāṁ gr̥haiḥ kāryaṁ kiṁ dāraiḥ kiṁ dhanena vā
2042006c putrair vā kiṁ sukhair vāpi ye na paśyanti rāghavam
2042007a ekaḥ satpuruṣo loke lakṣmaṇaḥ saha sītayā
2042007c yo ’nugacchati kākutsthaṁ rāmaṁ paricaran vane
2042008a āpagāḥ kr̥tapuṇyās tāḥ padminyaś ca sarāṁsi ca
2042008c yeṣu snāsyati kākutstho vigāhya salilaṁ śuci
2042009a śobhayiṣyanti kākutstham aṭavyo ramyakānanāḥ
2042009c āpagāś ca mahānūpāḥ sānumantaś ca parvatāḥ
2042010a kānanaṁ vāpi śailaṁ vā yaṁ rāmo ’bhigamiṣyati
2042010c priyātithim iva prāptaṁ nainaṁ śakṣyanty anarcitum
2042011a vicitrakusumāpīḍā bahumañjaridhāriṇaḥ
2042011c akāle cāpi mukhyāni puṣpāṇi ca phalāni ca
2042011e darśayiṣyanty anukrośād girayo rāmam āgatam
2042012a vidarśayanto vividhān bhūyaś citrāṁś ca nirjharān
2042012c pādapāḥ parvatāgreṣu ramayiṣyanti rāghavam
2042013a yatra rāmo bhayaṁ nātra nāsti tatra parābhavaḥ
2042013c sa hi śūro mahābāhuḥ putro daśarathasya ca
2042014a purā bhavati no dūrād anugacchāma rāghavam
2042014c pādacchāyā sukhā bhartus tādr̥śasya mahātmanaḥ
2042014e sa hi nātho janasyāsya sa gatiḥ sa parāyaṇam
2042015a vayaṁ paricariṣyāmaḥ sītāṁ yūyaṁ tu rāghavam
2042015c iti paurastriyo bhartr̥̄n duḥkhārtās tat tad abruvan
2042016a yuṣmākaṁ rāghavo ’raṇye yogakṣemaṁ vidhāsyati
2042016c sītā nārījanasyāsya yogakṣemaṁ kariṣyati
2042017a ko nv anenāpratītena sotkaṇṭhitajanena ca
2042017c saṁprīyetāmanojñena vāsena hr̥tacetasā
2042018a kaikeyyā yadi ced rājyaṁ syād adharmyam anāthavat
2042018c na hi no jīvitenārthaḥ kutaḥ putraiḥ kuto dhanaiḥ
2042019a yayā putraś ca bhartā ca tyaktāv aiśvaryakāraṇāt
2042019c kaṁ sā parihared anyaṁ kaikeyī kulapāṁsanī
2042020a kaikeyyā na vayaṁ rājye bhr̥takā nivasemahi
2042020c jīvantyā jātu jīvantyaḥ putrair api śapāmahe
2042021a yā putraṁ pārthivendrasya pravāsayati nirghr̥ṇā
2042021c kas tāṁ prāpya sukhaṁ jīved adharmyāṁ duṣṭacāriṇīm
2042022a na hi pravrajite rāme jīviṣyati mahīpatiḥ
2042022c mr̥te daśarathe vyaktaṁ vilopas tadanantaram
2042023a te viṣaṁ pibatāloḍya kṣīṇapuṇyāḥ sudurgatāḥ
2042023c rāghavaṁ vānugacchadhvam aśrutiṁ vāpi gacchata
2042024a mithyā pravrājito rāmaḥ sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ
2042024c bharate saṁniṣr̥ṣṭāḥ smaḥ saunike paśavo yathā
2042025a tās tathā vilapantyas tu nagare nāgarastriyaḥ
2042025c cukruśur bhr̥śasaṁtaptā mr̥tyor iva bhayāgame
2042026a tathā striyo rāmanimittam āturā; yathā sute bhrātari vā vivāsite
2042026c vilapya dīnā rurudur vicetasaḥ; sutair hi tāsām adhiko hi so ’bhavat
2043001a rāmo ’pi rātriśeṣeṇa tenaiva mahad antaram
2043001c jagāma puruṣavyāghraḥ pitur ājñām anusmaran
2043002a tathaiva gacchatas tasya vyapāyād rajanī śivā
2043002c upāsya sa śivāṁ saṁdhyāṁ viṣayāntaṁ vyagāhata
2043003a grāmān vikr̥ṣṭasīmāṁs tān puṣpitāni vanāni ca
2043003c paśyann atiyayau śīghraṁ śarair iva hayottamaiḥ
2043004a śr̥ṇvan vāco manuṣyāṇāṁ grāmasaṁvāsavāsinām
2043004c rājānaṁ dhig daśarathaṁ kāmasya vaśam āgatam
2043005a hā nr̥śaṁsādya kaikeyī pāpā pāpānubandhinī
2043005c tīkṣṇā saṁbhinnamaryādā tīkṣṇe karmaṇi vartate
2043006a yā putram īdr̥śaṁ rājñaḥ pravāsayati dhārmikam
2043006c vana vāse mahāprājñaṁ sānukrośam atandritam
2043007a etā vāco manuṣyāṇāṁ grāmasaṁvāsavāsinām
2043007c śr̥ṇvann atiyayau vīraḥ kosalān kosaleśvaraḥ
2043008a tato vedaśrutiṁ nāma śivavārivahāṁ nadīm
2043008c uttīryābhimukhaḥ prāyād agastyādhyuṣitāṁ diśam
2043009a gatvā tu suciraṁ kālaṁ tataḥ śītajalāṁ nadīm
2043009c gomatīṁ goyutānūpām atarat sāgaraṁgamām
2043010a gomatīṁ cāpy atikramya rāghavaḥ śīghragair hayaiḥ
2043010c mayūrahaṁsābhirutāṁ tatāra syandikāṁ nadīm
2043011a sa mahīṁ manunā rājñā dattām ikṣvākave purā
2043011c sphītāṁ rāṣṭrāvr̥tāṁ rāmo vaidehīm anvadarśayat
2043012a sūta ity eva cābhāṣya sārathiṁ tam abhīkṣṇaśaḥ
2043012c haṁsamattasvaraḥ śrīmān uvāca puruṣarṣabhaḥ
2043013a kadāhaṁ punar āgamya sarayvāḥ puṣpite vane
2043013c mr̥gayāṁ paryāṭaṣyāmi mātrā pitrā ca saṁgataḥ
2043014a nātyartham abhikāṅkṣāmi mr̥gayāṁ sarayūvane
2043014c ratir hy eṣātulā loke rājarṣigaṇasaṁmatā
2043015a sa tam adhvānam aikṣvākaḥ sūtaṁ madhurayā girā
2043015c taṁ tam artham abhipretya yayauvākyam udīrayan
2044001a viśālān kosalān ramyān yātvā lakṣmaṇapūrvajaḥ
2044001c āsasāda mahābāhuḥ śr̥ṅgaverapuraṁ prati
2044002a tatra tripathagāṁ divyāṁ śivatoyām aśaivalām
2044002c dadarśa rāghavo gaṅgāṁ puṇyām r̥ṣinisevitām
2044003a haṁsasārasasaṁghuṣṭāṁ cakravākopakūjitām
2044003c śiṁśumaraiś ca nakraiś ca bhujaṁgaiś ca niṣevitām
2044004a tām ūrmikalilāvartām anvavekṣya mahārathaḥ
2044004c sumantram abravīt sūtam ihaivādya vasāmahe
2044005a avidūrād ayaṁ nadyā bahupuṣpapravālavān
2044005c sumahān iṅgudīvr̥kṣo vasāmo ’traiva sārathe
2044006a lakṣaṇaś ca sumantraś ca bāḍham ity eva rāghavam
2044006c uktvā tam iṅgudīvr̥kṣaṁ tadopayayatur hayaiḥ
2044007a rāmo ’bhiyāya taṁ ramyaṁ vr̥kṣam ikṣvākunandanaḥ
2044007c rathād avātarat tasmāt sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ
2044008a sumantro ’py avatīryaiva mocayitvā hayottamān
2044008c vr̥kṣamūlagataṁ rāmam upatasthe kr̥tāñjaliḥ
2044009a tatra rājā guho nāma rāmasyātmasamaḥ sakhā
2044009c niṣādajātyo balavān sthapatiś ceti viśrutaḥ
2044010a sa śrutvā puruṣavyāghraṁ rāmaṁ viṣayam āgatam
2044010c vr̥ddhaiḥ parivr̥to ’mātyair jñātibhiś cāpy upāgataḥ
2044011a tato niṣādādhipatiṁ dr̥ṣṭvā dūrād avasthitam
2044011c saha saumitriṇā rāmaḥ samāgacchad guhena saḥ
2044012a tam ārtaḥ saṁpariṣvajya guho rāghavam abravīt
2044012c yathāyodhyā tathedaṁ te rāma kiṁ karavāṇi te
2044013a tato guṇavadannādyam upādāya pr̥thagvidham
2044013c arghyaṁ copānayat kṣipraṁ vākyaṁ cedam uvāca ha
2044014a svāgataṁ te mahābāho taveyam akhilā mahī
2044014c vayaṁ preṣyā bhavān bhartā sādhu rājyaṁ praśādhi naḥ
2044015a bhakṣyaṁ bhojyaṁ ca peyaṁ ca lehyaṁ cedam upasthitam
2044015c śayanāni ca mukhyāni vājināṁ khādanaṁ ca te
2044016a guham eva bruvāṇaṁ taṁ rāghavaḥ pratyuvāca ha
2044016c arcitāś caiva hr̥ṣṭāś ca bhavatā sarvathā vayam
2044017a padbhyām abhigamāc caiva snehasaṁdarśanena ca
2044017c bhujābhyāṁ sādhuvr̥ttābhyāṁ pīḍayan vākyam abravīt
2044018a diṣṭyā tvāṁ guha paśyāmi arogaṁ saha bāndhavaiḥ
2044018c api te kūśalaṁ rāṣṭre mitreṣu ca dhaneṣu ca
2044019a yat tv idaṁ bhavatā kiṁ cit prītyā samupakalpitam
2044019c sarvaṁ tad anujānāmi na hi varte pratigrahe
2044020a kuśacīrājinadharaṁ phalamūlāśanaṁ ca mām
2044020c viddhi praṇihitaṁ dharme tāpasaṁ vanagocaram
2044021a aśvānāṁ khādanenāham arthī nānyena kena cit
2044021c etāvatātrabhavatā bhaviṣyāmi supūjitaḥ
2044022a ete hi dayitā rājñaḥ pitur daśarathasya me
2044022c etaiḥ suvihitair aśvair bhaviṣyāmy aham arcitaḥ
2044023a aśvānāṁ pratipānaṁ ca khādanaṁ caiva so ’nvaśāt
2044023c guhas tatraiva puruṣāṁs tvaritaṁ dīyatām iti
2044024a tataś cīrottarāsaṅgaḥ saṁdhyām anvāsya paścimām
2044024c jalam evādade bhojyaṁ lakṣmaṇenāhr̥taṁ svayam
2044025a tasya bhūmau śayānasya pādau prakṣālya lakṣmaṇaḥ
2044025c sabhāryasya tato ’bhyetya tasthau vr̥kṣam upāśritaḥ
2044026a guho ’pi saha sūtena saumitrim anubhāṣayan
2044026c anvajāgrat tato rāmam apramatto dhanurdharaḥ
2044027a tathā śayānasya tato ’sya dhīmato; yaśasvino dāśarather mahātmanaḥ
2044027c adr̥ṣṭaduḥkhasya sukhocitasya sā; tadā vyatīyāya cireṇa śarvarī
2045001a taṁ jāgratam adambhena bhrātur arthāya lakṣmaṇam
2045001c guhaḥ saṁtāpasaṁtapto rāghavaṁ vākyam abravīt
2045002a iyaṁ tāta sukhā śayyā tvadartham upakalpitā
2045002c pratyāśvasihi sādhv asyāṁ rājaputra yathāsukham
2045003a ucito ’yaṁ janaḥ sarvaḥ kleśānāṁ tvaṁ sukhocitaḥ
2045003c guptyarthaṁ jāgariṣyāmaḥ kākutsthasya vayaṁ niśām
2045004a na hi rāmāt priyataro mamāsti bhuvi kaś cana
2045004c bravīmy etad ahaṁ satyaṁ satyenaiva ca te śape
2045005a asya prasādād āśaṁse loke ’smin sumahad yaśaḥ
2045005c dharmāvāptiṁ ca vipulām arthāvāptiṁ ca kevalām
2045006a so ’haṁ priyasakhaṁ rāmaṁ śayānaṁ saha sītayā
2045006c rakṣiṣyāmi dhanuṣpāṇiḥ sarvato jñātibhiḥ saha
2045007a na hi me ’viditaṁ kiṁ cid vane ’smiṁś carataḥ sadā
2045007c caturaṅgaṁ hy api balaṁ sumahat prasahemahi
2045008a lakṣmaṇas taṁ tadovāca rakṣyamāṇās tvayānagha
2045008c nātra bhītā vayaṁ sarve dharmam evānupaśyatā
2045009a kathaṁ dāśarathau bhūmau śayāne saha sītayā
2045009c śakyā nidrā mayā labdhuṁ jīvitaṁ vā sukhāni vā
2045010a yo na devāsuraiḥ sarvaiḥ śakyaḥ prasahituṁ yudhi
2045010c taṁ paśya sukhasaṁviṣṭaṁ tr̥ṇeṣu saha sītayā
2045011a yo mantra tapasā labdho vividhaiś ca pariśramaiḥ
2045011c eko daśarathasyaiṣa putraḥ sadr̥śalakṣaṇaḥ
2045012a asmin pravrajito rājā na ciraṁ vartayiṣyati
2045012c vidhavā medinī nūnaṁ kṣipram eva bhaviṣyati
2045013a vinadya sumahānādaṁ śrameṇoparatāḥ striyaḥ
2045013c nirghoṣoparataṁ tāta manye rājaniveśanam
2045014a kausalyā caiva rājā ca tathaiva jananī mama
2045014c nāśaṁse yadi jīvanti sarve te śarvarīm imām
2045015a jīved api hi me mātā śatrughnasyānvavekṣayā
2045015c tad duḥkhaṁ yat tu kausalyā vīrasūr vinaśiṣyati
2045016a anuraktajanākīrṇā sukhālokapriyāvahā
2045016c rājavyasanasaṁsr̥ṣṭā sā purī vinaśiṣyati
2045017a atikrāntam atikrāntam anavāpya manoratham
2045017c rājye rāmam anikṣipya pitā me vinaśiṣyati
2045018a siddhārthāḥ pitaraṁ vr̥ttaṁ tasmin kāle hy upasthite
2045018c pretakāryeṣu sarveṣu saṁskariṣyanti bhūmipam
2045019a ramyacatvarasaṁsthānāṁ suvibhaktamahāpathām
2045019c harmyaprāsādasaṁpannāṁ gaṇikāvaraśobhitām
2045020a rathāśvagajasaṁbādhāṁ tūryanādavināditām
2045020c sarvakalyāṇasaṁpūrṇāṁ hr̥ṣṭapuṣṭajanākulām
2045021a ārāmodyānasaṁpannāṁ samājotsavaśālinīm
2045021c sukhitā vicariṣyanti rājadhānīṁ pitur mama
2045022a api satyapratijñena sārdhaṁ kuśalinā vayam
2045022c nivr̥tte vanavāse ’sminn ayodhyāṁ praviśemahi
2045023a paridevayamānasya duḥkhārtasya mahātmanaḥ
2045023c tiṣṭhato rājaputrasya śarvarī sātyavartata
2045024a tathā hi satyaṁ bruvati prajāhite; narendraputre gurusauhr̥dād guhaḥ
2045024c mumoca bāṣpaṁ vyasanābhipīḍito; jvarāturo nāga iva vyathāturaḥ
2046001a prabhātāyāṁ tu śarvaryāṁ pr̥thu vr̥kṣā mahāyaśāḥ
2046001c uvāca rāmaḥ saumitriṁ lakṣmaṇaṁ śubhalakṣaṇam
2046002a bhāskarodayakālo ’yaṁ gatā bhagavatī niśā
2046002c asau sukr̥ṣṇo vihagaḥ kokilas tāta kūjati
2046003a barhiṇānāṁ ca nirghoṣaḥ śrūyate nadatāṁ vane
2046003c tarāma jāhnavīṁ saumya śīghragāṁ sāgaraṁgamām
2046004a vijñāya rāmasya vacaḥ saumitrir mitranandanaḥ
2046004c guham āmantrya sūtaṁ ca so ’tiṣṭhad bhrātur agrataḥ
2046005a tataḥ kalāpān saṁnahya khaḍgau baddhvā ca dhanvinau
2046005c jagmatur yena tau gaṅgāṁ sītayā saha rāghavau
2046006a rāmam eva tu dharmajñam upagamya vinītavat
2046006c kim ahaṁ karavāṇīti sūtaḥ prāñjalir abravīt
2046007a nivartasvety uvācainam etāvad dhi kr̥taṁ mama
2046007c yānaṁ vihāya padbhyāṁ tu gamiṣyāmo mahāvanam
2046008a ātmānaṁ tv abhyanujñātam avekṣyārtaḥ sa sārathiḥ
2046008c sumantraḥ puruṣavyāghram aikṣvākam idam abravīt
2046009a nātikrāntam idaṁ loke puruṣeṇeha kena cit
2046009c tava sabhrātr̥bhāryasya vāsaḥ prākr̥tavad vane
2046010a na manye brahmacarye ’sti svadhīte vā phalodayaḥ
2046010c mārdavārjavayor vāpi tvāṁ ced vyasanam āgatam
2046011a saha rāghava vaidehyā bhrātrā caiva vane vasan
2046011c tvaṁ gatiṁ prāpsyase vīra trīm̐l lokāṁs tu jayann iva
2046012a vayaṁ khalu hatā rāma ye tayāpy upavañcitāḥ
2046012c kaikeyyā vaśam eṣyāmaḥ pāpāyā duḥkhabhāginaḥ
2046013a iti bruvann ātma samaṁ sumantraḥ sārathis tadā
2046013c dr̥ṣṭvā dura gataṁ rāmaṁ duḥkhārto rurude ciram
2046014a tatas tu vigate bāṣpe sūtaṁ spr̥ṣṭodakaṁ śucim
2046014c rāmas tu madhuraṁ vākyaṁ punaḥ punar uvāca tam
2046015a ikṣvākūṇāṁ tvayā tulyaṁ suhr̥daṁ nopalakṣaye
2046015c yathā daśaratho rājā māṁ na śocet tathā kuru
2046016a śokopahata cetāś ca vr̥ddhaś ca jagatīpatiḥ
2046016c kāma bhārāvasannaś ca tasmād etad bravīmi te
2046017a yad yad ājñāpayet kiṁ cit sa mahātmā mahīpatiḥ
2046017c kaikeyyāḥ priyakāmārthaṁ kāryaṁ tad avikāṅkṣayā
2046018a etadarthaṁ hi rājyāni praśāsati nareśvarāḥ
2046018c yad eṣāṁ sarvakr̥tyeṣu mano na pratihanyate
2046019a tad yathā sa mahārājo nālīkam adhigacchati
2046019c na ca tāmyati duḥkhena sumantra kuru tat tathā
2046020a adr̥ṣṭaduḥkhaṁ rājānaṁ vr̥ddham āryaṁ jitendriyam
2046020c brūyās tvam abhivādyaiva mama hetor idaṁ vacaḥ
2046021a naivāham anuśocāmi lakṣmaṇo na ca maithilī
2046021c ayodhyāyāś cyutāś ceti vane vatsyāmaheti vā
2046022a caturdaśasu varṣeṣu nivr̥tteṣu punaḥ punaḥ
2046022c lakṣmaṇaṁ māṁ ca sītāṁ ca drakṣyasi kṣipram āgatān
2046023a evam uktvā tu rājānaṁ mātaraṁ ca sumantra me
2046023c anyāś ca devīḥ sahitāḥ kaikeyīṁ ca punaḥ punaḥ
2046024a ārogyaṁ brūhi kausalyām atha pādābhivandanam
2046024c sītāyā mama cāryasya vacanāl lakṣmaṇasya ca
2046025a brūyāś ca hi mahārājaṁ bharataṁ kṣipram ānaya
2046025c āgataś cāpi bharataḥ sthāpyo nr̥pamate pade
2046026a bharataṁ ca pariṣvajya yauvarājye ’bhiṣicya ca
2046026c asmatsaṁtāpajaṁ duḥkhaṁ na tvām abhibhaviṣyati
2046027a bharataś cāpi vaktavyo yathā rājani vartase
2046027c tathā mātr̥ṣu vartethāḥ sarvāsv evāviśeṣataḥ
2046028a yathā ca tava kaikeyī sumitrā cāviśeṣataḥ
2046028c tathaiva devī kausalyā mama mātā viśeṣataḥ
2046029a nivartyamāno rāmeṇa sumantraḥ śokakarśitaḥ
2046029c tat sarvaṁ vacanaṁ śrutvā snehāt kākutstham abravīt
2046030a yad ahaṁ nopacāreṇa brūyāṁ snehād aviklavaḥ
2046030c bhaktimān iti tat tāvad vākyaṁ tvaṁ kṣantum arhasi
2046031a kathaṁ hi tvadvihīno ’haṁ pratiyāsyāmi tāṁ purīm
2046031c tava tāta viyogena putraśokākulām iva
2046032a sarāmam api tāvan me rathaṁ dr̥ṣṭvā tadā janaḥ
2046032c vinā rāmaṁ rathaṁ dr̥ṣṭvā vidīryetāpi sā purī
2046033a dainyaṁ hi nagarī gacched dr̥ṣṭvā śūnyam imaṁ ratham
2046033c sūtāvaśeṣaṁ svaṁ sainyaṁ hatavīram ivāhave
2046034a dūre ’pi nivasantaṁ tvāṁ mānasenāgrataḥ sthitam
2046034c cintayantyo ’dya nūnaṁ tvāṁ nirāhārāḥ kr̥tāḥ prajāḥ
2046035a ārtanādo hi yaḥ paurair muktas tadvipravāsane
2046035c rathasthaṁ māṁ niśāmyaiva kuryuḥ śataguṇaṁ tataḥ
2046036a ahaṁ kiṁ cāpi vakṣyāmi devīṁ tava suto mayā
2046036c nīto ’sau mātulakulaṁ saṁtāpaṁ mā kr̥thā iti
2046037a asatyam api naivāhaṁ brūyāṁ vacanam īdr̥śam
2046037c katham apriyam evāhaṁ brūyāṁ satyam idaṁ vacaḥ
2046038a mama tāvan niyogasthās tvadbandhujanavāhinaḥ
2046038c kathaṁ rathaṁ tvayā hīnaṁ pravakṣyanti hayottamāḥ
2046039a yadi me yācamānasya tyāgam eva kariṣyasi
2046039c saratho ’gniṁ pravekṣyāmi tyakta mātra iha tvayā
2046040a bhaviṣyanti vane yāni tapovighnakarāṇi te
2046040c rathena pratibādhiṣye tāni sattvāni rāghava
2046041a tat kr̥tena mayā prāptaṁ ratha caryā kr̥taṁ sukham
2046041c āśaṁse tvatkr̥tenāhaṁ vanavāsakr̥taṁ sukham
2046042a prasīdecchāmi te ’raṇye bhavituṁ pratyanantaraḥ
2046042c prītyābhihitam icchāmi bhava me patyanantaraḥ
2046043a tava śuśrūṣaṇaṁ mūrdhnā kariṣyāmi vane vasan
2046043c ayodhyāṁ devalokaṁ vā sarvathā prajahāmy aham
2046044a na hi śakyā praveṣṭuṁ sā mayāyodhyā tvayā vinā
2046044c rājadhānī mahendrasya yathā duṣkr̥takarmaṇā
2046045a ime cāpi hayā vīra yadi te vanavāsinaḥ
2046045c paricaryāṁ kariṣyanti prāpsyanti paramāṁ gatim
2046046a vanavāse kṣayaṁ prāpte mamaiṣa hi manorathaḥ
2046046c yad anena rathenaiva tvāṁ vaheyaṁ purīṁ punaḥ
2046047a caturdaśa hi varṣāṇi sahitasya tvayā vane
2046047c kṣaṇabhūtāni yāsyanti śataśas tu tato ’nyathā
2046048a bhr̥tyavatsala tiṣṭhantaṁ bhartr̥putragate pathi
2046048c bhaktaṁ bhr̥tyaṁ sthitaṁ sthityāṁ tvaṁ na māṁ hātum arhasi
2046049a evaṁ bahuvidhaṁ dīnaṁ yācamānaṁ punaḥ punaḥ
2046049c rāmo bhr̥tyānukampī tu sumantram idam abravīt
2046050a jānāmi paramāṁ bhaktiṁ mayi te bhartr̥vatsala
2046050c śr̥ṇu cāpi yadarthaṁ tvāṁ preṣayāmi purīm itaḥ
2046051a nagarīṁ tvāṁ gataṁ dr̥ṣṭvā jananī me yavīyasī
2046051c kaikeyī pratyayaṁ gacched iti rāmo vanaṁ gataḥ
2046052a parituṣṭā hi sā devi vanavāsaṁ gate mayi
2046052c rājānaṁ nātiśaṅketa mithyāvādīti dhārmikam
2046053a eṣa me prathamaḥ kalpo yad ambā me yavīyasī
2046053c bharatārakṣitaṁ sphītaṁ putrarājyam avāpnuyāt
2046054a mama priyārthaṁ rājñaś ca sarathas tvaṁ purīṁ vraja
2046054c saṁdiṣṭaś cāsi yān arthāṁs tāṁs tān brūyās tathātathā
2046055a ity uktvā vacanaṁ sūtaṁ sāntvayitvā punaḥ punaḥ
2046055c guhaṁ vacanam aklībaṁ rāmo hetumad abravīt
2046055e jaṭāḥ kr̥tvā gamiṣyāmi nyagrodhakṣīram ānaya
2046056a tat kṣīraṁ rājaputrāya guhaḥ kṣipram upāharat
2046056c lakṣmaṇasyātmanaś caiva rāmas tenākaroj jaṭāḥ
2046057a tau tadā cīravasanau jaṭāmaṇḍaladhāriṇau
2046057c aśobhetām r̥ṣisamau bhrātarau rāmalakṣmaṇau
2046058a tato vaikhānasaṁ mārgam āsthitaḥ sahalakṣmaṇaḥ
2046058c vratam ādiṣṭavān rāmaḥ sahāyaṁ guham abravīt
2046059a apramatto bale kośe durge janapade tathā
2046059c bhavethā guha rājyaṁ hi durārakṣatamaṁ matam
2046060a tatas taṁ samanujñāya guham ikṣvākunandanaḥ
2046060c jagāma tūrṇam avyagraḥ sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ
2046061a sa tu dr̥ṣṭvā nadītīre nāvam ikṣvākunandanaḥ
2046061c titīrṣuḥ śīghragāṁ gaṅgām idaṁ lakṣmaṇam abravīt
2046062a āroha tvaṁ nara vyāghra sthitāṁ nāvam imāṁ śanaiḥ
2046062c sītāṁ cāropayānvakṣaṁ parigr̥hya manasvinīm
2046063a sa bhrātuḥ śāsanaṁ śrutvā sarvam apratikūlayan
2046063c āropya maithilīṁ pūrvam ārurohātmavāṁs tataḥ
2046064a athāruroha tejasvī svayaṁ lakṣmaṇapūrvajaḥ
2046064c tato niṣādādhipatir guho jñātīn acodayat
2046065a anujñāya sumantraṁ ca sabalaṁ caiva taṁ guham
2046065c āsthāya nāvaṁ rāmas tu codayām āsa nāvikān
2046066a tatas taiś coditā sā nauḥ karṇadhārasamāhitā
2046066c śubhasphyavegābhihatā śīghraṁ salilam atyagāt
2046067a madhyaṁ tu samanuprāpya bhāgīrathyās tv aninditā
2046067c vaidehī prāñjalir bhūtvā tāṁ nadīm idam abravīt
2046068a putro daśarathasyāyaṁ mahārājasya dhīmataḥ
2046068c nideśaṁ pālayatv enaṁ gaṅge tvadabhirakṣitaḥ
2046069a caturdaśa hi varṣāṇi samagrāṇy uṣya kānane
2046069c bhrātrā saha mayā caiva punaḥ pratyāgamiṣyati
2046070a tatas tvāṁ devi subhage kṣemeṇa punar āgatā
2046070c yakṣye pramuditā gaṅge sarvakāmasamr̥ddhaye
2046071a tvaṁ hi tripathagā devi brahma lokaṁ samīkṣase
2046071c bhāryā codadhirājasya loke ’smin saṁpradr̥śyase
2046072a sā tvāṁ devi namasyāmi praśaṁsāmi ca śobhane
2046072c prāpta rājye naravyāghra śivena punar āgate
2046073a gavāṁ śatasahasrāṇi vastrāṇy annaṁ ca peśalam
2046073c brāhmaṇebhyaḥ pradāsyāmi tava priyacikīrṣayā
2046074a tathā saṁbhāṣamāṇā sā sītā gaṅgām aninditā
2046074c dakṣiṇā dakṣiṇaṁ tīraṁ kṣipram evābhyupāgamat
2046075a tīraṁ tu samanuprāpya nāvaṁ hitvā nararṣabhaḥ
2046075c prātiṣṭhata saha bhrātrā vaidehyā ca paraṁtapaḥ
2046076a athābravīn mahābāhuḥ sumitrānandavardhanam
2046076c agrato gaccha saumitre sītā tvām anugacchatu
2046077a pr̥ṣṭhato ’haṁ gamiṣyāmi tvāṁ ca sītāṁ ca pālayan
2046077c adya duḥkhaṁ tu vaidehī vanavāsasya vetsyati
2046078a gataṁ tu gaṅgāparapāram āśu; rāmaṁ sumantraḥ pratataṁ nirīkṣya
2046078c adhvaprakarṣād vinivr̥ttadr̥ṣṭir; mumoca bāṣpaṁ vyathitas tapasvī
2046079a tau tatra hatvā caturo mahāmr̥gān; varāham r̥śyaṁ pr̥ṣataṁ mahārurum
2046079c ādāya medhyaṁ tvaritaṁ bubhukṣitau; vāsāya kāle yayatur vanaspatim
2047001a sa taṁ vr̥kṣaṁ samāsādya saṁdhyām anvāsya paścimām
2047001c rāmo ramayatāṁ śreṣṭha iti hovāca lakṣmaṇam
2047002a adyeyaṁ prathamā rātrir yātā janapadād bahiḥ
2047002c yā sumantreṇa rahitā tāṁ notkaṇṭhitum arhasi
2047003a jāgartavyam atandribhyām adya prabhr̥ti rātriṣu
2047003c yogakṣemo hi sītāyā vartate lakṣmaṇāvayoḥ
2047004a rātriṁ kathaṁ cid evemāṁ saumitre vartayāmahe
2047004c upāvartāmahe bhūmāv āstīrya svayam ārjitaiḥ
2047005a sa tu saṁviśya medinyāṁ mahārhaśayanocitaḥ
2047005c imāḥ saumitraye rāmo vyājahāra kathāḥ śubhāḥ
2047006a dhruvam adya mahārājo duḥkhaṁ svapiti lakṣmaṇa
2047006c kr̥takāmā tu kaikeyī tuṣṭā bhavitum arhati
2047007a sā hi devī mahārājaṁ kaikeyī rājyakāraṇāt
2047007c api na cyāvayet prāṇān dr̥ṣṭvā bharatam āgatam
2047008a anāthaś caiva vr̥ddhaś ca mayā caiva vinākr̥taḥ
2047008c kiṁ kariṣyati kāmātmā kaikeyyā vaśam āgataḥ
2047009a idaṁ vyasanam ālokya rājñaś ca mativibhramam
2047009c kāma evārdhadharmābhyāṁ garīyān iti me matiḥ
2047010a ko hy avidvān api pumān pramadāyāḥ kr̥te tyajet
2047010c chandānuvartinaṁ putraṁ tāto mām iva lakṣmaṇa
2047011a sukhī bata sabhāryaś ca bharataḥ kekayīsutaḥ
2047011c muditān kosalān eko yo bhokṣyaty adhirājavat
2047012a sa hi sarvasya rājyasya mukham ekaṁ bhaviṣyati
2047012c tāte ca vayasātīte mayi cāraṇyam āśrite
2047013a arthadharmau parityajya yaḥ kāmam anuvartate
2047013c evam āpadyate kṣipraṁ rājā daśaratho yathā
2047014a manye daśarathāntāya mama pravrājanāya ca
2047014c kaikeyī saumya saṁprāptā rājyāya bharatasya ca
2047015a apīdānīṁ na kaikeyī saubhāgyamadamohitā
2047015c kausalyāṁ ca sumitrāṁ ca saṁprabādheta matkr̥te
2047016a mā sma matkāraṇād devī sumitrā duḥkham āvaset
2047016c ayodhyām ita eva tvaṁ kāle praviśa lakṣmaṇa
2047017a aham eko gamiṣyāmi sītayā saha daṇḍakān
2047017c anāthāyā hi nāthas tvaṁ kausalyāyā bhaviṣyasi
2047018a kṣudrakarmā hi kaikeyī dveṣād anyāyyam ācaret
2047018c paridadyā hi dharmajñe bharate mama mātaram
2047019a nūnaṁ jātyantare kasmiṁ striyaḥ putrair viyojitāḥ
2047019c jananyā mama saumitre tad apy etad upasthitam
2047020a mayā hi cirapuṣṭena duḥkhasaṁvardhitena ca
2047020c viprāyujyata kausalyā phalakāle dhig astu mām
2047021a mā sma sīmantinī kā cij janayet putram īdr̥śam
2047021c saumitre yo ’ham ambāyā dadmi śokam anantakam
2047022a manye prītiviśiṣṭā sā matto lakṣmaṇasārikā
2047022c yasyās tac chrūyate vākyaṁ śuka pādam arer daśa
2047023a śocantyāś cālpabhāgyāyā na kiṁ cid upakurvatā
2047023c purtreṇa kim aputrāyā mayā kāryam ariṁdama
2047024a alpabhāgyā hi me mātā kausalyā rahitā mayā
2047024c śete paramaduḥkhārtā patitā śokasāgare
2047025a eko hy aham ayodhyāṁ ca pr̥thivīṁ cāpi lakṣmaṇa
2047025c tareyam iṣubhiḥ kruddho nanu vīryam akāraṇam
2047026a adharmabhaya bhītaś ca paralokasya cānagha
2047026c tena lakṣmaṇa nādyāham ātmānam abhiṣecaye
2047027a etad anyac ca karuṇaṁ vilapya vijane bahu
2047027c aśrupūrṇamukho rāmo niśi tūṣṇīm upāviśat
2047028a vilapyoparataṁ rāmaṁ gatārciṣam ivānalam
2047028c samudram iva nirvegam āśvāsayata lakṣmaṇaḥ
2047029a dhruvam adya purī rāma ayodhyā yudhināṁ vara
2047029c niṣprabhā tvayi niṣkrānte gatacandreva śarvarī
2047030a naitad aupayikaṁ rāma yad idaṁ paritapyase
2047030c viṣādayasi sītāṁ ca māṁ caiva puruṣarṣabha
2047031a na ca sītā tvayā hīnā na cāham api rāghava
2047031c muhūrtam api jīvāvo jalān matsyāv ivoddhr̥tau
2047032a na hi tātaṁ na śatrughnaṁ na sumitrāṁ paraṁtapa
2047032c draṣṭum iccheyam adyāhaṁ svargaṁ vāpi tvayā vinā
2047033a sa lakṣmaṇasyottama puṣkalaṁ vaco; niśamya caivaṁ vanavāsam ādarāt
2047033c samāḥ samastā vidadhe paraṁtapaḥ; prapadya dharmaṁ sucirāya rāghavaḥ
2048001a te tu tasmin mahāvr̥kṣa uṣitvā rajanīṁ śivām
2048001c vimale ’bhyudite sūrye tasmād deśāt pratasthire
2048002a yatra bhāgīrathī gaṅgā yamunām abhivartate
2048002c jagmus taṁ deśam uddiśya vigāhya sumahad vanam
2048003a te bhūmim āgān vividhān deśāṁś cāpi manoramān
2048003c adr̥ṣṭapūrvān paśyantas tatra tatra yaśasvinaḥ
2048004a yathākṣemeṇa gacchan sa paśyaṁś ca vividhān drumān
2048004c nivr̥ttamātre divase rāmaḥ saumitrim abravīt
2048005a prayāgam abhitaḥ paśya saumitre dhūmam unnatam
2048005c agner bhagavataḥ ketuṁ manye saṁnihito muniḥ
2048006a nūnaṁ prāptāḥ sma saṁbhedaṁ gaṅgāyamunayor vayam
2048006c tathā hi śrūyate śambdo vāriṇā vārighaṭṭitaḥ
2048007a dārūṇi paribhinnāni vanajair upajīvibhiḥ
2048007c bharadvājāśrame caite dr̥śyante vividhā drumāḥ
2048008a dhanvinau tau sukhaṁ gatvā lambamāne divākare
2048008c gaṅgāyamunayoḥ saṁdhau prāpatur nilayaṁ muneḥ
2048009a rāmas tv āśramam āsādya trāsayan mr̥gapakṣiṇaḥ
2048009c gatvā muhūrtam adhvānaṁ bharadvājam upāgamat
2048010a tatas tv āśramam āsādya muner darśanakāṅkṣiṇau
2048010c sītayānugatau vīrau dūrād evāvatasthatuḥ
2048011a hutāgnihotraṁ dr̥ṣṭvaiva mahābhāgaṁ kr̥tāñjaliḥ
2048011c rāmaḥ saumitriṇā sārdhaṁ sītayā cābhyavādayat
2048012a nyavedayata cātmānaṁ tasmai lakṣmaṇapūrvajaḥ
2048012c putrau daśarathasyāvāṁ bhagavan rāmalakṣmaṇau
2048013a bhāryā mameyaṁ vaidehī kalyāṇī janakātmajā
2048013c māṁ cānuyātā vijanaṁ tapovanam aninditā
2048014a pitrā pravrājyamānaṁ māṁ saumitrir anujaḥ priyaḥ
2048014c ayam anvagamad bhrātā vanam eva dr̥ḍhavrataḥ
2048015a pitrā niyuktā bhagavan praveṣyāmas tapovanam
2048015c dharmam evācariṣyāmas tatra mūlaphalāśanāḥ
2048016a tasya tad vacanaṁ śrutvā rājaputrasya dhīmataḥ
2048016c upānayata dharmātmā gām arghyam udakaṁ tataḥ
2048017a mr̥gapakṣibhir āsīno munibhiś ca samantataḥ
2048017c rāmam āgatam abhyarcya svāgatenāha taṁ muniḥ
2048018a pratigr̥hya ca tām arcām upaviṣṭaṁ sarāghavam
2048018c bharadvājo ’bravīd vākyaṁ dharmayuktam idaṁ tadā
2048019a cirasya khalu kākutstha paśyāmi tvām ihāgatam
2048019c śrutaṁ tava mayā cedaṁ vivāsanam akāraṇam
2048020a avakāśo vivikto ’yaṁ mahānadyoḥ samāgame
2048020c puṇyaś ca ramaṇīyaś ca vasatv iha bhagān sukham
2048021a evam uktas tu vacanaṁ bharadvājena rāghavaḥ
2048021c pratyuvāca śubhaṁ vākyaṁ rāmaḥ sarvahite rataḥ
2048022a bhagavann ita āsannaḥ paurajānapado janaḥ
2048022c āgamiṣyati vaidehīṁ māṁ cāpi prekṣako janaḥ
2048022e anena kāraṇenāham iha vāsaṁ na rocaye
2048023a ekānte paśya bhagavann āśramasthānam uttamam
2048023c ramate yatra vaidehī sukhārhā janakātmajā
2048024a etac chrutvā śubhaṁ vākyaṁ bharadvājo mahāmuniḥ
2048024c rāghavasya tato vākyam artha grāhakam abravīt
2048025a daśakrośa itas tāta girir yasmin nivatsyasi
2048025c maharṣisevitaḥ puṇyaḥ sarvataḥ sukha darśanaḥ
2048026a golāṅgūlānucarito vānararkṣaniṣevitaḥ
2048026c citrakūṭa iti khyāto gandhamādanasaṁnibhaḥ
2048027a yāvatā citra kūṭasya naraḥ śr̥ṅgāṇy avekṣate
2048027c kalyāṇāni samādhatte na pāpe kurute manaḥ
2048028a r̥ṣayas tatra bahavo vihr̥tya śaradāṁ śatam
2048028c tapasā divam ārūḍhāḥ kapālaśirasā saha
2048029a praviviktam ahaṁ manye taṁ vāsaṁ bhavataḥ sukham
2048029c iha vā vanavāsāya vasa rāma mayā saha
2048030a sa rāmaṁ sarvakāmais taṁ bharadvājaḥ priyātithim
2048030c sabhāryaṁ saha ca bhrātrā pratijagrāha dharmavit
2048031a tasya prayāge rāmasya taṁ maharṣim upeyuṣaḥ
2048031c prapannā rajanī puṇyā citrāḥ kathayataḥ kathāḥ
2048032a prabhātāyāṁ rajanyāṁ tu bharadvājam upāgamat
2048032c uvāca naraśārdūlo muniṁ jvalitatejasam
2048033a śarvarīṁ bhavanann adya satyaśīla tavāśrame
2048033c uṣitāḥ smeha vasatim anujānātu no bhavān
2048034a rātryāṁ tu tasyāṁ vyuṣṭāyāṁ bharadvājo ’bravīd idam
2048034c madhumūlaphalopetaṁ citrakūṭaṁ vrajeti ha
2048035a tatra kuñjarayūthāni mr̥gayūthāni cābhitaḥ
2048035c vicaranti vanānteṣu tāni drakṣyasi rāghava
2048036a prahr̥ṣṭakoyaṣṭikakokilasvanair; vināditaṁ taṁ vasudhādharaṁ śivam
2048036c mr̥gaiś ca mattair bahubhiś ca kuñjaraiḥ; suramyam āsādya samāvasāśramam
2049001a uṣitvā rajanīṁ tatra rājaputrāv ariṁdamau
2049001c maharṣim abhivādyātha jagmatus taṁ giriṁ prati
2049002a prasthitāṁś caiva tān prekṣya pitā putrān ivānvagāt
2049002c tataḥ pracakrame vaktuṁ vacanaṁ sa mahāmuniḥ
2049003a athāsādya tu kālindīṁ śīghrasrotasamāpagām
2049003c tatra yūyaṁ plavaṁ kr̥tvā taratāṁśumatīṁ nadīm
2049004a tato nyagrodham āsādya mahāntaṁ haritacchadam
2049004c vivr̥ddhaṁ bahubhir vr̥kṣaiḥ śyāmaṁ siddhopasevitam
2049005a krośamātraṁ tato gatvā nīlaṁ drakṣyatha kānanam
2049005c palāśabadarīmiśraṁ rāma vaṁśaiś ca yāmunaiḥ
2049006a sa panthāś citrakūṭasya gataḥ subahuśo mayā
2049006c ramyo mārdavayuktaś ca vanadāvair vivarjitaḥ
2049006e iti panthānam āvedya maharṣiḥ sa nyavartata
2049007a upāvr̥tte munau tasmin rāmo lakṣmaṇam abravīt
2049007c kr̥tapuṇyāḥ sma saumitre munir yan no ’nukampate
2049008a iti tau puruṣavyāghrau mantrayitvā manasvinau
2049008c sītām evāgrataḥ kr̥tvā kālindīṁ jagmatur nadīm
2049009a tau kāṣṭhasaṁghāṭam atho cakratuḥ sumahāplavam
2049009c cakāra lakṣmaṇaś chittvā sītāyāḥ sukhamānasam
2049010a tatra śriyam ivācintyāṁ rāmo dāśarathiḥ priyām
2049010c īṣatsaṁlajjamānāṁ tām adhyāropayata plavam
2049011a tataḥ plavenāṁśumatīṁ śīghragām ūrmimālinīm
2049011c tīrajair bahubhir vr̥kṣaiḥ saṁterur yamunāṁ nadīm
2049012a te tīrṇāḥ plavam utsr̥jya prasthāya yamunāvanāt
2049012c śyāmaṁ nyagrodham āseduḥ śītalaṁ haritacchadam
2049013a kausalyāṁ caiva paśyeyaṁ sumitrāṁ ca yaśasvinīm
2049013c iti sītāñjaliṁ kr̥tvā paryagachad vanaspatim
2049014a krośamātraṁ tato gatvā bhrātarau rāmalakṣmaṇau
2049014c bahūn medhyān mr̥gān hatvā ceratur yamunāvane
2049015a vihr̥tya te barhiṇapūganādite; śubhe vane vāraṇavānarāyute
2049015c samaṁ nadīvapram upetya saṁmataṁ; nivāsam ājagmur adīnadarśanaḥ
2050001a atha rātryāṁ vyatītāyām avasuptam anantaram
2050001c prabodhayām āsa śanair lakṣmaṇaṁ raghunandanaḥ
2050002a saumitre śr̥ṇu vanyānāṁ valgu vyāharatāṁ svanam
2050002c saṁpratiṣṭhāmahe kālaḥ prasthānasya paraṁtapa
2050003a sa suptaḥ samaye bhrātrā lakṣmaṇaḥ pratibodhitaḥ
2050003c jahau nidrāṁ ca tandrīṁ ca prasaktaṁ ca pathi śramam
2050004a tata utthāya te sarve spr̥ṣṭvā nadyāḥ śivaṁ jalam
2050004c panthānam r̥ṣiṇoddiṣṭaṁ citrakūṭasya taṁ yayuḥ
2050005a tataḥ saṁprasthitaḥ kāle rāmaḥ saumitriṇā saha
2050005c sītāṁ kamalapatrākṣīm idaṁ vacanam abravīt
2050006a ādīptān iva vaidehi sarvataḥ puṣpitān nagān
2050006c svaiḥ puṣpaiḥ kiṁśukān paśya mālinaḥ śiśirātyaye
2050007a paśya bhallātakān phullān narair anupasevitān
2050007c phalapatrair avanatān nūnaṁ śakṣyāmi jīvitum
2050008a paśya droṇapramāṇāni lambamānāni lakṣmaṇa
2050008c madhūni madhukārībhiḥ saṁbhr̥tāni nage nage
2050009a eṣa krośati natyūhas taṁ śikhī pratikūjati
2050009c ramaṇīye vanoddeśe puṣpasaṁstarasaṁkaṭe
2050010a mātaṁgayūthānusr̥taṁ pakṣisaṁghānunāditam
2050010c citrakūṭam imaṁ paśya pravr̥ddhaśikharaṁ girim
2050011a tatas tau pādacāreṇa gacchantau saha sītayā
2050011c ramyam āsedatuḥ śailaṁ citrakūṭaṁ manoramam
2050012a taṁ tu parvatam āsādya nānāpakṣigaṇāyutam
2050012c ayaṁ vāso bhavet tāvad atra saumya ramemahi
2050013a lakṣmaṇānaya dārūṇi dr̥ḍhāni ca varāṇi ca
2050013c kuruṣvāvasathaṁ saumya vāse me ’bhirataṁ manaḥ
2050014a tasya tad vacanaṁ śrutvā saumitrir vividhān drumān
2050014c ājahāra tataś cakre parṇa śālām ariṁ dama
2050015a śuśrūṣamāṇam ekāgram idaṁ vacanam abravīt
2050015c aiṇeyaṁ māṁsam āhr̥tya śālāṁ yakṣyāmahe vayam
2050016a sa lakṣmaṇaḥ kr̥ṣṇamr̥gaṁ hatvā medhyaṁ patāpavān
2050016c atha cikṣepa saumitriḥ samiddhe jātavedasi
2050017a taṁ tu pakvaṁ samājñāya niṣṭaptaṁ chinnaśoṇitam
2050017c lakṣmaṇaḥ puruṣavyāghram atha rāghavam abravīt
2050018a ayaṁ kr̥ṣṇaḥ samāptāṅgaḥ śr̥taḥ kr̥ṣṇa mr̥go yathā
2050018c devatā devasaṁkāśa yajasva kuśalo hy asi
2050019a rāmaḥ snātvā tu niyato guṇavāñ japyakovidaḥ
2050019c pāpasaṁśamanaṁ rāmaś cakāra balim uttamam
2050020a tāṁ vr̥kṣaparṇac chadanāṁ manojñāṁ; yathāpradeśaṁ sukr̥tāṁ nivātām
2050020c vāsāya sarve viviśuḥ sametāḥ; sabhāṁ yathā deva gaṇāḥ sudharmām
2050021a anekanānāmr̥gapakṣisaṁkule; vicitrapuṣpastabalair drumair yute
2050021c vanottame vyālamr̥gānunādite; tathā vijahruḥ susukhaṁ jitendriyāḥ
2050022a suramyam āsādya tu citrakūṭaṁ; nadīṁ ca tāṁ mālyavatīṁ sutīrthām
2050022c nananda hr̥ṣṭo mr̥gapakṣijuṣṭāṁ; jahau ca duḥkhaṁ puravipravāsāt
2051001a kathayitvā suduḥkhārtaḥ sumantreṇa ciraṁ saha
2051001c rāme dakṣiṇa kūlasthe jagāma svagr̥haṁ guhaḥ
2051002a anujñātaḥ sumantro ’tha yojayitvā hayottamān
2051002c ayodhyām eva nagarīṁ prayayau gāḍhadurmanāḥ
2051003a sa vanāni sugandhīni saritaś ca sarāṁsi ca
2051003c paśyann atiyayau śīghraṁ grāmāṇi nagarāṇi ca
2051004a tataḥ sāyāhnasamaye tr̥tīye ’hani sārathiḥ
2051004c ayodhyāṁ samanuprāpya nirānandāṁ dadarśa ha
2051005a sa śūnyām iva niḥśabdāṁ dr̥ṣṭvā paramadurmanāḥ
2051005c sumantraś cintayām āsa śokavegasamāhataḥ
2051006a kaccin na sagajā sāśvā sajanā sajanādhipā
2051006c rāmasaṁtāpaduḥkhena dagdhā śokāgninā purī
2051006e iti cintāparaḥ sūtas tvaritaḥ praviveśa ha
2051007a sumantram abhiyāntaṁ taṁ śataśo ’tha sahasraśaḥ
2051007c kva rāma iti pr̥cchantaḥ sūtam abhyadravan narāḥ
2051008a teṣāṁ śaśaṁsa gaṅgāyām aham āpr̥cchya rāghavam
2051008c anujñāto nivr̥tto ’smi dhārmikeṇa mahātmanā
2051009a te tīrṇā iti vijñāya bāṣpapūrṇamukhā janāḥ
2051009c aho dhig iti niḥśvasya hā rāmeti ca cukruśuḥ
2051010a śuśrāva ca vacas teṣāṁ vr̥ndaṁ vr̥ndaṁ ca tiṣṭhatām
2051010c hatāḥ sma khalu ye neha paśyāma iti rāghavam
2051011a dānayajñavivāheṣu samājeṣu mahatsu ca
2051011c na drakṣyāmaḥ punar jātu dhārmikaṁ rāmam antarā
2051012a kiṁ samarthaṁ janasyāsya kiṁ priyaṁ kiṁ sukhāvaham
2051012c iti rāmeṇa nagaraṁ pitr̥vat paripālitam
2051013a vātāyanagatānāṁ ca strīṇām anvantarāpaṇam
2051013c rāmaśokābhitaptānāṁ śuśrāva paridevanam
2051014a sa rājamārgamadhyena sumantraḥ pihitānanaḥ
2051014c yatra rājā daśarathas tad evopayayau gr̥ham
2051015a so ’vatīrya rathāc chīghraṁ rājaveśma praviśya ca
2051015c kakṣyāḥ saptābhicakrāma mahājanasamākulāḥ
2051016a tato daśarathastrīṇāṁ prāsādebhyas tatas tataḥ
2051016c rāmaśokābhitaptānāṁ mandaṁ śuśrāva jalpitam
2051017a saha rāmeṇa niryāto vinā rāmam ihāgataḥ
2051017c sūtaḥ kiṁ nāma kausalyāṁ śocantīṁ prativakṣyati
2051018a yathā ca manye durjīvam evaṁ na sukaraṁ dhruvam
2051018c ācchidya putre niryāte kausalyā yatra jīvati
2051019a satya rūpaṁ tu tadvākyaṁ rājñaḥ strīṇāṁ niśāmayan
2051019c pradīptam iva śokena viveśa sahasā gr̥ham
2051020a sa praviśyāṣṭamīṁ kakṣyāṁ rājānaṁ dīnam ātulam
2051020c putraśokaparidyūnam apaśyat pāṇḍare gr̥he
2051021a abhigamya tam āsīnaṁ narendram abhivādya ca
2051021c sumantro rāmavacanaṁ yathoktaṁ pratyavedayat
2051022a sa tūṣṇīm eva tac chrutvā rājā vibhrānta cetanaḥ
2051022c mūrchito nyapatad bhūmau rāmaśokābhipīḍitaḥ
2051023a tato ’ntaḥpuram āviddhaṁ mūrchite pr̥thivīpatau
2051023c uddhr̥tya bāhū cukrośa nr̥patau patite kṣitau
2051024a sumitrayā tu sahitā kausalyā patitaṁ patim
2051024c utthāpayām āsa tadā vacanaṁ cedam abravīt
2051025a imaṁ tasya mahābhāga dūtaṁ duṣkarakāriṇaḥ
2051025c vanavāsād anuprāptaṁ kasmān na pratibhāṣase
2051026a adyemam anayaṁ kr̥tvā vyapatrapasi rāghava
2051026c uttiṣṭha sukr̥taṁ te ’stu śoke na syāt sahāyatā
2051027a deva yasyā bhayād rāmaṁ nānupr̥cchasi sārathim
2051027c neha tiṣṭhati kaikeyī viśrabdhaṁ pratibhāṣyatām
2051028a sā tathoktvā mahārājaṁ kausalyā śokalālasā
2051028c dharaṇyāṁ nipapātāśu bāṣpaviplutabhāṣiṇī
2051029a evaṁ vilapatīṁ dr̥ṣṭvā kausalyāṁ patitāṁ bhuvi
2051029c patiṁ cāvekṣya tāḥ sarvāḥ sasvaraṁ ruruduḥ striyaḥ
2051030a tatas tam antaḥpuranādam utthitaṁ; samīkṣya vr̥ddhās taruṇāś ca mānavāḥ
2051030c striyaś ca sarvā ruruduḥ samantataḥ; puraṁ tadāsīt punar eva saṁkulam
2052001a pratyāśvasto yadā rājā mohāt pratyāgataḥ punaḥ
2052001c athājuhāva taṁ sūtaṁ rāmavr̥ttāntakāraṇāt
2052002a vr̥ddhaṁ paramasaṁtaptaṁ navagraham iva dvipam
2052002c viniḥśvasantaṁ dhyāyantam asvastham iva kuñjaram
2052003a rājā tu rajasā sūtaṁ dhvastāṅgaṁ samupasthitam
2052003c aśrupūrṇamukhaṁ dīnam uvāca paramārtavat
2052004a kva nu vatsyati dharmātmā vr̥kṣamūlam upāśritaḥ
2052004c so ’tyantasukhitaḥ sūta kim aśiṣyati rāghavaḥ
2052004e bhūmipālātmajo bhūmau śete katham anāthavat
2052005a yaṁ yāntam anuyānti sma padātirathakuñjarāḥ
2052005c sa vatsyati kathaṁ rāmo vijanaṁ vanam āśritaḥ
2052006a vyālair mr̥gair ācaritaṁ kr̥ṣṇasarpaniṣevitam
2052006c kathaṁ kumārau vaidehyā sārdhaṁ vanam upasthitau
2052007a sukumāryā tapasvinyā sumantra saha sītayā
2052007c rājaputrau kathaṁ pādair avaruhya rathād gatau
2052008a siddhārthaḥ khalu sūta tvaṁ yena dr̥ṣṭau mamātmajau
2052008c vanāntaṁ praviśantau tāv aśvināv iva mandaram
2052009a kim uvāca vaco rāmaḥ kim uvāca ca lakṣmaṇaḥ
2052009c sumantra vanam āsādya kim uvāca ca maithilī
2052009e āsitaṁ śayitaṁ bhuktaṁ sūta rāmasya kīrtaya
2052010a iti sūto narendreṇa coditaḥ sajjamānayā
2052010c uvāca vācā rājānaṁ sabāṣpaparirabdhayā
2052011a abravīn māṁ mahārāja dharmam evānupālayan
2052011c añjaliṁ rāghavaḥ kr̥tvā śirasābhipraṇamya ca
2052012a sūta madvacanāt tasya tātasya viditātmanaḥ
2052012c śirasā vandanīyasya vandyau pādau mahātmanaḥ
2052013a sarvam antaḥpuraṁ vācyaṁ sūta madvacanāt tvayā
2052013c ārogyam aviśeṣeṇa yathārhaṁ cābhivādanam
2052014a mātā ca mama kausalyā kuśalaṁ cābhivādanam
2052014c devi devasya pādau ca devavat paripālaya
2052015a bharataḥ kuśalaṁ vācyo vācyo madvacanena ca
2052015c sarvāsv eva yathānyāyaṁ vr̥ttiṁ vartasva mātr̥ṣu
2052016a vaktavyaś ca mahābāhur ikṣvākukulanandanaḥ
2052016c pitaraṁ yauvarājyastho rājyastham anupālaya
2052017a ity evaṁ māṁ mahārāja bruvann eva mahāyaśāḥ
2052017c rāmo rājīvatāmrākṣo bhr̥śam aśrūṇy avartayat
2052018a lakṣmaṇas tu susaṁkruddho niḥśvasan vākyam abravīt
2052018c kenāyam aparādhena rājaputro vivāsitaḥ
2052019a yadi pravrājito rāmo lobhakāraṇakāritam
2052019c varadānanimittaṁ vā sarvathā duṣkr̥taṁ kr̥tam
2052019e rāmasya tu parityāge na hetum upalakṣaye
2052020a asamīkṣya samārabdhaṁ viruddhaṁ buddhilāghavāt
2052020c janayiṣyati saṁkrośaṁ rāghavasya vivāsanam
2052021a ahaṁ tāvan mahārāje pitr̥tvaṁ nopalakṣaye
2052021c bhrātā bhartā ca bandhuś ca pitā ca mama rāghavaḥ
2052022a sarvalokapriyaṁ tyaktvā sarvalokahite ratam
2052022c sarvaloko ’nurajyeta kathaṁ tvānena karmaṇā
2052023a jānakī tu mahārāja niḥśvasantī tapasvinī
2052023c bhūtopahatacitteva viṣṭhitā viṣmr̥tā sthitā
2052024a adr̥ṣṭapūrvavyasanā rājaputrī yaśasvinī
2052024c tena duḥkhena rudatī naiva māṁ kiṁ cid abravīt
2052025a udvīkṣamāṇā bhartāraṁ mukhena pariśuṣyatā
2052025c mumoca sahasā bāṣpaṁ māṁ prayāntam udīkṣya sā
2052026a tathaiva rāmo ’śrumukhaḥ kr̥tāñjaliḥ; sthito ’bhaval lakṣmaṇabāhupālitaḥ
2052026c tathaiva sītā rudatī tapasvinī; nirīkṣate rājarathaṁ tathaiva mām
2053001a mama tv aśvā nivr̥ttasya na prāvartanta vartmani
2053001c uṣṇam aśru vimuñcanto rāme saṁprasthite vanam
2053002a ubhābhyāṁ rājaputrābhyām atha kr̥tvāham ajñalim
2053002c prasthito ratham āsthāya tad duḥkham api dhārayan
2053003a guheva sārdhaṁ tatraiva sthito ’smi divasān bahūn
2053003c āśayā yadi māṁ rāmaḥ punaḥ śabdāpayed iti
2053004a viṣaye te mahārāja rāmavyasanakarśitāḥ
2053004c api vr̥kṣāḥ parimlānaḥ sapuṣpāṅkurakorakāḥ
2053005a na ca sarpanti sattvāni vyālā na prasaranti ca
2053005c rāmaśokābhibhūtaṁ tan niṣkūjam abhavad vanam
2053006a līnapuṣkarapatrāś ca narendra kaluṣodakāḥ
2053006c saṁtaptapadmāḥ padminyo līnamīnavihaṁgamāḥ
2053007a jalajāni ca puṣpāṇi mālyāni sthalajāni ca
2053007c nādya bhānty alpagandhīni phalāni ca yathā puram
2053008a praviśantam ayodhyāṁ māṁ na kaś cid abhinandati
2053008c narā rāmam apaśyanto niḥśvasanti muhur muhuḥ
2053009a harmyair vimānaiḥ prāsādair avekṣya ratham āgatam
2053009c hāhākārakr̥tā nāryo rāmādarśanakarśitāḥ
2053010a āyatair vimalair netrair aśruvegapariplutaiḥ
2053010c anyonyam abhivīkṣante vyaktam ārtatarāḥ striyaḥ
2053011a nāmitrāṇāṁ na mitrāṇām udāsīnajanasya ca
2053011c aham ārtatayā kaṁ cid viśeṣaṁ nopalakṣaye
2053012a aprahr̥ṣṭamanuṣyā ca dīnanāgaturaṁgamā
2053012c ārtasvaraparimlānā viniḥśvasitaniḥsvanā
2053013a nirānandā mahārāja rāmapravrājanāturā
2053013c kausalyā putrahīneva ayodhyā pratibhāti mā
2053014a sūtasya vacanaṁ śrutvā vācā paramadīnayā
2053014c bāṣpopahatayā rājā taṁ sūtam idam abravīt
2053015a kaikeyyā viniyuktena pāpābhijanabhāvayā
2053015c mayā na mantrakuśalair vr̥ddhaiḥ saha samarthitam
2053016a na suhr̥dbhir na cāmātyair mantrayitvā na naigamaiḥ
2053016c mayāyam arthaḥ saṁmohāt strīhetoḥ sahasā kr̥taḥ
2053017a bhavitavyatayā nūnam idaṁ vā vyasanaṁ mahat
2053017c kulasyāsya vināśāya prāptaṁ sūta yadr̥cchayā
2053018a sūta yady asti te kiṁ cin mayāpi sukr̥taṁ kr̥tam
2053018c tvaṁ prāpayāśu māṁ rāmaṁ prāṇāḥ saṁtvarayanti mām
2053019a yad yad yāpi mamaivājñā nivartayatu rāghavam
2053019c na śakṣyāmi vinā rāma muhūrtam api jīvitum
2053020a atha vāpi mahābāhur gato dūraṁ bhaviṣyati
2053020c mām eva ratham āropya śīghraṁ rāmāya darśaya
2053021a vr̥ttadaṁṣṭro maheṣvāsaḥ kvāsau lakṣmaṇapūrvajaḥ
2053021c yadi jīvāmi sādhv enaṁ paśyeyaṁ saha sītayā
2053022a lohitākṣaṁ mahābāhum āmuktamaṇikuṇḍalam
2053022c rāmaṁ yadi na paśyāmi gamiṣyāmi yamakṣayam
2053023a ato nu kiṁ duḥkhataraṁ yo ’ham ikṣvākunandanam
2053023c imām avasthām āpanno neha paśyāmi rāghavam
2053024a hā rāma rāmānuja hā hā vaidehi tapasvinī
2053024c na māṁ jānīta duḥkhena mriyamāṇam anāthavat
2053024e dustaro jīvatā devi mayāyaṁ śokasāgaraḥ
2053025a aśobhanaṁ yo ’ham ihādya rāghavaṁ; didr̥kṣamāṇo na labhe salakṣmaṇam
2053025c itīva rājā vilapan mahāyaśāḥ; papāta tūrṇaṁ śayane sa mūrchitaḥ
2053026a iti vilapati pārthive pranaṣṭe; karuṇataraṁ dviguṇaṁ ca rāmahetoḥ
2053026c vacanam anuniśamya tasya devī; bhayam agamat punar eva rāmamātā
2054001a tato bhūtopasr̥ṣṭeva vepamānā punaḥ punaḥ
2054001c dharaṇyāṁ gatasattveva kausalyā sūtam abravīt
2054002a naya māṁ yatra kākutsthaḥ sītā yatra ca lakṣmaṇaḥ
2054002c tān vinā kṣaṇam apy atra jīvituṁ notsahe hy aham
2054003a nivartaya rathaṁ śīghraṁ daṇḍakān naya mām api
2054003c atha tān nānugacchāmi gamiṣyāmi yamakṣayam
2054004a bāṣpavegaupahatayā sa vācā sajjamānayā
2054004c idam āśvāsayan devīṁ sūtaḥ prāñjalir abravīt
2054005a tyaja śokaṁ ca mohaṁ ca saṁbhramaṁ duḥkhajaṁ tathā
2054005c vyavadhūya ca saṁtāpaṁ vane vatsyati rāghavaḥ
2054006a lakṣmaṇaś cāpi rāmasya pādau paricaran vane
2054006c ārādhayati dharmajñaḥ paralokaṁ jitendriyaḥ
2054007a vijane ’pi vane sītā vāsaṁ prāpya gr̥heṣv iva
2054007c visrambhaṁ labhate ’bhītā rāme saṁnyastamānasā
2054008a nāsyā dainyaṁ kr̥taṁ kiṁ cit susūkṣmam api lakṣaye
2054008c uciteva pravāsānāṁ vaidehī pratibhāti mā
2054009a nagaropavanaṁ gatvā yathā sma ramate purā
2054009c tathaiva ramate sītā nirjaneṣu vaneṣv api
2054010a bāleva ramate sītā bālacandranibhānanā
2054010c rāmā rāme hy adīnātmā vijane ’pi vane satī
2054011a tadgataṁ hr̥dayaṁ hy asyās tad adhīnaṁ ca jīvitam
2054011c ayodhyāpi bhavet tasyā rāmahīnā tathā vanam
2054012a pathi pr̥cchati vaidehī grāmāṁś ca nagarāṇi ca
2054012c gatiṁ dr̥ṣṭvā nadīnāṁ ca pādapān vividhān api
2054013a adhvanā vātavegena saṁbhrameṇātapena ca
2054013c na hi gacchati vaidehyāś candrāṁśusadr̥śī prabhā
2054014a sadr̥śaṁ śatapatrasya pūrṇacandropamaprabham
2054014c vadanaṁ tadvadānyāyā vaidehyā na vikampate
2054015a alaktarasaraktābhāv alaktarasavarjitau
2054015c adyāpi caraṇau tasyāḥ padmakośasamaprabhau
2054016a nūpurodghuṣṭaheleva khelaṁ gacchati bhāminī
2054016c idānīm api vaidehī tadrāgā nyastabhūṣaṇā
2054017a gajaṁ vā vīkṣya siṁhaṁ vā vyāghraṁ vā vanam āśritā
2054017c nāhārayati saṁtrāsaṁ bāhū rāmasya saṁśritā
2054018a na śocyās te na cātmā te śocyo nāpi janādhipaḥ
2054018c idaṁ hi caritaṁ loke pratiṣṭhāsyati śāśvatam
2054019a vidhūya śokaṁ parihr̥ṣṭamānasā; maharṣiyāte pathi suvyavasthitāḥ
2054019c vane ratā vanyaphalāśanāḥ pituḥ; śubhāṁ pratijñāṁ paripālayanti te
2054020a tathāpi sūtena suyuktavādinā; nivāryamāṇā sutaśokakarśitā
2054020c na caiva devī virarāma kūjitāt; priyeti putreti ca rāghaveti ca
2055001a vanaṁ gate dharmapare rāme ramayatāṁ vare
2055001c kausalyā rudatī svārtā bhartāram idam abravīt
2055002a yady apitriṣu lokeṣu prathitaṁ te mayad yaśaḥ
2055002c sānukrośo vadānyaś ca priyavādī ca rāghavaḥ
2055003a kathaṁ naravaraśreṣṭha putrau tau saha sītayā
2055003c duḥkhitau sukhasaṁvr̥ddhau vane duḥkhaṁ sahiṣyataḥ
2055004a sā nūnaṁ taruṇī śyāmā sukumārī sukhocitā
2055004c katham uṣṇaṁ ca śītaṁ ca maithilī prasahiṣyate
2055005a bhuktvāśanaṁ viśālākṣī sūpadaṁśānvitaṁ śubham
2055005c vanyaṁ naivāram āhāraṁ kathaṁ sītopabhokṣyate
2055006a gītavāditranirghoṣaṁ śrutvā śubham aninditā
2055006c kathaṁ kravyādasiṁhānāṁ śabdaṁ śroṣyaty aśobhanam
2055007a mahendradhvajasaṁkāśaḥ kva nu śete mahābhujaḥ
2055007c bhujaṁ parighasaṁkāśam upadhāya mahābalaḥ
2055008a padmavarṇaṁ sukeśāntaṁ padmaniḥśvāsam uttamam
2055008c kadā drakṣyāmi rāmasya vadanaṁ puṣkarekṣaṇam
2055009a vajrasāramayaṁ nūnaṁ hr̥dayaṁ me na saṁśayaḥ
2055009c apaśyantyā na taṁ yad vai phalatīdaṁ sahasradhā
2055010a yadi pañcadaśe varṣe rāghavaḥ punar eṣyati
2055010c jahyād rājyaṁ ca kośaṁ ca bharatenopabhokṣyate
2055011a evaṁ kanīyasā bhrātrā bhuktaṁ rājyaṁ viśāṁ pate
2055011c bhrātā jyeṣṭhā variṣṭhāś ca kimarthaṁ nāvamaṁsyate
2055012a na pareṇāhr̥taṁ bhakṣyaṁ vyāghraḥ khāditum icchati
2055012c evam eva naravyāghraḥ paralīḍhaṁ na maṁsyate
2055013a havir ājyaṁ puroḍāśāḥ kuśā yūpāś ca khādirāḥ
2055013c naitāni yātayāmāni kurvanti punar adhvare
2055014a tathā hy āttam idaṁ rājyaṁ hr̥tasārāṁ surām iva
2055014c nābhimantum alaṁ rāmo naṣṭasomam ivādhvaram
2055015a naivaṁvidham asatkāraṁ rāghavo marṣayiṣyati
2055015c balavān iva śārdūlo bāladher abhimarśanam
2055016a sa tādr̥śaḥ siṁhabalo vr̥ṣabhākṣo nararṣabhaḥ
2055016c svayam eva hataḥ pitrā jalajenātmajo yathā
2055017a dvijāti carito dharmaḥ śāstradr̥ṣṭaḥ sanātanaḥ
2055017c yadi te dharmanirate tvayā putre vivāsite
2055018a gatir evāk patir nāryā dvitīyā gatir ātmajaḥ
2055018c tr̥tīyā jñātayo rājaṁś caturthī neha vidyate
2055019a tatra tvaṁ caiva me nāsti rāmaś ca vanam āśritaḥ
2055019c na vanaṁ gantum icchāmi sarvathā hi hatā tvayā
2055020a hataṁ tvayā rājyam idaṁ sarāṣṭraṁ; hatas tathātmā saha mantribhiś ca
2055020c hatā saputrāsmi hatāś ca paurāḥ; sutaś ca bhāryā ca tava prahr̥ṣṭau
2055021a imāṁ giraṁ dāruṇaśabdasaṁśritāṁ; niśamya rājāpi mumoha duḥkhitaḥ
2055021c tataḥ sa śokaṁ praviveśa pārthivaḥ; svaduṣkr̥taṁ cāpi punas tadāsmarat
2056001a evaṁ tu kruddhayā rājā rāmamātrā saśokayā
2056001c śrāvitaḥ paruṣaṁ vākyaṁ cintayām āsa duḥkhitaḥ
2056002a tasya cintayamānasya pratyabhāt karma duṣkr̥tam
2056002c yad anena kr̥taṁ pūrvam ajñānāc chabdavedhinā
2056003a amanās tena śokena rāmaśokena ca prabhuḥ
2056003c dahyamānas tu śokābhyāṁ kausalyām āha bhūpatiḥ
2056004a prasādaye tvāṁ kausalye racito ’yaṁ mayāñjaliḥ
2056004c vatsalā cānr̥śaṁsā ca tvaṁ hi nityaṁ pareṣv api
2056005a bhartā tu khalu nārīṇāṁ guṇavān nirguṇo ’pi vā
2056005c dharmaṁ vimr̥śamānānāṁ pratyakṣaṁ devi daivatam
2056006a sā tvaṁ dharmaparā nityaṁ dr̥ṣṭalokaparāvara
2056006c nārhase vipriyaṁ vaktuṁ duḥkhitāpi suduḥkhitam
2056007a tad vākyaṁ karuṇaṁ rājñaḥ śrutvā dīnasya bhāṣitam
2056007c kausalyā vyasr̥jad bāṣpaṁ praṇālīva navodakam
2056008a sa mūdrhṇi baddhvā rudatī rājñaḥ padmam ivāñjalim
2056008c saṁbhramād abravīt trastā tvaramāṇākṣaraṁ vacaḥ
2056009a prasīda śirasā yāce bhūmau nitatitāsmi te
2056009c yācitāsmi hatā deva hantavyāhaṁ na hi tvayā
2056010a naiṣā hi sā strī bhavati ślāghanīyena dhīmatā
2056010c ubhayor lokayor vīra patyā yā saṁprasādyate
2056011a jānāmi dharmaṁ dharmajña tvāṁ jāne satyavādinam
2056011c putraśokārtayā tat tu mayā kim api bhāṣitam
2056012a śoko nāśayate dhairyaṁ śoko nāśayate śrutam
2056012c śoko nāśayate sarvaṁ nāsti śokasamo ripuḥ
2056013a śayam āpatitaḥ soḍhuṁ praharo ripuhastataḥ
2056013c soḍhum āpatitaḥ śokaḥ susūkṣmo ’pi na śakyate
2056014a vanavāsāya rāmasya pañcarātro ’dya gaṇyate
2056014c yaḥ śokahataharṣāyāḥ pañcavarṣopamo mama
2056015a taṁ hi cintayamānāyāḥ śoko ’yaṁ hr̥di vardhate
2056015c adīnām iva vegena samudrasalilaṁ mahat
2056016a evaṁ hi kathayantyās tu kausalyāyāḥ śubhaṁ vacaḥ
2056016c mandaraśmir abhūt suryo rajanī cābhyavartata
2056017a atha prahlādito vākyair devyā kausalyayā nr̥paḥ
2056017c śokena ca samākrānto nidrāyā vaśam eyivān
2057001a pratibuddho muhur tena śokopahatacetanaḥ
2057001c atha rājā daśarathaḥ sa cintām abhyapadyata
2057002a rāmalakṣmaṇayoś caiva vivāsād vāsavopamam
2057002c āviveśopasargas taṁ tamaḥ sūryam ivāsuram
2057003a sa rājā rajanīṁ ṣaṣṭhīṁ rāme pravrajite vanam
2057003c ardharātre daśarathaḥ saṁsmaran duṣkr̥taṁ kr̥tam
2057003e kausalyāṁ putraśokārtām idaṁ vacanam abravīt
2057004a yad ācarati kalyāṇi śubhaṁ vā yadi vāśubham
2057004c tad eva labhate bhadre kartā karmajam ātmanaḥ
2057005a guru lāghavam arthānām ārambhe karmaṇāṁ phalam
2057005c doṣaṁ vā yo na jānāti sa bāla iti hocyate
2057006a kaś cid āmravaṇaṁ chittvā palāśāṁś ca niṣiñcati
2057006c puṣpaṁ dr̥ṣṭvā phale gr̥dhnuḥ sa śocati phalāgame
2057007a so ’ham āmravaṇaṁ chittvā palāśāṁś ca nyaṣecayam
2057007c rāmaṁ phalāgame tyaktvā paścāc chocāmi durmatiḥ
2057008a labdhaśabdena kausalye kumāreṇa dhanuṣmatā
2057008c kumāraḥ śabdavedhīti mayā pāpam idaṁ kr̥tam
2057008e tad idaṁ me ’nusaṁprāptaṁ devi duḥkhaṁ svayaṁ kr̥tam
2057009a saṁmohād iha bālena yathā syād bhakṣitaṁ viṣam
2057009c evaṁ mamāpy avijñātaṁ śabdavedhyamayaṁ phalam
2057010a devy anūḍhā tvam abhavo yuvarājo bhavāmy aham
2057010c tataḥ prāvr̥ḍ anuprāptā madakāmavivardhinī
2057011a upāsyahi rasān bhaumāṁs taptvā ca jagad aṁśubhiḥ
2057011c paretācaritāṁ bhīmāṁ ravir āviśate diśam
2057012a uṣṇam antardadhe sadyaḥ snigdhā dadr̥śire ghanāḥ
2057012c tato jahr̥ṣire sarve bhekasāraṅgabarhiṇaḥ
2057013a patitenāmbhasā channaḥ patamānena cāsakr̥t
2057013c ābabhau mattasāraṅgas toyarāśir ivācalaḥ
2057014a tasminn atisukhe kāle dhanuṣmān iṣumān rathī
2057014c vyāyāma kr̥tasaṁkalpaḥ sarayūm anvagāṁ nadīm
2057015a nipāne mahiṣaṁ rātrau gajaṁ vābhyāgataṁ nadīm
2057015c anyaṁ vā śvāpadaṁ kaṁ cij jighāṁsur ajitendriyaḥ
2057016a athāndhakāre tv aśrauṣaṁ jale kumbhasya paryataḥ
2057016c acakṣur viṣaye ghoṣaṁ vāraṇasyeva nardataḥ
2057017a tato ’haṁ śaram uddhr̥tya dīptam āśīviṣopamam
2057017c amuñcaṁ niśitaṁ bāṇam aham āśīviṣopamam
2057018a tatra vāg uṣasi vyaktā prādurāsīd vanaukasaḥ
2057018c hā heti patatas toye vāg abhūt tatra mānuṣī
2057018e katham asmadvidhe śastraṁ nipatet tu tapasvini
2057019a praviviktāṁ nadīṁ rātrāv udāhāro ’ham āgataḥ
2057019c iṣuṇābhihataḥ kena kasya vā kiṁ kr̥taṁ mayā
2057020a r̥ṣer hi nyasta daṇḍasya vane vanyena jīvataḥ
2057020c kathaṁ nu śastreṇa vadho madvidhasya vidhīyate
2057021a jaṭābhāradharasyaiva valkalājinavāsasaḥ
2057021c ko vadhena mamārthī syāt kiṁ vāsyāpakr̥taṁ mayā
2057022a evaṁ niṣphalam ārabdhaṁ kevalānarthasaṁhitam
2057022c na kaś cit sādhu manyeta yathaiva gurutalpagam
2057023a nemaṁ tathānuśocāmi jīvitakṣayam ātmanaḥ
2057023c mātaraṁ pitaraṁ cobhāv anuśocāmi madvidhe
2057024a tad etān mithunaṁ vr̥ddhaṁ cirakālabhr̥taṁ mayā
2057024c mayi pañcatvam āpanne kāṁ vr̥ttiṁ vartayiṣyati
2057025a vr̥ddhau ca mātāpitarāv ahaṁ caikeṣuṇā hataḥ
2057025c kena sma nihatāḥ sarve subālenākr̥tātmanā
2057026a taṁ giraṁ karuṇāṁ śrutvā mama dharmānukāṅkṣiṇaḥ
2057026c karābhyāṁ saśaraṁ cāpaṁ vyathitasyāpatad bhuvi
2057027a taṁ deśam aham āgamya dīnasattvaḥ sudurmanāḥ
2057027c apaśyam iṣuṇā tīre sarayvās tāpasaṁ hatam
2057028a sa mām udvīkṣya netrābhyāṁ trastam asvasthacetasam
2057028c ity uvāca vacaḥ krūraṁ didhakṣann iva tejasā
2057029a kiṁ tavāpakr̥taṁ rājan vane nivasatā mayā
2057029c jihīrṣur ambho gurvarthaṁ yad ahaṁ tāḍitas tvayā
2057030a ekena khalu bāṇena marmaṇy abhihate mayi
2057030c dvāv andhau nihatau vr̥ddhau mātā janayitā ca me
2057031a tau nūnaṁ durbalāv andhau matpratīkṣau pipāsitau
2057031c ciram āśākr̥tāṁ tr̥ṣṇāṁ kaṣṭāṁ saṁdhārayiṣyataḥ
2057032a na nūnaṁ tapaso vāsti phalayogaḥ śrutasya vā
2057032c pitā yan māṁ na jānāti śayānaṁ patitaṁ bhuvi
2057033a jānann api ca kiṁ kuryād aśaktir aparikramaḥ
2057033c bhidyamānam ivāśaktas trātum anyo nago nagam
2057034a pitus tvam eva me gatvā śīghram ācakṣva rāghava
2057034c na tvām anudahet kruddho vanaṁ vahnir ivaidhitaḥ
2057035a iyam ekapadī rājan yato me pitur āśramaḥ
2057035c taṁ prasādaya gatvā tvaṁ na tvāṁ sa kupitaḥ śapet
2057036a viśalyaṁ kuru māṁ rājan marma me niśitaḥ śaraḥ
2057036c ruṇaddhi mr̥du sotsedhaṁ tīram amburayo yathā
2057037a na dvijātir ahaṁ rājan mā bhūt te manaso vyathā
2057037c śūdrāyām asmi vaiśyena jāto janapadādhipa
2057038a itīva vadataḥ kr̥cchrād bāṇābhihatamarmaṇaḥ
2057038c tasya tv ānamyamānasya taṁ bāṇam aham uddharam
2057039a jalārdragātraṁ tu vilapya kr̥cchān; marmavraṇaṁ saṁtatam ucchasantam
2057039c tataḥ sarayvāṁ tam ahaṁ śayānaṁ; samīkṣya bhadre subhr̥śaṁ viṣaṇṇaḥ
2058001a tad ajñānān mahat pāpaṁ kr̥tvā saṁkulitendriyaḥ
2058001c ekas tv acintayaṁ buddhyā kathaṁ nu sukr̥taṁ bhavet
2058002a tatas taṁ ghaṭam ādaya pūrṇaṁ paramavāriṇā
2058002c āśramaṁ tam ahaṁ prāpya yathākhyātapathaṁ gataḥ
2058003a tatrāhaṁ durbalāv andhau vr̥ddhāv apariṇāyakau
2058003c apaśyaṁ tasya pitarau lūnapakṣāv iva dvijau
2058004a tannimittābhir āsīnau kathābhir aparikramau
2058004c tām āśāṁ matkr̥te hīnāv udāsīnāv anāthavat
2058005a padaśabdaṁ tu me śrutvā munir vākyam abhāṣata
2058005c kiṁ cirāyasi me putra pānīyaṁ kṣipram ānaya
2058006a yannimittam idaṁ tāta salile krīḍitaṁ tvayā
2058006c utkaṇṭhitā te māteyaṁ praviśa kṣipram āśramam
2058007a yad vyalīkaṁ kr̥taṁ putra mātrā te yadi vā mayā
2058007c na tan manasi kartavyaṁ tvayā tāta tapasvinā
2058008a tvaṁ gatis tv agatīnāṁ ca cakṣus tvaṁ hīnacakṣuṣām
2058008c samāsaktās tvayi prāṇāḥ kiṁ cin nau nābhibhāṣase
2058009a munim avyaktayā vācā tam ahaṁ sajjamānayā
2058009c hīnavyañjanayā prekṣya bhīto bhīta ivābruvam
2058010a manasaḥ karma ceṣṭābhir abhisaṁstabhya vāgbalam
2058010c ācacakṣe tv ahaṁ tasmai putravyasanajaṁ bhayam
2058011a kṣatriyo ’haṁ daśaratho nāhaṁ putro mahātmanaḥ
2058011c sajjanāvamataṁ duḥkham idaṁ prāptaṁ svakarmajam
2058012a bhagavaṁś cāpahasto ’haṁ sarayūtīram āgataḥ
2058012c jighāṁsuḥ śvāpadaṁ kiṁ cin nipāne vāgataṁ gajam
2058013a tatra śruto mayā śabdo jale kumbhasya pūryataḥ
2058013c dvipo ’yam iti matvā hi bāṇenābhihato mayā
2058014a gatvā nadyās tatas tīram apaśyam iṣuṇā hr̥di
2058014c vinirbhinnaṁ gataprāṇaṁ śayānaṁ bhuvi tāpasam
2058015a bhagavañ śabdam ālakṣya mayā gajajighāṁsunā
2058015c visr̥ṣṭo ’mbhasi nārācas tena te nihataḥ sutaḥ
2058016a sa coddhr̥tena bāṇena tatraiva svargam āsthitaḥ
2058016c bhagavantāv ubhau śocann andhāv iti vilapya ca
2058017a ajñānād bhavataḥ putraḥ sahasābhihato mayā
2058017c śeṣam evaṁgate yat syāt tat prasīdatu me muniḥ
2058018a sa tac chrutvā vacaḥ krūraṁ niḥśvasañ śokakarśitaḥ
2058018c mām uvāca mahātejāḥ kr̥tāñjalim upasthitam
2058019a yady etad aśubhaṁ karma na sma me kathayeḥ svayam
2058019c phalen mūrdhā sma te rājan sadyaḥ śatasahasradhā
2058020a kṣatriyeṇa vadho rājan vānaprasthe viśeṣataḥ
2058020c jñānapūrvaṁ kr̥taḥ sthānāc cyāvayed api vajriṇam
2058021a ajñānād dhi kr̥taṁ yasmād idaṁ tenaiva jīvasi
2058021c api hy adya kulaṁ nasyād rāghavāṇāṁ kuto bhavān
2058022a naya nau nr̥pa taṁ deśam iti māṁ cābhyabhāṣata
2058022c adya taṁ draṣṭum icchāvaḥ putraṁ paścimadarśanam
2058023a rudhireṇāvasitāṅgaṁ prakīrṇājinavāsasam
2058023c śayānaṁ bhuvi niḥsaṁjñaṁ dharmarājavaśaṁ gatam
2058024a athāham ekas taṁ deśaṁ nītvā tau bhr̥śaduḥkhitau
2058024c asparśayam ahaṁ putraṁ taṁ muniṁ saha bhāryayā
2058025a tau putram ātmanaḥ spr̥ṣṭvā tam āsādya tapasvinau
2058025c nipetatuḥ śarīre ’sya pitā cāsyedam abravīt
2058026a na nv ahaṁ te priyaḥ putra mātaraṁ paśya dhārmika
2058026c kiṁ nu nāliṅgase putra sukumāra vaco vada
2058027a kasya vāpararātre ’haṁ śroṣyāmi hr̥dayaṁgamam
2058027c adhīyānasya madhuraṁ śāstraṁ vānyad viśeṣataḥ
2058028a ko māṁ saṁdhyām upāsyaiva snātvā hutahutāśanaḥ
2058028c ślāghayiṣyaty upāsīnaḥ putraśokabhayārditam
2058029a kandamūlaphalaṁ hr̥tvā ko māṁ priyam ivātithim
2058029c bhojayiṣyaty akarmaṇyam apragraham anāyakam
2058030a imām andhāṁ ca vr̥ddhāṁ ca mātaraṁ te tapasvinīm
2058030c kathaṁ putra bhariṣyāmi kr̥paṇāṁ putragardhinīm
2058031a tiṣṭha mā mā gamaḥ putra yamasya sadanaṁ prati
2058031c śvo mayā saha gantāsi jananyā ca samedhitaḥ
2058032a ubhāv api ca śokārtāv anāthau kr̥paṇau vane
2058032c kṣipram eva gamiṣyāvas tvayā hīnau yamakṣayam
2058033a tato vaivasvataṁ dr̥ṣṭvā taṁ pravakṣyāmi bhāratīm
2058033c kṣamatāṁ dharmarājo me bibhr̥yāt pitarāv ayam
2058034a apāpo ’si yathā putra nihataḥ pāpakarmaṇā
2058034c tena satyena gacchāśu ye lokāḥ śastrayodhinām
2058035a yānti śūrā gatiṁ yāṁ ca saṁgrāmeṣv anivartinaḥ
2058035c hatās tv abhimukhāḥ putra gatiṁ tāṁ paramāṁ vraja
2058036a yāṁ gatiṁ sagaraḥ śaibyo dilīpo janamejayaḥ
2058036c nahuṣo dhundhumāraś ca prāptās tāṁ gaccha putraka
2058037a yā gatiḥ sarvasādhūnāṁ svādhyāyāt patasaś ca yā
2058037c bhūmidasyāhitāgneś ca ekapatnīvratasya ca
2058038a gosahasrapradātr̥̄ṇāṁ yā yā gurubhr̥tām api
2058038c dehanyāsakr̥tāṁ yā ca tāṁ gatiṁ gaccha putraka
2058038e na hi tv asmin kule jāto gacchaty akuśalāṁ gatim
2058039a evaṁ sa kr̥paṇaṁ tatra paryadevayatāsakr̥t
2058039c tato ’smai kartum udakaṁ pravr̥ttaḥ saha bhāryayā
2058040a sa tu divyena rūpeṇa muniputraḥ svakarmabhiḥ
2058040c āśvāsya ca muhūrtaṁ tu pitarau vākyam abravīt
2058041a sthānam asmi mahat prāpto bhavatoḥ paricāraṇāt
2058041c bhavantāv api ca kṣipraṁ mama mūlam upaiṣyataḥ
2058042a evam uktvā tu divyena vimānena vapuṣmatā
2058042c āruroha divaṁ kṣipraṁ muniputro jitendriyaḥ
2058043a sa kr̥tvā tūdakaṁ tūrṇaṁ tāpasaḥ saha bhāryayā
2058043c mām uvāca mahātejāḥ kr̥tāñjalim upasthitam
2058044a adyaiva jahi māṁ rājan maraṇe nāsti me vyathā
2058044c yac chareṇaikaputraṁ māṁ tvam akārṣīr aputrakam
2058045a tvayā tu yad avijñānān nihato me sutaḥ śuciḥ
2058045c tena tvām abhiśapsyāmi suduḥkham atidāruṇam
2058046a putravyasanajaṁ duḥkhaṁ yad etan mama sāmpratam
2058046c evaṁ tvaṁ putraśokena rājan kālaṁ kariṣyasi
2058047a tasmān mām āgataṁ bhadre tasyodārasya tad vacaḥ
2058047c yad ahaṁ putraśokena saṁtyakṣyāmy adya jīvitam
2058048a yadi māṁ saṁspr̥śed rāmaḥ sakr̥d adyālabheta vā
2058048c na tan me sadr̥śaṁ devi yan mayā rāghave kr̥tam
2058049a cakṣuṣā tvāṁ na paśyāmi smr̥tir mama vilupyate
2058049c dūtā vaivasvatasyaite kausalye tvarayanti mām
2058050a atas tu kiṁ duḥkhataraṁ yad ahaṁ jīvitakṣaye
2058050c na hi paśyāmi dharmajñaṁ rāmaṁ satyaparākyamam
2058051a na te manuṣyā devās te ye cāruśubhakuṇḍalam
2058051c mukhaṁ drakṣyanti rāmasya varṣe pañcadaśe punaḥ
2058052a padmapatrekṣaṇaṁ subhru sudaṁṣṭraṁ cārunāsikam
2058052c dhanyā drakṣyanti rāmasya tārādhipanibhaṁ mukham
2058053a sadr̥śaṁ śāradasyendoḥ phullasya kamalasya ca
2058053c sugandhi mama nāthasya dhanyā drakṣyanti tanmukham
2058054a nivr̥ttavanavāsaṁ tam ayodhyāṁ punar āgatam
2058054c drakṣyanti sukhino rāmaṁ śukraṁ mārgagataṁ yathā
2058055a ayam ātmabhavaḥ śoko mām anātham acetanam
2058055c saṁsādayati vegena yathā kūlaṁ nadīrayaḥ
2058056a hā rāghava mahābāho hā mamāyāsa nāśana
2058056c rājā daśarathaḥ śocañ jīvitāntam upāgamat
2058057a tathā tu dīnaṁ kathayan narādhipaḥ; priyasya putrasya vivāsanāturaḥ
2058057c gate ’rdharātre bhr̥śaduḥkhapīḍitas; tadā jahau prāṇam udāradarśanaḥ
2059001a atha rātryāṁ vyatītāyāṁ prātar evāpare ’hani
2059001c bandinaḥ paryupātiṣṭhaṁs tat pārthivaniveśanam
2059002a tataḥ śucisamācārāḥ paryupasthāna kovidaḥ
2059002c strīvarṣavarabhūyiṣṭhā upatasthur yathāpuram
2059003a haricandanasaṁpr̥ktam udakaṁ kāñcanair ghaṭaiḥ
2059003c āninyuḥ snānaśikṣājñā yathākālaṁ yathāvidhi
2059004a maṅgalālambhanīyāni prāśanīyān upaskarān
2059004c upaninyus tathāpy anyāḥ kumārī bahulāḥ striyaḥ
2059005a atha yāḥ kosalendrasya śayanaṁ pratyanantarāḥ
2059005c tāḥ striyas tu samāgamya bhartāraṁ pratyabodhayan
2059006a tā vepathuparītāś ca rājñaḥ prāṇeṣu śaṅkitāḥ
2059006c pratisrotas tr̥ṇāgrāṇāṁ sadr̥śaṁ saṁcakampire
2059007a atha saṁvepamanānāṁ strīṇāṁ dr̥ṣṭvā ca pārthivam
2059007c yat tad āśaṅkitaṁ pāpaṁ tasya jajñe viniścayaḥ
2059008a tataḥ pracukruśur dīnāḥ sasvaraṁ tā varāṅganāḥ
2059008c kareṇava ivāraṇye sthānapracyutayūthapāḥ
2059009a tāsām ākranda śabdena sahasodgatacetane
2059009c kausalyā ca sumitrāca tyaktanidre babhūvatuḥ
2059010a kausalyā ca sumitrā ca dr̥ṣṭvā spr̥ṣṭvā ca pārthivam
2059010c hā nātheti parikruśya petatur dharaṇītale
2059011a sā kosalendraduhitā veṣṭamānā mahītale
2059011c na babhrāja rajodhvastā tāreva gaganacyutā
2059012a tat samuttrastasaṁbhrāntaṁ paryutsukajanākulam
2059012c sarvatas tumulākrandaṁ paritāpārtabāndhavam
2059013a sadyo nipatitānandaṁ dīnaviklavadarśanam
2059013c babhūva naradevasya sadma diṣṭāntam īyuṣaḥ
2059014a atītam ājñāya tu pārthivarṣabhaṁ; yaśasvinaṁ saṁparivārya patnayaḥ
2059014c bhr̥śaṁ rudantyaḥ karuṇaṁ suduḥkhitāḥ; pragr̥hya bāhū vyalapann anāthavat
2060001a tam agnim iva saṁśāntam ambuhīnam ivārṇavam
2060001c hataprabham ivādityaṁ svargathaṁ prekṣya bhūmipam
2060002a kausalyā bāṣpapūrṇākṣī vividhaṁ śokakarśitā
2060002c upagr̥hya śiro rājñaḥ kaikeyīṁ pratyabhāṣata
2060003a sakāmā bhava kaikeyi bhuṅkṣva rājyam akaṇṭakam
2060003c tyaktvā rājānam ekāgrā nr̥śaṁse duṣṭacāriṇi
2060004a vihāya māṁ gato rāmo bhartā ca svargato mama
2060004c vipathe sārthahīneva nāhaṁ jīvitum utsahe
2060005a bhartāraṁ taṁ parityajya kā strī daivatam ātmanaḥ
2060005c icchej jīvitum anyatra kaikeyyās tyaktadharmaṇaḥ
2060006a na lubdho budhyate doṣān kiṁ pākam iva bhakṣayan
2060006c kubjānimittaṁ kaikeyyā rāghavāṇān kulaṁ hatam
2060007a aniyoge niyuktena rājñā rāmaṁ vivāsitam
2060007c sabhāryaṁ janakaḥ śrutvā paritapsyaty ahaṁ yathā
2060008a rāmaḥ kamalapatrākṣo jīvanāśam ito gataḥ
2060008c videharājasya sutā tahā sītā tapasvinī
2060008e duḥkhasyānucitā duḥkhaṁ vane paryudvijiṣyati
2060009a nadatāṁ bhīmaghoṣāṇāṁ niśāsu mr̥gapakṣiṇām
2060009c niśamya nūnaṁ saṁstrastā rāghavaṁ saṁśrayiṣyati
2060010a vr̥ddhaś caivālpaputraś ca vaidehīm anicintayan
2060010c so ’pi śokasamāviṣṭo nanu tyakṣyati jīvitam
2060011a tāṁ tataḥ saṁpariṣvajya vilapantīṁ tapasvinīm
2060011c vyapaninyuḥ suduḥkhārtāṁ kausalyāṁ vyāvahārikāḥ
2060012a tailadroṇyām athāmātyāḥ saṁveśya jagatīpatim
2060012c rājñaḥ sarvāṇy athādiṣṭāś cakruḥ karmāṇy anantaram
2060013a na tu saṁkalanaṁ rājño vinā putreṇa mantriṇaḥ
2060013c sarvajñāḥ kartum īṣus te tato rakṣanti bhūmipam
2060014a tailadroṇyāṁ tu sacivaiḥ śāyitaṁ taṁ narādhipam
2060014c hā mr̥to ’yam iti jñātvā striyas tāḥ paryadevayan
2060015a bāhūn udyamya kr̥paṇā netraprasravaṇair mukhaiḥ
2060015c rudantyaḥ śokasaṁtaptāḥ kr̥paṇaṁ paryadevayan
2060016a niśānakṣatrahīneva strīva bhartr̥vivarjitā
2060016c purī nārājatāyodhyā hīnā rājñā mahātmanā
2060017a bāṣpaparyākulajanā hāhābhūtakulāṅganā
2060017c śūnyacatvaraveśmāntā na babhrāja yathāpuram
2060018a gataprabhā dyaur iva bhāskaraṁ vinā; vyapetanakṣatragaṇeva śarvarī
2060018c purī babhāse rahitā mahātmanā; na cāsrakaṇṭhākulamārgacatvarā
2060019a narāś ca nāryaś ca sametya saṁghaśo; vigarhamāṇā bharatasya mātaram
2060019c tadā nagaryāṁ naradevasaṁkṣaye; babhūvur ārtā na ca śarma lebhire
2061001a vyatītāyāṁ tu śarvaryām ādityasyodaye tataḥ
2061001c sametya rājakartāraḥ sabhām īyur dvijātayaḥ
2061002a mārkaṇḍeyo ’tha maudgalyo vāmadevaś ca kāśyapaḥ
2061002c kātyayano gautamaś ca jābāliś ca mahāyaśāḥ
2061003a ete dvijāḥ sahāmātyaiḥ pr̥thag vācam udīrayan
2061003c vasiṣṭham evābhimukhāḥ śreṣṭho rājapurohitam
2061004a atītā śarvarī duḥkhaṁ yā no varṣaśatopamā
2061004c asmin pañcatvam āpanne putraśokena pārthive
2061005a svargataś ca mahārājo rāmaś cāraṇyam āśritaḥ
2061005c lakṣmaṇaś cāpi tejasvī rāmeṇaiva gataḥ saha
2061006a ubhau bharataśatrughnau kkekayeṣu paraṁtapau
2061006c pure rājagr̥he ramye mātāmahaniveśane
2061007a ikṣvākūṇām ihādyaiva kaś cid rājā vidhīyatām
2061007c arājakaṁ hi no rāṣṭraṁ na vināśam avāpnuyāt
2061008a nārājale janapade vidyunmālī mahāsvanaḥ
2061008c abhivarṣati parjanyo mahīṁ divyena vāriṇā
2061009a nārājake janapade bījamuṣṭiḥ prakīryate
2061009c nārākake pituḥ putro bhāryā vā vartate vaśe
2061010a arājake dhanaṁ nāsti nāsti bhāryāpy arājake
2061010c idam atyāhitaṁ cānyat kutaḥ satyam arājake
2061011a nārājake janapade kārayanti sabhāṁ narāḥ
2061011c udyānāni ca ramyāṇi hr̥ṣṭāḥ puṇyagr̥hāṇi ca
2061012a nārājake janapade yajñaśīlā dvijātayaḥ
2061012c satrāṇy anvāsate dāntā brāhmaṇāḥ saṁśitavratāḥ
2061013a nārājake janapade prabhūtanaṭanartakāḥ
2061013c utsavāś ca samājāś ca vardhante rāṣṭravardhanāḥ
2061014a nārajake janapade siddhārthā vyavahāriṇaḥ
2061014c kathābhir anurajyante kathāśīlāḥ kathāpriyaiḥ
2061015a nārājake janapade vāhanaiḥ śīghragāmibhiḥ
2061015c narā niryānty araṇyāni nārībhiḥ saha kāminaḥ
2061016a nārākaje janapade dhanavantaḥ surakṣitāḥ
2061016c śerate vivr̥ta dvārāḥ kr̥ṣigorakṣajīvinaḥ
2061017a nārājake janapade vaṇijo dūragāminaḥ
2061017c gacchanti kṣemam adhvānaṁ bahupuṇyasamācitāḥ
2061018a nārājake janapade caraty ekacaro vaśī
2061018c bhāvayann ātmanātmānaṁ yatrasāyaṁgr̥ho muniḥ
2061019a nārājake janapade yogakṣemaṁ pravartate
2061019c na cāpy arājake senā śatrūn viṣahate yudhi
2061020a yathā hy anudakā nadyo yathā vāpy atr̥ṇaṁ vanam
2061020c agopālā yathā gāvas tathā rāṣṭram arājakam
2061021a nārājake janapade svakaṁ bhavati kasya cit
2061021c matsyā iva narā nityaṁ bhakṣayanti parasparam
2061022a yehi saṁbhinnamaryādā nāstikāś chinnasaṁśayāḥ
2061022c te ’pi bhāvāya kalpante rājadaṇḍanipīḍitāḥ
2061023a aho tama ivedaṁ syān na prajñāyeta kiṁ cana
2061023c rājā cen na bhavem̐l loke vibhajan sādhvasādhunī
2061024a jīvaty api mahārāje tavaiva vacanaṁ vayam
2061024c nātikramāmahe sarve velāṁ prāpyeva sāgaraḥ
2061025a sa naḥ samīkṣya dvijavaryavr̥ttaṁ; nr̥paṁ vinā rājyam araṇyabhūtam
2061025c kumāram ikṣvākusutaṁ vadānyaṁ; tvam eva rājānam ihābhiṣiñcaya
2062001a teṣāṁ tad vacanaṁ śrutvā vasiṣṭhaḥ pratyuvāca ha
2062001c mitrāmātyagaṇān sarvān brāhmaṇāṁs tān idaṁ vacaḥ
2062002a yad asau mātulakule pure rājagr̥he sukhī
2062002c bharato vasati bhrātrā śatrughnena samanvitaḥ
2062003a tac chīghraṁ javanā dūtā gacchantu tvaritair hayaiḥ
2062003c ānetuṁ bhrātarau vīrau kiṁ samīkṣāmahe vayam
2062004a gacchantv iti tataḥ sarve vasiṣṭhaṁ vākyam abruvan
2062004c teṣāṁ tad vacanaṁ śrutvā vasiṣṭho vākyam abravīt
2062005a ehi siddhārtha vijaya jayantāśokanandana
2062005c śrūyatām itikartavyaṁ sarvān eva bravīmi vaḥ
2062006a puraṁ rājagr̥haṁ gatvā śīghraṁ śīghrajavair hayaiḥ
2062006c tyaktaśokair idaṁ vācyaḥ śāsanād bharato mama
2062007a purohitas tvāṁ kuśalaṁ prāha sarve ca mantriṇaḥ
2062007c tvaramāṇaś ca niryāhi kr̥tyam ātyayikaṁ tvayā
2062008a mā cāsmai proṣitaṁ rāmaṁ mā cāsmai pitaraṁ mr̥tam
2062008c bhavantaḥ śaṁsiṣur gatvā rāghavāṇām imaṁ kṣayam
2062009a kauśeyāni ca vastrāṇi bhūṣaṇāni varāṇi ca
2062009c kṣipram ādāya rājñaś ca bharatasya ca gacchata
2062009e vasiṣṭhenābhyanujñātā dūtāḥ saṁtvaritā yayuḥ
2062010a te hastina pure gaṅgāṁ tīrtvā pratyaṅmukhā yayuḥ
2062010c pāñcāladeśam āsādya madhyena kurujāṅgalam
2062011a te prasannodakāṁ divyāṁ nānāvihagasevitām
2062011c upātijagmur vegena śaradaṇḍāṁ janākulām
2062012a nikūlavr̥kṣam āsādya divyaṁ satyopayācanam
2062012c abhigamyābhivādyaṁ taṁ kuliṅgāṁ prāviśan purīm
2062013a abhikālaṁ tataḥ prāpya tejobhibhavanāc cyutāḥ
2062013c yayur madhyena bāhlīkān sudāmānaṁ ca parvatam
2062013e viṣṇoḥ padaṁ prekṣamāṇā vipāśāṁ cāpi śālmalīm
2062014a te śrāntavāhanā dūtā vikr̥ṣṭena satā pathā
2062014c giri vrajaṁ pura varaṁ śīghram āsedur añjasā
2062015a bhartuḥ priyārthaṁ kularakṣaṇārthaṁ; bhartuś ca vaṁśasya parigrahārtham
2062015c aheḍamānās tvarayā sma dūtā; rātryāṁ tu te tat puram eva yātāḥ
2063001a yām eva rātriṁ te dūtāḥ praviśanti sma tāṁ purīm
2063001c bharatenāpi tāṁ rātriṁ svapno dr̥ṣṭo ’yam apriyaḥ
2063002a vyuṣṭām eva tu tāṁ rātriṁ dr̥ṣṭvā taṁ svapnam apriyam
2063002c putro rājādhirājasya subhr̥śaṁ paryatapyata
2063003a tapyamānaṁ samājñāya vayasyāḥ priyavādinaḥ
2063003c āyāsaṁ hi vineṣyantaḥ sabhāyāṁ cakrire kathāḥ
2063004a vādayanti tathā śāntiṁ lāsayanty api cāpare
2063004c nāṭakāny apare prāhur hāsyāni vividhāni ca
2063005a sa tair mahātmā bharataḥ sakhibhiḥ priya vādibhiḥ
2063005c goṣṭhīhāsyāni kurvadbhir na prāhr̥ṣyata rāghavaḥ
2063006a tam abravīt priyasakho bharataṁ sakhibhir vr̥tam
2063006c suhr̥dbhiḥ paryupāsīnaḥ kiṁ sakhe nānumodase
2063007a evaṁ bruvāṇaṁ suhr̥daṁ bharataḥ pratyuvāca ha
2063007c śr̥ṇu tvaṁ yan nimittaṁme dainyam etad upāgatam
2063008a svapne pitaram adrākṣaṁ malinaṁ muktamūrdhajam
2063008c patantam adriśikharāt kaluṣe gomaye hrade
2063009a plavamānaś ca me dr̥ṣṭaḥ sa tasmin gomayahrade
2063009c pibann añjalinā tailaṁ hasann iva muhur muhuḥ
2063010a tatas tilodanaṁ bhuktvā punaḥ punar adhaḥśirāḥ
2063010c tailenābhyaktasarvāṅgas tailam evāvagāhata
2063011a svapne ’pi sāgaraṁ śuṣkaṁ candraṁ ca patitaṁ bhuvi
2063011c sahasā cāpi saṁśantaṁ jvalitaṁ jātavedasam
2063012a avadīrṇāṁ ca pr̥thivīṁ śuṣkāṁś ca vividhān drumān
2063012c ahaṁ paśyāmi vidhvastān sadhūmāṁś caiva pārvatān
2063013a pīṭhe kārṣṇāyase cainaṁ niṣaṇṇaṁ kr̥ṣṇavāsasam
2063013c prahasanti sma rājānaṁ pramadāḥ kr̥ṣṇapiṅgalāḥ
2063014a tvaramāṇaś ca dharmātmā raktamālyānulepanaḥ
2063014c rathena kharayuktena prayāto dakṣiṇāmukhaḥ
2063015a evam etan mayā dr̥ṣṭam imāṁ rātriṁ bhayāvahām
2063015c ahaṁ rāmo ’tha vā rājā lakṣmaṇo vā mariṣyati
2063016a naro yānena yaḥ svapne kharayuktena yāti hi
2063016c acirāt tasya dhūmāgraṁ citāyāṁ saṁpradr̥śyate
2063016e etannimittaṁ dīno ’haṁ tan na vaḥ pratipūjaye
2063017a śuṣyatīva ca me kaṇṭho na svastham iva me manaḥ
2063017c jugupsann iva cātmānaṁ na ca paśyāmi kāraṇam
2063018a imāṁ hi duḥsvapnagatiṁ niśāmya tām; anekarūpām avitarkitāṁ purā
2063018c bhayaṁ mahat tad dhr̥dayān na yāti me; vicintya rājānam acintyadarśanam
2064001a bharate bruvati svapnaṁ dūtās te klāntavāhanāḥ
2064001c praviśyāsahyaparikhaṁ ramyaṁ rājagr̥haṁ puram
2064002a samāgamya tu rājñā ca rājaputreṇa cārcitāḥ
2064002c rājñaḥ pādau gr̥hītvā tu tam ūcur bharataṁ vacaḥ
2064003a purohitas tvā kuśalaṁ prāha sarve ca mantriṇaḥ
2064003c tvaramāṇaś ca niryāhi kr̥tyam ātyayikaṁ tvayā
2064004a atra viṁśatikoṭyas tu nr̥pater mātulasya te
2064004c daśakoṭyas tu saṁpūrṇās tathaiva ca nr̥pātmaja
2064005a pratigr̥hya ca tat sarvaṁ svanuraktaḥ suhr̥jjane
2064005c dūtān uvāca bharataḥ kāmaiḥ saṁpratipūjya tān
2064006a kaccit sukuśalī rājā pitā daśaratho mama
2064006c kaccic cārāgatā rāme lakṣmaṇe vā mahātmani
2064007a āryā ca dharmaniratā dharmajñā dharmadarśinī
2064007c arogā cāpi kausalyā mātā rāmasya dhīmataḥ
2064008a kaccit sumitrā dharmajñā jananī lakṣmaṇasya yā
2064008c śatrughnasya ca vīrasya sārogā cāpi madhyamā
2064009a ātmakāmā sadā caṇḍī krodhanā prājñamāninī
2064009c arogā cāpi kaikeyī mātā me kim uvāca ha
2064010a evam uktās tu te dūtā bharatena mahātmanā
2064010c ūcuḥ saṁpraśritaṁ vākyam idaṁ taṁ bharataṁ tadā
2064010e kuśalās te naravyāghra yeṣāṁ kuśalam icchasi
2064011a bharataś cāpi tān dūtān evam ukto ’bhyabhāṣata
2064011c āpr̥cche ’haṁ mahārājaṁ dūtāḥ saṁtvarayanti mām
2064012a evam uktvā tu tān dūtān bharataḥ pārthivātmajaḥ
2064012c dūtaiḥ saṁcodito vākyaṁ mātāmaham uvāca ha
2064013a rājan pitur gamiṣyāmi sakāśaṁ dūtacoditaḥ
2064013c punar apy aham eṣyāmi yadā me tvaṁ smariṣyasi
2064014a bharatenaivam uktas tu nr̥po mātāmahas tadā
2064014c tam uvāca śubhaṁ vākyaṁ śirasy āghrāya rāghavam
2064015a gaccha tātānujāne tvāṁ kaikeyī suprajās tvayā
2064015c mātaraṁ kuśalaṁ brūyāḥ pitaraṁ ca paraṁtapa
2064016a purohitaṁ ca kuśalaṁ ye cānye dvijasattamāḥ
2064016c tau ca tāta maheṣvāsau bhrātaru rāmalakṣmaṇau
2064017a tasmai hastyuttamāṁś citrān kambalān ajināni ca
2064017c abhisatkr̥tya kaikeyo bharatāya dhanaṁ dadau
2064018a rukma niṣkasahasre dve ṣoḍaśāśvaśatāni ca
2064018c satkr̥tya kaikeyī putraṁ kekayo dhanam ādiśat
2064019a tathāmātyān abhipretān viśvāsyāṁś ca guṇānvitān
2064019c dadāv aśvapatiḥ śīghraṁ bharatāyānuyāyinaḥ
2064020a airāvatān aindraśirān nāgān vai priyadarśanān
2064020c kharāñ śīghrān susaṁyuktān mātulo ’smai dhanaṁ dadau
2064021a antaḥpure ’tisaṁvr̥ddhān vyāghravīryabalānvitān
2064021c daṁṣṭrāyudhān mahākāyāñ śunaś copāyanaṁ dadau
2064022a sa mātāmaham āpr̥cchya mātulaṁ ca yudhājitam
2064022c ratham āruhya bharataḥ śatrughnasahito yayau
2064023a rathān maṇḍalacakrāṁś ca yojayitvā paraḥśatam
2064023c uṣṭragośvakharair bhr̥tyā bharataṁ yāntam anvayuḥ
2064024a balena gupto bharato mahātmā; sahāryakasyātmasamair amātyaiḥ
2064024c ādāya śatrughnam apetaśatrur; gr̥hād yayau siddha ivendralokāt
2065001a sa prāṅmukho rājagr̥hād abhiniryāya vīryavān
2065001c hrādinīṁ dūrapārāṁ ca pratyaksrotas taraṅgiṇīm
2065001e śatadrūm atarac chrīmān nadīm ikṣvākunandanaḥ
2065002a eladhāne nadīṁ tīrtvā prāpya cāparaparpaṭān
2065002c śilām ākurvatīṁ tīrtvā āgneyaṁ śalyakartanam
2065003a satyasaṁdhaḥ śuciḥ śrīmān prekṣamāṇaḥ śilāvahām
2065003c atyayāt sa mahāśailān vanaṁ caitrarathaṁ prati
2065004a veginīṁ ca kuliṅgākhyāṁ hrādinīṁ parvatāvr̥tām
2065004c yamunāṁ prāpya saṁtīrṇo balam āśvāsayat tadā
2065005a śītīkr̥tya tu gātrāṇi klāntān āśvāsya vājinaḥ
2065005c tatra snātvā ca pītvā ca prāyād ādāya codakam
2065006a rājaputro mahāraṇyam anabhīkṣṇopasevitam
2065006c bhadro bhadreṇa yānena mārutaḥ kham ivātyayāt
2065007a toraṇaṁ dakṣiṇārdhena jambūprastham upāgamat
2065007c varūthaṁ ca yayau ramyaṁ grāmaṁ daśarathātmajaḥ
2065008a tatra ramye vane vāsaṁ kr̥tvāsau prāṅmukho yayau
2065008c udyānam ujjihānāyāḥ priyakā yatra pādapāḥ
2065009a sālāṁs tu priyakān prāpya śīghrān āsthāya vājinaḥ
2065009c anujñāpyātha bharato vāhinīṁ tvarito yayau
2065010a vāsaṁ kr̥tvā sarvatīrthe tīrtvā cottānakāṁ nadīm
2065010c anyā nadīś ca vividhāḥ pārvatīyais turaṁgamaiḥ
2065011a hastipr̥ṣṭhakam āsādya kuṭikām atyavartata
2065011c tatāra ca naravyāghro lauhitye sa kapīvatīm
2065011e ekasāle sthāṇumatīṁ vinate gomatīṁ nadīm
2065012a kaliṅga nagare cāpi prāpya sālavanaṁ tadā
2065012c bharataḥ kṣipram āgacchat supariśrāntavāhanaḥ
2065013a vanaṁ ca samatītyāśu śarvaryām aruṇodaye
2065013c ayodhyāṁ manunā rājñā nirmitāṁ sa dadarśa ha
2065014a tāṁ purīṁ puruṣavyāghraḥ saptarātroṣiṭaḥ pathi
2065014c ayodhyām agrato dr̥ṣṭvā rathe sārathim abravīt
2065015a eṣā nātipratītā me puṇyodyānā yaśasvinī
2065015c ayodhyā dr̥śyate dūrāt sārathe pāṇḍumr̥ttikā
2065016a yajvabhir guṇasaṁpannair brāhmaṇair vedapāragaiḥ
2065016c bhūyiṣṭham r̥ddhair ākīrṇā rājarṣivarapālitā
2065017a ayodhyāyāṁ purāśabdaḥ śrūyate tumulo mahān
2065017c samantān naranārīṇāṁ tam adya na śr̥ṇomy aham
2065018a udyānāni hi sāyāhne krīḍitvoparatair naraiḥ
2065018c samantād vipradhāvadbhiḥ prakāśante mamānyadā
2065019a tāny adyānurudantīva parityaktāni kāmibhiḥ
2065019c araṇyabhūteva purī sārathe pratibhāti me
2065020a na hy atra yānair dr̥śyante na gajair na ca vājibhiḥ
2065020c niryānto vābhiyānto vā naramukhyā yathāpuram
2065021a aniṣṭāni ca pāpāni paśyāmi vividhāni ca
2065021c nimittāny amanojñāni tena sīdati te manaḥ
2065022a dvāreṇa vaijayantena prāviśac chrāntavāhanaḥ
2065022c dvāḥsthair utthāya vijayaṁ pr̥ṣṭas taiḥ sahito yayau
2065023a sa tv anekāgrahr̥dayo dvāḥsthaṁ pratyarcya taṁ janam
2065023c sūtam aśvapateḥ klāntam abravīt tatra rāghavaḥ
2065024a śrutā no yādr̥śāḥ pūrvaṁ nr̥patīnāṁ vināśane
2065024c ākārās tān ahaṁ sarvān iha paśyāmi sārathe
2065025a malinaṁ cāśrupūrṇākṣaṁ dīnaṁ dhyānaparaṁ kr̥śam
2065025c sastrī puṁsaṁ ca paśyāmi janam utkaṇṭhitaṁ pure
2065026a ity evam uktvā bharataḥ sūtaṁ taṁ dīnamānasaḥ
2065026c tāny aniṣṭāny ayodhyāyāṁ prekṣya rājagr̥haṁ yayau
2065027a tāṁ śūnyaśr̥ṅgāṭakaveśmarathyāṁ; rajoruṇadvārakapāṭayantrām
2065027c dr̥ṣṭvā purīm indrapurī prakāśāṁ; duḥkhena saṁpūrṇataro babhūva
2065028a bahūni paśyan manaso ’priyāṇi; yāny annyadā nāsya pure babhūvuḥ
2065028c avākśirā dīnamanā nahr̥ṣṭaḥ; pitur mahātmā praviveśa veśma
2066001a apaśyaṁs tu tatas tatra pitaraṁ pitur ālaye
2066001c jagāma bharato draṣṭuṁ mātaraṁ mātur ālaye
2066002a anuprāptaṁ tu taṁ dr̥ṣṭvā kaikeyī proṣitaṁ sutam
2066002c utpapāta tadā hr̥ṣṭā tyaktvā sauvarṇamānasam
2066003a sa praviśyaiva dharmātmā svagr̥haṁ śrīvivarjitam
2066003c bharataḥ prekṣya jagrāha jananyāś caraṇau śubhau
2066004a taṁ mūrdhni samupāghrāya pariṣvajya yaśasvinam
2066004c aṅke bharatam āropya praṣṭuṁ samupacakrame
2066005a adya te kati cid rātryaś cyutasyāryakaveśmanaḥ
2066005c api nādhvaśramaḥ śīghraṁ rathenāpatatas tava
2066006a āryakas te sukuśalo yudhājin mātulas tava
2066006c pravāsāc ca sukhaṁ putra sarvaṁ me vaktum arhasi
2066007a evaṁ pr̥ṣṭhas tu kaikeyyā priyaṁ pārthivanandanaḥ
2066007c ācaṣṭa bharataḥ sarvaṁ mātre rājīvalocanaḥ
2066008a adya me saptamī rātriś cyutasyāryakaveśmanaḥ
2066008c ambāyāḥ kuśalī tāto yudhājin mātulaś ca me
2066009a yan me dhanaṁ ca ratnaṁ ca dadau rājā paraṁtapaḥ
2066009c pariśrāntaṁ pathy abhavat tato ’haṁ pūrvam āgataḥ
2066010a rājavākyaharair dūtais tvaryamāṇo ’ham āgataḥ
2066010c yad ahaṁ praṣṭum icchāmi tad ambā vaktum arhasi
2066011a śūnyo ’yaṁ śayanīyas te paryaṅko hemabhūṣitaḥ
2066011c na cāyam ikṣvākujanaḥ prahr̥ṣṭaḥ pratibhāti me
2066012a rājā bhavati bhūyiṣṭham ihāmbāyā niveśane
2066012c tam ahaṁ nādya paśyāmi draṣṭum icchann ihāgataḥ
2066013a pitur grahīṣye caraṇau taṁ mamākhyāhi pr̥cchataḥ
2066013c āhosvid amba jyeṣṭhāyāḥ kausalyāyā niveśane
2066014a taṁ pratyuvāca kaikeyī priyavad ghoram apriyam
2066014c ajānantaṁ prajānantī rājyalobhena mohitā
2066014e yā gatiḥ sarvabhūtānāṁ tāṁ gatiṁ te pitā gataḥ
2066015a tac chrutvā bharato vākyaṁ dharmābhijanavāñ śuciḥ
2066015c papāta sahasā bhūmau pitr̥śokabalārditaḥ
2066016a tataḥ śokena saṁvītaḥ pitur maraṇaduḥkhitaḥ
2066016c vilalāpa mahātejā bhrāntākulitacetanaḥ
2066017a etat suruciraṁ bhāti pitur me śayanaṁ purā
2066017c tad idaṁ na vibhāty adya vihīnaṁ tena dhīmatā
2066018a tam ārtaṁ devasaṁkāśaṁ samīkṣya patitaṁ bhuvi
2066018c utthāpayitvā śokārtaṁ vacanaṁ cedam abravīt
2066019a uttiṣṭhottiṣṭha kiṁ śeṣe rājaputra mahāyaśaḥ
2066019c tvadvidhā na hi śocanti santaḥ sadasi saṁmatāḥ
2066020a sa rudatyā ciraṁ kālaṁ bhūmau viparivr̥tya ca
2066020c jananīṁ pratyuvācedaṁ śokair bahubhir āvr̥taḥ
2066021a abhiṣekṣyati rāmaṁ tu rājā yajñaṁ nu yakṣyati
2066021c ity ahaṁ kr̥tasaṁkalpo hr̥ṣṭo yātrām ayāsiṣam
2066022a tad idaṁ hy anyathā bhūtaṁ vyavadīrṇaṁ mano mama
2066022c pitaraṁ yo na paśyāmi nityaṁ priyahite ratam
2066023a amba kenātyagād rājā vyādhinā mayy anāgate
2066023c dhanyā rāmādayaḥ sarve yaiḥ pitā saṁskr̥taḥ svayam
2066024a na nūnaṁ māṁ mahārājaḥ prāptaṁ jānāti kīrtimān
2066024c upajighred dhi māṁ mūrdhni tātaḥ saṁnamya satvaram
2066025a kva sa pāṇiḥ sukhasparśas tātasyākliṣṭakarmaṇaḥ
2066025c yena māṁ rajasā dhvastam abhīkṣṇaṁ parimārjati
2066026a yo me bhrātā pitā bandhur yasya dāso ’smi dhīmataḥ
2066026c tasya māṁ śīghram ākhyāhi rāmasyākliṣṭa karmaṇaḥ
2066027a pitā hi bhavati jyeṣṭho dharmam āryasya jānataḥ
2066027c tasya pādau grahīṣyāmi sa hīdānīṁ gatir mama
2066028a ārye kim abravīd rājā pitā me satyavikramaḥ
2066028c paścimaṁ sādhu saṁdeśam icchāmi śrotum ātmanaḥ
2066029a iti pr̥ṣṭā yathātattvaṁ kaikeyī vākyam abravīt
2066029c rāmeti rājā vilapan hā sīte lakṣmaṇeti ca
2066029e sa mahātmā paraṁ lokaṁ gato gatimatāṁ varaḥ
2066030a imāṁ tu paścimāṁ vācaṁ vyājahāra pitā tava
2066030c kāla dharmaparikṣiptaḥ pāśair iva mahāgajaḥ
2066031a siddhārthās tu narā rāmam āgataṁ sītayā saha
2066031c lakṣmaṇaṁ ca mahābāhuṁ drakṣyanti punar āgatam
2066032a tac chrutvā viṣasādaiva dvitīyā priyaśaṁsanāt
2066032c viṣaṇṇavadano bhūtvā bhūyaḥ papraccha mātaram
2066033a kva cedānīṁ sa dharmātmā kausalyānandavardhanaḥ
2066033c lakṣmaṇena saha bhrātrā sītayā ca samaṁ gataḥ
2066034a tathā pr̥ṣṭā yathātattvam ākhyātum upacakrame
2066034c mātāsya yugapad vākyaṁ vipriyaṁ priyaśaṅkayā
2066035a sa hi rājasutaḥ putra cīravāsā mahāvanam
2066035c daṇḍakān saha vaidehyā lakṣmaṇānucaro gataḥ
2066036a tac chrutvā bharatas trasto bhrātuś cāritraśaṅkayā
2066036c svasya vaṁśasya māhātmyāt praṣṭuṁ samupacakrame
2066037a kaccin na brāhmaṇavadhaṁ hr̥taṁ rāmeṇa kasya cit
2066037c kaccin nāḍhyo daridro vā tenāpāpo vihiṁsitaḥ
2066038a kaccin na paradārān vā rājaputro ’bhimanyate
2066038c kasmāt sa daṇḍakāraṇye bhrūṇaheva vivāsitaḥ
2066039a athāsya capalā mātā tat svakarma yathātatham
2066039c tenaiva strīsvabhāvena vyāhartum upacakrame
2066040a na brāhmaṇadhanaṁ kiṁ cid dhr̥taṁ rāmeṇa kasya cit
2066040c kaś cin nāḍhyo daridro vā tenāpāpo vihiṁsitaḥ
2066040e na rāmaḥ paradārāṁś ca cakṣurbhyām api paśyati
2066041a mayā tu putra śrutvaiva rāmasyaivābhiṣecanam
2066041c yācitas te pitā rājyaṁ rāmasya ca vivāsanam
2066042a sa svavr̥ttiṁ samāsthāya pitā te tat tathākarot
2066042c rāmaś ca sahasaumitriḥ preṣitaḥ saha sītayā
2066043a tam apaśyan priyaṁ putraṁ mahīpālo mahāyaśāḥ
2066043c putraśokaparidyūnaḥ pañcatvam upapedivān
2066044a tvayā tv idānīṁ dharmajña rājatvam avalambyatām
2066044c tvatkr̥te hi mayā sarvam idam evaṁvidhaṁ kr̥tam
2066045a tat putra śīghraṁ vidhinā vidhijñair; vasiṣṭhamukhyaiḥ sahito dvijendraiḥ
2066045c saṁkālya rājānam adīnasattvam; ātmānam urvyām abhiṣecayasva
2067001a śrutvā tu pitaraṁ vr̥ttaṁ bhrātaru ca vivāsitau
2067001c bharato duḥkhasaṁtapta idaṁ vacanam abravīt
2067002a kiṁ nuṇkāryaṁ hatasyeha mama rājyena śocataḥ
2067002c vihīnasyātha pitrā ca bhrātrā pitr̥samena ca
2067003a duḥkhe me duḥkham akaror vraṇe kṣāram ivādadhāḥ
2067003c rājānaṁ pretabhāvasthaṁ kr̥tvā rāmaṁ ca tāpasam
2067004a kulasya tvam abhāvāya kālarātrir ivāgatā
2067004c aṅgāram upagūhya sma pitā me nāvabuddhavān
2067005a kausalyā ca sumitrā ca putraśokābhipīḍite
2067005c duṣkaraṁ yadi jīvetāṁ prāpya tvāṁ jananīṁ mama
2067006a nanu tv āryo ’pi dharmātmā tvayi vr̥ttim anuttamām
2067006c vartate guruvr̥ttijño yathā mātari vartate
2067007a tathā jyeṣṭhā hi me mātā kausalyā dīrghadarśinī
2067007c tvayi dharmaṁ samāsthāya bhaginyām iva vartate
2067008a tasyāḥ putraṁ kr̥tātmānaṁ cīravalkalavāsasam
2067008c prasthāpya vanavāsāya kathaṁ pāpe na śocasi
2067009a apāpadarśinaṁ śūraṁ kr̥tātmānaṁ yaśasvinam
2067009c pravrājya cīravasanaṁ kiṁ nu paśyasi kāraṇam
2067010a lubdhāyā vidito manye na te ’haṁ rāghavaṁ prati
2067010c tathā hy anartho rājyārthaṁ tvayā nīto mahān ayam
2067011a ahaṁ hi puruṣavyāghrāv apaśyan rāmalakṣmaṇau
2067011c kena śaktiprabhāvena rājyaṁ rakṣitum utsahe
2067012a taṁ hi nityaṁ mahārājo balavantaṁ mahābalaḥ
2067012c apāśrito ’bhūd dharmātmā merur meruvanaṁ yathā
2067013a so ’haṁ katham imaṁ bhāraṁ mahādhuryasamudyatam
2067013c damyo dhuram ivāsādya saheyaṁ kena caujasā
2067014a atha vā me bhavec chaktir yogair buddhibalena vā
2067014c sakāmāṁ na kariṣyāmi tvām ahaṁ putragardhinīm
2067014e nivartayiṣyāmi vanād bhrātaraṁ svajanapriyam
2067015a ity evam uktvā bharato mahātmā; priyetarair vākyagaṇais tudaṁs tām
2067015c śokāturaś cāpi nanāda bhūyaḥ; siṁho yathā parvatagahvarasthaḥ
2068001a tāṁ tathā garhayitvā tu mātaraṁ bharatas tadā
2068001c roṣeṇa mahatāviṣṭaḥ punar evābravīd vacaḥ
2068002a rājyād bhraṁśasva kaikeyi nr̥śaṁse duṣṭacāriṇi
2068002c parityaktā ca dharmeṇa mā mr̥taṁ rudatī bhava
2068003a kiṁ nu te ’dūṣayad rājā rāmo vā bhr̥śadhārmikaḥ
2068003c yayor mr̥tyur vivāsaś ca tvatkr̥te tulyam āgatau
2068004a bhrūṇahatyām asi prāptā kulasyāsya vināśanāt
2068004c kaikeyi narakaṁ gaccha mā ca bhartuḥ salokatām
2068005a yat tvayā hīdr̥śaṁ pāpaṁ kr̥taṁ ghoreṇa karmaṇā
2068005c sarvalokapriyaṁ hitvā mamāpy āpāditaṁ bhayam
2068006a tvatkr̥te me pitā vr̥tto rāmaś cāraṇyam āśritaḥ
2068006c ayaśo jīvaloke ca tvayāhaṁ pratipāditaḥ
2068007a mātr̥rūpe mamāmitre nr̥śaṁse rājyakāmuke
2068007c na te ’ham abhibhāṣyo ’smi durvr̥tte patighātini
2068008a kausalyā ca sumitrā ca yāś cānyā mama mātaraḥ
2068008c duḥkhena mahatāviṣṭās tvāṁ prāpya kuladūṣiṇīm
2068009a na tvam aśvapateḥ kanyā dharmarājasya dhīmataḥ
2068009c rākṣasī tatra jātāsi kulapradhvaṁsinī pituḥ
2068010a yat tvayā dhārmiko rāmo nityaṁ satyaparāyaṇaḥ
2068010c vanaṁ prasthāpito duḥkhāt pitā ca tridivaṁ gataḥ
2068011a yat pradhānāsi tat pāpaṁ mayi pitrā vinākr̥te
2068011c bhrātr̥bhyāṁ ca parityakte sarvalokasya cāpriye
2068012a kausalyāṁ dharmasaṁyuktāṁ viyuktāṁ pāpaniścaye
2068012c kr̥tvā kaṁ prāpsyase tv adya lokaṁ nirayagāminī
2068013a kiṁ nāvabudhyase krūre niyataṁ bandhusaṁśrayam
2068013c jyeṣṭhaṁ pitr̥samaṁ rāmaṁ kausalyāyātmasaṁbhavam
2068014a aṅgapratyaṅgajaḥ putro hr̥dayāc cāpi jāyate
2068014c tasmāt priyataro mātuḥ priyatvān na tu bāndhavaḥ
2068015a anyadā kila dharmajñā surabhiḥ surasaṁmatā
2068015c vahamānau dadarśorvyāṁ putrau vigatacetasau
2068016a tāv ardhadivase śrāntau dr̥ṣṭvā putrau mahītale
2068016c ruroda putra śokena bāṣpaparyākulekṣaṇā
2068017a adhastād vrajatas tasyāḥ surarājño mahātmanaḥ
2068017c bindavaḥ patitā gātre sūkṣmāḥ surabhigandhinaḥ
2068018a tāṁ dr̥ṣṭvā śokasaṁtaptāṁ vajrapāṇir yaśasvinīm
2068018c indraḥ prāñjalir udvignaḥ surarājo ’bravīd vacaḥ
2068019a bhayaṁ kaccin na cāsmāsu kutaś cid vidyate mahat
2068019c kuto nimittaḥ śokas te brūhi sarvahitaiṣiṇi
2068020a evam uktā tu surabhiḥ surarājena dhīmatā
2068020c patyuvāca tato dhīrā vākyaṁ vākyaviśāradā
2068021a śāntaṁ pātaṁ na vaḥ kiṁ cit kutaś cid amarādhipa
2068021c ahaṁ tu magnau śocāmi svaputrau viṣame sthitau
2068022a etau dr̥ṣṭvā kr̥ṣau dīnau sūryaraśmipratāpinau
2068022c vadhyamānau balīvardau karṣakeṇa surādhipa
2068023a mama kāyāt prasūtau hi duḥkhitau bhāra pīḍitau
2068023c yau dr̥ṣṭvā paritapye ’haṁ nāsti putrasamaḥ priyaḥ
2068024a yasyāḥ putra sahasrāṇi sāpi śocati kāmadhuk
2068024c kiṁ punar yā vinā rāmaṁ kausalyā vartayiṣyati
2068025a ekaputrā ca sādhvī ca vivatseyaṁ tvayā kr̥tā
2068025c tasmāt tvaṁ satataṁ duḥkhaṁ pretya ceha ca lapsyase
2068026a ahaṁ hy apacitiṁ bhrātuḥ pituś ca sakalām imām
2068026c vardhanaṁ yaśasaś cāpi kariṣyāmi na saṁśayaḥ
2068027a ānāyayitvā tanayaṁ kausalyāyā mahādyutim
2068027c svayam eva pravekṣyāmi vanaṁ muniniṣevitam
2068028a iti nāga ivāraṇye tomarāṅkuśacoditaḥ
2068028c papāta bhuvi saṁkruddho niḥśvasann iva pannagaḥ
2068029a saṁraktanetraḥ śithilāmbaras tadā; vidhūtasarvābharaṇaḥ paraṁtapaḥ
2068029c babhūva bhūmau patito nr̥pātmajaḥ; śacīpateḥ ketur ivotsavakṣaye
2069001a tathaiva krośatas tasya bharatasya mahātmanaḥ
2069001c kausalyā śabdam ājñāya sumitrām idam abravīt
2069002a āgataḥ krūrakāryāyāḥ kaikeyyā bharataḥ sutaḥ
2069002c tam ahaṁ draṣṭum icchāmi bharataṁ dīrghadarśinam
2069003a evam uktvā sumitrāṁ sā vivarṇā malināmbarā
2069003c pratasthe bharato yatra vepamānā vicetanā
2069004a sa tu rāmānujaś cāpi śatrughnasahitas tadā
2069004c pratasthe bharato yatra kausalyāyā niveśanam
2069005a tataḥ śatrughnabharatau kausalyāṁ prekṣya duḥkhitau
2069005c paryaṣvajetāṁ duḥkhārtāṁ patitāṁ naṣṭacetanām
2069006a bharataṁ pratyuvācedaṁ kausalyā bhr̥śaduḥkhitā
2069006c idaṁ te rājyakāmasya rājyaṁ prāptam akaṇṭakam
2069006e saṁprāptaṁ bata kaikeyyā śīghraṁ krūreṇa karmaṇā
2069007a prasthāpya cīravasanaṁ putraṁ me vanavāsinam
2069007c kaikeyī kaṁ guṇaṁ tatra paśyati krūradarśinī
2069008a kṣipraṁ mām api kaikeyī prasthāpayitum arhati
2069008c hiraṇyanābho yatrāste suto me sumahāyaśāḥ
2069009a atha vā svayam evāhaṁ sumitrānucarā sukham
2069009c agnihotraṁ puraskr̥tya prasthāsye yatra rāghavaḥ
2069010a kāmaṁ vā svayam evādya tatra māṁ netum arhasi
2069010c yatrāsau puruṣavyāghras tapyate me tapaḥ sutaḥ
2069011a idaṁ hi tava vistīrṇaṁ dhanadhānyasamācitam
2069011c hastyaśvarathasaṁpūrṇaṁ rājyaṁ niryātitaṁ tayā
2069012a evaṁ vilapamānāṁ tāṁ bharataḥ prāñjalis tadā
2069012c kausalyāṁ pratyuvācedaṁ śokair bahubhir āvr̥tām
2069013a ārye kasmād ajānantaṁ garhase mām akilbiṣam
2069013c vipulāṁ ca mama prītiṁ sthirāṁ jānāsi rāghave
2069014a kr̥tā śāstrānugā buddhir mā bhūt tasya kadā cana
2069014c satyasaṁdhaḥ satāṁ śreṣṭho yasyāryo ’numate gataḥ
2069015a praiṣyaṁ pāpīyasāṁ yātu sūryaṁ ca prati mehatu
2069015c hantu pādena gāṁ suptāṁ yasyāryo ’numate gataḥ
2069016a kārayitvā mahat karma bhartā bhr̥tyam anarthakam
2069016c adharmo yo ’sya so ’syās tu yasyāryo ’numate gataḥ
2069017a paripālayamānasya rājño bhūtāni putravat
2069017c tatas tu druhyatāṁ pāpaṁ yasyāryo ’numate gataḥ
2069018a baliṣaḍbhāgam uddhr̥tya nr̥pasyārakṣataḥ prajāḥ
2069018c adharmo yo ’sya so ’syāstu yasyāryo ’numate gataḥ
2069019a saṁśrutya ca tapasvibhyaḥ satre vai yajñadakṣiṇām
2069019c tāṁ vipralapatāṁ pāpaṁ yasyāryo ’numate gataḥ
2069020a hastyaśvarathasaṁbādhe yuddhe śastrasamākule
2069020c mā sma kārṣīt satāṁ dharmaṁ yasyāryo ’numate gataḥ
2069021a upadiṣṭaṁ susūkṣmārthaṁ śāstraṁ yatnena dhīmatā
2069021c sa nāśayatu duṣṭātmā yasyāryo ’numate gataḥ
2069022a pāyasaṁ kr̥saraṁ chāgaṁ vr̥thā so ’śnātu nirghr̥ṇaḥ
2069022c gurūṁś cāpy avajānātu yasyāryo ’numate gataḥ
2069023a putrair dāraiś ca bhr̥tyaiś ca svagr̥he parivāritaḥ
2069023c sa eko mr̥ṣṭam aśnātu yasyāryo ’numate gataḥ
2069024a rājastrībālavr̥ddhānāṁ vadhe yat pāpam ucyate
2069024c bhr̥tyatyāge ca yat pāpaṁ tat pāpaṁ pratipadyatām
2069025a ubhe saṁdhye śayānasya yat pāpaṁ parikalpyate
2069025c tac ca pāpaṁ bhavet tasya yasyāryo ’numate gataḥ
2069026a yad agnidāyake pāpaṁ yat pāpaṁ gurutalpage
2069026c mitradrohe ca yat pāpaṁ tat pāpaṁ pratipadyatām
2069027a devatānāṁ pitr̥̄ṇāṁ ca mātā pitros tathaiva ca
2069027c mā sma kārṣīt sa śuśrūṣāṁ yasyāryo ’numate gataḥ
2069028a satāṁ lokāt satāṁ kīrtyāḥ sajjuṣṭāt karmaṇas tathā
2069028c bhraśyatu kṣipram adyaiva yasyāryo ’numate gataḥ
2069029a vihīnāṁ patiputrābhyāṁ kausalyāṁ pārthivātmajaḥ
2069029c evam āśvasayann eva duḥkhārto nipapāta ha
2069030a tathā tu śapathaiḥ kaṣṭaiḥ śapamānam acetanam
2069030c bharataṁ śokasaṁtaptaṁ kausalyā vākyam abravīt
2069031a mama duḥkham idaṁ putra bhūyaḥ samupajāyate
2069031c śapathaiḥ śapamāno hi prāṇān uparuṇatsi me
2069032a diṣṭyā na calito dharmād ātmā te sahalakṣmaṇaḥ
2069032c vatsa satyapratijño me satāṁ lokān avāpsyasi
2069033a evaṁ vilapamānasya duḥkhārtasya mahātmanaḥ
2069033c mohāc ca śokasaṁrodhād babhūva lulitaṁ manaḥ
2069034a lālapyamānasya vicetanasya; pranaṣṭabuddheḥ patitasya bhūmau
2069034c muhur muhur niḥśvasataś ca dīrghaṁ; sā tasya śokena jagāma rātriḥ
2070001a tam evaṁ śokasaṁtaptaṁ bharataṁ kekayīsutam
2070001c uvāca vadatāṁ śreṣṭho vasiṣṭhaḥ śreṣṭhavāg r̥ṣiḥ
2070002a alaṁ śokena bhadraṁ te rājaputra mahāyaśaḥ
2070002c prāptakālaṁ narapateḥ kuru saṁyānam uttaram
2070003a vasiṣṭhasya vacaḥ śrutvā bharato dhāraṇāṁ gataḥ
2070003c pretakāryāṇi sarvāṇi kārayām āsa dharmavit
2070004a uddhr̥taṁ tailasaṁkledāt sa tu bhūmau niveśitam
2070004c āpītavarṇavadanaṁ prasuptam iva bhūmipam
2070005a niveśya śayane cāgrye nānāratnapariṣkr̥te
2070005c tato daśarathaṁ putro vilalāpa suduḥkhitaḥ
2070006a kiṁ te vyavasitaṁ rājan proṣite mayy anāgate
2070006c vivāsya rāmaṁ dharmajñaṁ lakṣmaṇaṁ ca mahābalam
2070007a kva yāsyasi mahārāja hitvemaṁ duḥkhitaṁ janam
2070007c hīnaṁ puruṣasiṁhena rāmeṇākliṣṭakarmaṇā
2070008a yogakṣemaṁ tu te rājan ko ’smin kalpayitā pure
2070008c tvayi prayāte svas tāta rāme ca vanam āśrite
2070009a vidhavā pr̥thivī rājaṁs tvayā hīnā na rājate
2070009c hīnacandreva rajanī nagarī pratibhāti mām
2070010a evaṁ vilapamānaṁ taṁ bharataṁ dīnamānasam
2070010c abravīd vacanaṁ bhūyo vasiṣṭhas tu mahān r̥ṣiḥ
2070011a pretakāryāṇi yāny asya kartavyāni viśāmpateḥ
2070011c tāny avyagraṁ mahābāho kriyatām avicāritam
2070012a tatheti bharato vākyaṁ vasiṣṭhasyābhipūjya tat
2070012c r̥tvikpurohitācāryāṁs tvarayām āsa sarvaśaḥ
2070013a ye tv agrato narendrasya agny agārād bahiṣkr̥tāḥ
2070013c r̥tvigbhir yājakaiś caiva te hriyante yathāvidhi
2070014a śibilāyām athāropya rājānaṁ gatacetanam
2070014c bāṣpakaṇṭhā vimanasas tam ūhuḥ paricārakāḥ
2070015a hiraṇyaṁ ca suvarṇaṁ ca vāsāṁsi vividhāni ca
2070015c prakiranto janā mārgaṁ nr̥pater agrato yayuḥ
2070016a candanāguruniryāsān saralaṁ padmakaṁ tathā
2070016c devadārūṇi cāhr̥tya citāṁ cakrus tathāpare
2070017a gandhān uccāvacāṁś cānyāṁs tatra dattvātha bhūmipam
2070017c tataḥ saṁveśayām āsuś citāmadhye tam r̥tvijaḥ
2070018a tathā hutāśanaṁ hutvā jepus tasya tadartvijaḥ
2070018c jaguś ca te yathāśāstraṁ tatra sāmāni sāmagāḥ
2070019a śibikābhiś ca yānaiś ca yathārhaṁ tasya yoṣitaḥ
2070019c nagarān niryayus tatra vr̥ddhaiḥ parivr̥tās tadā
2070020a prasavyaṁ cāpi taṁ cakrur r̥tvijo ’gnicitaṁ nr̥pam
2070020c striyaś ca śokasaṁtaptāḥ kausalyā pramukhās tadā
2070021a krauñcīnām iva nārīṇāṁ ninādas tatra śuśruve
2070021c ārtānāṁ karuṇaṁ kāle krośantīnāṁ sahasraśaḥ
2070022a tato rudantyo vivaśā vilapya ca punaḥ punaḥ
2070022c yānebhyaḥ sarayūtīram avaterur varāṅganāḥ
2070023a kr̥todakaṁ te bharatena sārdhaṁ; nr̥pāṅganā mantripurohitāś ca
2070023c puraṁ praviśyāśruparītanetrā; bhūmau daśāhaṁ vyanayanta duḥkham
2071001a tato daśāhe ’tigate kr̥taśauco nr̥pātmajaḥ
2071001c dvādaśe ’hani saṁprāpte śrāddhakarmāṇy akārayat
2071002a brāhmaṇebhyo dadau ratnaṁ dhanam annaṁ ca puṣkalam
2071002c bāstikaṁ bahuśuklaṁ ca gāś cāpi śataśas tathā
2071003a dāsīdāsaṁ ca yānaṁ ca veśmāni sumahānti ca
2071003c brāhmaṇebhyo dadau putro rājñas tasyaurdhvadaihikam
2071004a tataḥ prabhātasamaye divase ’tha trayodaśe
2071004c vilalāpa mahābāhur bharataḥ śokamūrchitaḥ
2071005a śabdāpihitakaṇṭhaś ca śodhanārtham upāgataḥ
2071005c citāmūle pitur vākyam idam āha suduḥkhitaḥ
2071006a tāta yasmin niṣr̥ṣṭo ’haṁ tvayā bhrātari rāghave
2071006c tasmin vanaṁ pravrajite śūnye tyakto ’smy ahaṁ tvayā
2071007a yathāgatir anāthāyāḥ putraḥ pravrājito vanam
2071007c tām ambāṁ tāta kausalyāṁ tyaktvā tvaṁ kva gato nr̥pa
2071008a dr̥ṣṭvā bhasmāruṇaṁ tac ca dagdhāsthisthānamaṇḍalam
2071008c pituḥ śarīra nirvāṇaṁ niṣṭanan viṣasāda ha
2071009a sa tu dr̥ṣṭvā rudan dīnaḥ papāta dharaṇītale
2071009c utthāpyamānaḥ śakrasya yantra dhvaja iva cyutaḥ
2071010a abhipetus tataḥ sarve tasyāmātyāḥ śucivratam
2071010c antakāle nipatitaṁ yayātim r̥ṣayo yathā
2071011a śatrughnaś cāpi bharataṁ dr̥ṣṭvā śokapariplutam
2071011c visaṁjño nyapatad bhūmau bhūmipālam anusmaran
2071012a unmatta iva niścetā vilalāpa suduḥkhitaḥ
2071012c smr̥tvā pitur guṇāṅgāni tāni tāni tadā tadā
2071013a mantharā prabhavas tīvraḥ kaikeyīgrāhasaṁkulaḥ
2071013c varadānamayo ’kṣobhyo ’majjayac chokasāgaraḥ
2071014a sukumāraṁ ca bālaṁ ca satataṁ lālitaṁ tvayā
2071014c kva tāta bharataṁ hitvā vilapantaṁ gato bhavān
2071015a nanu bhojyeṣu pāneṣu vastreṣv ābharaṇeṣu ca
2071015c pravārayasi naḥ sarvāṁs tan naḥ ko ’dya kariṣyati
2071016a avadāraṇa kāle tu pr̥thivī nāvadīryate
2071016c vihīnā yā tvayā rājñā dharmajñena mahātmanā
2071017a pitari svargam āpanne rāme cāraṇyam āśrite
2071017c kiṁ me jīvita sāmarthyaṁ pravekṣyāmi hutāśanam
2071018a hīno bhrātrā ca pitrā ca śūnyām ikṣvākupālitām
2071018c ayodhyāṁ na pravekṣyāmi pravekṣyāmi tapovanam
2071019a tayor vilapitaṁ śrutvā vyasanaṁ cānvavekṣya tat
2071019c bhr̥śam ārtatarā bhūyaḥ sarva evānugāminaḥ
2071020a tato viṣaṇṇau śrāntau ca śatrughnabharatāv ubhau
2071020c dharaṇyāṁ saṁvyaceṣṭetāṁ bhagnaśr̥ṅgāv ivarṣabhau
2071021a tataḥ prakr̥timān vaidyaḥ pitur eṣāṁ purohitaḥ
2071021c vasiṣṭho bharataṁ vākyam utthāpya tam uvāca ha
2071022a trīṇi dvandvāni bhūteṣu pravr̥ttāny aviśeṣataḥ
2071022c teṣu cāparihāryeṣu naivaṁ bhavitum arhati
2071023a sumantraś cāpi śatrughnam utthāpyābhiprasādya ca
2071023c śrāvayām āsa tattvajñaḥ sarvabhūtabhavābhavau
2071024a utthitau tau naravyāghrau prakāśete yaśasvinau
2071024c varṣātapapariklinnau pr̥thag indradhvajāv iva
2071025a aśrūṇi parimr̥dnantau raktākṣau dīnabhāṣiṇau
2071025c amātyās tvarayanti sma tanayau cāparāḥ kriyāḥ
2072001a atra yātrāṁ samīhantaṁ śatrughno lakṣmaṇānujaḥ
2072001c bharataṁ śokasaṁtaptam idaṁ vacanam abravīt
2072002a gatir yaḥ sarvabhūtānāṁ duḥkhe kiṁ punar ātmanaḥ
2072002c sa rāmaḥ sattva saṁpannaḥ striyā pravrājito vanam
2072003a balavān vīrya saṁpanno lakṣmaṇo nāma yo ’py asau
2072003c kiṁ na mocayate rāmaṁ kr̥tvāpi pitr̥nigraham
2072004a pūrvam eva tu nigrāhyaḥ samavekṣya nayānayau
2072004c utpathaṁ yaḥ samārūḍho nāryā rājā vaśaṁ gataḥ
2072005a iti saṁbhāṣamāṇe tu śatrughne lakṣmaṇānuje
2072005c prāgdvāre ’bhūt tadā kubjā sarvābharaṇabhūṣitā
2072006a liptā candanasāreṇa rājavastrāṇi bibhratī
2072006c mekhalā dāmabhiś citrai rajjubaddheva vānarī
2072007a tāṁ samīkṣya tadā dvāḥstho bhr̥śaṁ pāpasya kāriṇīm
2072007c gr̥hītvākaruṇaṁ kubjāṁ śatrughnāya nyavedayat
2072008a yasyāḥ kr̥te vane rāmo nyastadehaś ca vaḥ pitā
2072008c seyaṁ pāpā nr̥śaṁsā ca tasyāḥ kuru yathāmati
2072009a śatrughnaś ca tad ājñāya vacanaṁ bhr̥śaduḥkhitaḥ
2072009c antaḥpuracarān sarvān ity uvāca dhr̥tavrataḥ
2072010a tīvram utpāditaṁ duḥkhaṁ bhrātr̥̄ṇāṁ me tathā pituḥ
2072010c yayā seyaṁ nr̥śaṁsasya karmaṇaḥ phalam aśnutām
2072011a evam uktā ca tenāśu sakhī janasamāvr̥tā
2072011c gr̥hītā balavat kubjā sā tadgr̥ham anādayat
2072012a tataḥ subhr̥śa saṁtaptas tasyāḥ sarvaḥ sakhījanaḥ
2072012c kruddham ājñāya śatrughnaṁ vyapalāyata sarvaśaḥ
2072013a amantrayata kr̥tsnaś ca tasyāḥ sarvasakhījanaḥ
2072013c yathāyaṁ samupakrānto niḥśeṣaṁ naḥ kariṣyati
2072014a sānukrośāṁ vadānyāṁ ca dharmajñāṁ ca yaśasvinīm
2072014c kausalyāṁ śaraṇaṁ yāmaḥ sā hi no ’stu dhruvā gatiḥ
2072015a sa ca roṣeṇa tāmrākṣaḥ śatrughnaḥ śatrutāpanaḥ
2072015c vicakarṣa tadā kubjāṁ krośantīṁ pr̥thivītale
2072016a tasyā hy ākr̥ṣyamāṇāyā mantharāyās tatas tataḥ
2072016c citraṁ bahuvidhaṁ bhāṇḍaṁ pr̥thivyāṁ tad vyaśīryata
2072017a tena bhāṇḍena saṁkīrṇaṁ śrīmadrājaniveśanam
2072017c aśobhata tadā bhūyaḥ śāradaṁ gaganaṁ yathā
2072018a sa balī balavat krodhād gr̥hītvā puruṣarṣabhaḥ
2072018c kaikeyīm abhinirbhartsya babhāṣe paruṣaṁ vacaḥ
2072019a tair vākyaiḥ paruṣair duḥkhaiḥ kaikeyī bhr̥śaduḥkhitā
2072019c śatrughna bhayasaṁtrastā putraṁ śaraṇam āgatā
2072020a tāṁ prekṣya bharataḥ kruddhaṁ śatrughnam idam abravīt
2072020c avadhyāḥ sarvabhūtānāṁ pramadāḥ kṣamyatām iti
2072021a hanyām aham imāṁ pāpāṁ kaikeyīṁ duṣṭacāriṇīm
2072021c yadi māṁ dhārmiko rāmo nāsūyen mātr̥ghātakam
2072022a imām api hatāṁ kubjāṁ yadi jānāti rāghavaḥ
2072022c tvāṁ ca māṁ caiva dharmātmā nābhibhāṣiṣyate dhruvam
2072023a bharatasya vacaḥ śrutvā śatrughno lakṣmaṇānujaḥ
2072023c nyavartata tato roṣāt tāṁ mumoca ca mantharām
2072024a sā pādamūle kaikeyyā mantharā nipapāta ha
2072024c niḥśvasantī suduḥkhārtā kr̥paṇaṁ vilalāpa ca
2072025a śatrughnavikṣepavimūḍhasaṁjñāṁ; samīkṣya kubjāṁ bharatasya mātā
2072025c śanaiḥ samāśvāsayad ārtarūpāṁ; krauñcīṁ vilagnām iva vīkṣamāṇām
2073001a tataḥ prabhātasamaye divase ’tha caturdaśe
2073001c sametya rājakartāro bharataṁ vākyam abruvan
2073002a gato daśarathaḥ svargaṁ yo no gurutaro guruḥ
2073002c rāmaṁ pravrājya vai jyeṣṭhaṁ lakṣmaṇaṁ ca mahābalam
2073003a tvam adya bhava no rājā rājaputra mahāyaśaḥ
2073003c saṁgatyā nāparādhnoti rājyam etad anāyakam
2073004a ābhiṣecanikaṁ sarvam idam ādāya rāghava
2073004c pratīkṣate tvāṁ svajanaḥ śreṇayaś ca nr̥pātmaja
2073005a rājyaṁ gr̥hāṇa bharata pitr̥paitāmahaṁ mahat
2073005c abhiṣecaya cātmānaṁ pāhi cāsmān nararṣabha
2073006a ābhiṣecanikaṁ bhāṇḍaṁ kr̥tvā sarvaṁ pradakṣiṇam
2073006c bharatas taṁ janaṁ sarvaṁ pratyuvāca dhr̥tavrataḥ
2073007a jyeṣṭhasya rājatā nityam ucitā hi kulasya naḥ
2073007c naivaṁ bhavanto māṁ vaktum arhanti kuśalā janāḥ
2073008a rāmaḥ pūrvo hi no bhrātā bhaviṣyati mahīpatiḥ
2073008c ahaṁ tv araṇye vatsyāmi varṣāṇi nava pañca ca
2073009a yujyatāṁ mahatī senā caturaṅgamahābalā
2073009c ānayiṣyāmy ahaṁ jyeṣṭhaṁ bhrātaraṁ rāghavaṁ vanāt
2073010a ābhiṣecanikaṁ caiva sarvam etad upaskr̥tam
2073010c puraskr̥tya gamiṣyāmi rāmahetor vanaṁ prati
2073011a tatraiva taṁ naravyāghram abhiṣicya puraskr̥tam
2073011c āneṣyāmi tu vai rāmaṁ havyavāham ivādhvarāt
2073012a na sakāmā kariṣyāmi svam imāṁ mātr̥gandhinīm
2073012c vane vatsyāmy ahaṁ durge rāmo rājā bhaviṣyati
2073013a kriyatāṁ śilpibhiḥ panthāḥ samāni viṣamāṇi ca
2073013c rakṣiṇaś cānusaṁyāntu pathi durgavicārakāḥ
2073014a evaṁ saṁbhāṣamāṇaṁ taṁ rāmahetor nr̥pātmajam
2073014c pratyuvāca janaḥ sarvaḥ śrīmadvākyam anuttamam
2073015a evaṁ te bhāṣamāṇasya padmā śrīr upatiṣṭhatām
2073015c yas tvaṁ jyeṣṭhe nr̥pasute pr̥thivīṁ dātum icchasi
2073016a anuttamaṁ tad vacanaṁ nr̥pātmaja; prabhāṣitaṁ saṁśravaṇe niśamya ca
2073016c praharṣajās taṁ prati bāṣpabindavo; nipetur āryānananetrasaṁbhavāḥ
2073017a ūcus te vacanam idaṁ niśamya hr̥ṣṭāḥ; sāmātyāḥ sapariṣado viyātaśokāḥ
2073017c panthānaṁ naravarabhaktimāñ janaś ca; vyādiṣṭas tava vacanāc ca śilpivargaḥ
2074001a atha bhūmipradeśajñāḥ sūtrakarmaviśāradāḥ
2074001c svakarmābhiratāḥ śūrāḥ khanakā yantrakās tathā
2074002a karmāntikāḥ sthapatayaḥ puruṣā yantrakovidāḥ
2074002c tathā vardhakayaś caiva mārgiṇo vr̥kṣatakṣakāḥ
2074003a kūpakārāḥ sudhākārā vaṁśakarmakr̥tas tathā
2074003c samarthā ye ca draṣṭāraḥ puratas te pratasthire
2074004a sa tu harṣāt tam uddeśaṁ janaugho vipulaḥ prayān
2074004c aśobhata mahāvegaḥ sāgarasyeva parvaṇi
2074005a te svavāraṁ samāsthāya vartmakarmāṇi kovidāḥ
2074005c karaṇair vividhopetaiḥ purastāt saṁpratasthire
2074006a latāvallīś ca gulmāṁś ca sthāṇūn aśmana eva ca
2074006c janās te cakrire mārgaṁ chindanto vividhān drumān
2074007a avr̥kṣeṣu ca deśeṣu ke cid vr̥kṣān aropayan
2074007c ke cit kuṭhāraiṣ ṭaṅkaiś ca dātraiś chindan kva cit kva cit
2074008a apare vīraṇastambān balino balavattarāḥ
2074008c vidhamanti sma durgāṇi sthalāni ca tatas tataḥ
2074009a apare ’pūrayan kūpān pāṁsubhiḥ śvabhram āyatam
2074009c nimnabhāgāṁs tathā ke cit samāṁś cakruḥ samantataḥ
2074010a babandhur bandhanīyāṁś ca kṣodyān saṁcukṣudus tadā
2074010c bibhidur bhedanīyāṁś ca tāṁs tān deśān narās tadā
2074011a acireṇaiva kālena parivāhān bahūdakān
2074011c cakrur bahuvidhākārān sāgarapratimān bahūn
2074011e udapānān bahuvidhān vedikā parimaṇḍitān
2074012a sasudhākuṭṭimatalaḥ prapuṣpitamahīruhaḥ
2074012c mattodghuṣṭadvijagaṇaḥ patākābhir alaṁkr̥taḥ
2074013a candanodakasaṁsikto nānākusumabhūṣitaḥ
2074013c bahv aśobhata senāyāḥ panthāḥ svargapathopamaḥ
2074014a ājñāpyātha yathājñapti yuktās te ’dhikr̥tā narāḥ
2074014c ramaṇīyeṣu deśeṣu bahusvāduphaleṣu ca
2074015a yo niveśas tv abhipreto bharatasya mahātmanaḥ
2074015c bhūyas taṁ śobhayām āsur bhūṣābhir bhūṣaṇopamam
2074016a nakṣatreṣu praśasteṣu muhūrteṣu ca tadvidaḥ
2074016c niveśaṁ sthāpayām āsur bharatasya mahātmanaḥ
2074017a bahupāṁsucayāś cāpi parikhāparivāritāḥ
2074017c tatrendrakīlapratimāḥ pratolīvaraśobhitāḥ
2074018a prāsādamālāsaṁyuktāḥ saudhaprākārasaṁvr̥tāḥ
2074018c patākā śobhitāḥ sarve sunirmitamahāpathāḥ
2074019a visarpadbhir ivākāśe viṭaṅkāgravimānakaiḥ
2074019c samucchritair niveśās te babhuḥ śakrapuropamāḥ
2074020a jāhnavīṁ tu samāsādya vividhadruma kānanām
2074020c śītalāmalapānīyāṁ mahāmīnasamākulām
2074021a sacandratārāgaṇamaṇḍitaṁ yathā; nabhaḥkṣapāyām amalaṁ virājate
2074021c narendramārgaḥ sa tathā vyarājata; krameṇa ramyaḥ śubhaśilpinirmitaḥ
2075001a tato nāndīmukhīṁ rātriṁ bharataṁ sūtamāgadhāḥ
2075001c tuṣṭuvur vāgviśeṣajñāḥ stavair maṅgalasaṁhitaiḥ
2075002a suvarṇakoṇābhihataḥ prāṇadad yāmadundubhiḥ
2075002c dadhmuḥ śaṅkhāṁś ca śataśo vādyāṁś coccāvacasvarān
2075003a sa tūrya ghoṣaḥ sumahān divam āpūrayann iva
2075003c bharataṁ śokasaṁtaptaṁ bhūyaḥ śokair arandhrayat
2075004a tato prabuddho bharatas taṁ ghoṣaṁ saṁnivartya ca
2075004c nāhaṁ rājeti cāpy uktvā śatrughnam idam abravīt
2075005a paśya śatrughna kaikeyyā lokasyāpakr̥taṁ mahat
2075005c visr̥jya mayi duḥkhāni rājā daśaratho gataḥ
2075006a tasyaiṣā dharmarājasya dharmamūlā mahātmanaḥ
2075006c paribhramati rājaśrīr naur ivākarṇikā jale
2075007a ity evaṁ bharataṁ prekṣya vilapantaṁ vicetanam
2075007c kr̥paṇaṁ ruruduḥ sarvāḥ sasvaraṁ yoṣitas tadā
2075008a tathā tasmin vilapati vasiṣṭho rājadharmavit
2075008c sabhām ikṣvākunāthasya praviveśa mahāyaśāḥ
2075009a śāta kumbhamayīṁ ramyāṁ maṇiratnasamākulām
2075009c sudharmām iva dharmātmā sagaṇaḥ pratyapadyata
2075010a sa kāñcanamayaṁ pīṭhaṁ parārdhyāstaraṇāvr̥tam
2075010c adhyāsta sarvavedajño dūtān anuśaśāsa ca
2075011a brāhmaṇān kṣatriyān yodhān amātyān gaṇaballabhān
2075011c kṣipram ānayatāvyagrāḥ kr̥tyam ātyayikaṁ hi naḥ
2075012a tato halahalāśabdo mahān samudapadyata
2075012c rathair aśvair gajaiś cāpi janānām upagacchatām
2075013a tato bharatam āyāntaṁ śatakratum ivāmarāḥ
2075013c pratyanandan prakr̥tayo yathā daśarathaṁ tathā
2075014a hrada iva timināgasaṁvr̥taḥ; stimitajalo maṇiśaṅkhaśarkaraḥ
2075014c daśarathasutaśobhitā sabhā; sadaśaratheva babhau yathā purā
2076001a tām āryagaṇasaṁpūrṇāṁ bharataḥ pragrahāṁ sabhām
2076001c dadarśa buddhisaṁpannaḥ pūrṇacandrāṁ niśām iva
2076002a āsanāni yathānyāyam āryāṇāṁ viśatāṁ tadā
2076002c adr̥śyata ghanāpāye pūrṇacandreva śarvarī
2076003a rājñas tu prakr̥tīḥ sarvāḥ samagrāḥ prekṣya dharmavit
2076003c idaṁ purohito vākyaṁ bharataṁ mr̥du cābravīt
2076004a tāta rājā daśarathaḥ svargato dharmam ācaran
2076004c dhana dhānyavatīṁ sphītāṁ pradāya pr̥thivīṁ tava
2076005a rāmas tathā satyadhr̥tiḥ satāṁ dharmam anusmaran
2076005c nājahāt pitur ādeśaṁ śaśī jyotsnām ivoditaḥ
2076006a pitrā bhrātrā ca te dattaṁ rājyaṁ nihatakaṇṭakam
2076006c tad bhuṅkṣva muditāmātyaḥ kṣipram evābhiṣecaya
2076007a udīcyāś ca pratīcyāś ca dākṣiṇātyāś ca kevalāḥ
2076007c koṭyāparāntāḥ sāmudrā ratnāny abhiharantu te
2076008a tac chrutvā bharato vākyaṁ śokenābhipariplutaḥ
2076008c jagāma manasā rāmaṁ dharmajño dharmakāṅkṣayā
2076009a sa bāṣpakalayā vācā kalahaṁsasvaro yuvā
2076009c vilalāpa sabhāmadhye jagarhe ca purohitam
2076010a caritabrahmacaryasya vidyā snātasya dhīmataḥ
2076010c dharme prayatamānasya ko rājyaṁ madvidho haret
2076011a kathaṁ daśarathāj jāto bhaved rājyāpahārakaḥ
2076011c rājyaṁ cāhaṁ ca rāmasya dharmaṁ vaktum ihārhasi
2076012a jyeṣṭhaḥ śreṣṭhaś ca dharmātmā dilīpanahuṣopamaḥ
2076012c labdhum arhati kākutstho rājyaṁ daśaratho yathā
2076013a anāryajuṣṭam asvargyaṁ kuryāṁ pāpam ahaṁ yadi
2076013c ikṣvākūṇām ahaṁ loke bhaveyaṁ kulapāṁsanaḥ
2076014a yad dhi mātrā kr̥taṁ pāpaṁ nāhaṁ tad abhirocaye
2076014c ihastho vanadurgasthaṁ namasyāmi kr̥tāñjaliḥ
2076015a rāmam evānugacchāmi sa rājā dvipadāṁ varaḥ
2076015c trayāṇām api lokānāṁ rāghavo rājyam arhati
2076016a tad vākyaṁ dharmasaṁyuktaṁ śrutvā sarve sabhāsadaḥ
2076016c harṣān mumucur aśrūṇi rāme nihitacetasaḥ
2076017a yadi tv āryaṁ na śakṣyāmi vinivartayituṁ vanāt
2076017c vane tatraiva vatsyāmi yathāryo lakṣmaṇas tathā
2076018a sarvopāyaṁ tu vartiṣye vinivartayituṁ balāt
2076018c samakṣam ārya miśrāṇāṁ sādhūnāṁ guṇavartinām
2076019a evam uktvā tu dharmātmā bharato bhrātr̥vatsalaḥ
2076019c samīpastham uvācedaṁ sumantraṁ mantrakovidam
2076020a tūrṇam utthāya gaccha tvaṁ sumantra mama śāsanāt
2076020c yātrām ājñāpaya kṣipraṁ balaṁ caiva samānaya
2076021a evam uktaḥ sumantras tu bharatena mahātmanā
2076021c prahr̥ṣṭaḥ so ’diśat sarvaṁ yathā saṁdiṣṭam iṣṭavat
2076022a tāḥ prahr̥ṣṭāḥ prakr̥tayo balādhyakṣā balasya ca
2076022c śrutvā yātrāṁ samājñaptāṁ rāghavasya nivartane
2076023a tato yodhāṅganāḥ sarvā bhartr̥̄n sarvān gr̥hegr̥he
2076023c yātrā gamanam ājñāya tvarayanti sma harṣitāḥ
2076024a te hayair gorathaiḥ śīghraiḥ syandanaiś ca manojavaiḥ
2076024c saha yodhair balādhyakṣā balaṁ sarvam acodayan
2076025a sajjaṁ tu tad balaṁ dr̥ṣṭvā bharato gurusaṁnidhau
2076025c rathaṁ me tvarayasveti sumantraṁ pārśvato ’bravīt
2076026a bharatasya tu tasyājñāṁ pratigr̥hya praharṣitaḥ
2076026c rathaṁ gr̥hītvā prayayau yuktaṁ paramavājibhiḥ
2076027a sa rāghavaḥ satyadhr̥tiḥ pratāpavān; bruvan suyuktaṁ dr̥ḍhasatyavikramaḥ
2076027c guruṁ mahāraṇyagataṁ yaśasvinaṁ; prasādayiṣyan bharato ’bravīt tadā
2076028a tūrṇaṁ samutthāya sumantra gaccha; balasya yogāya balapradhānān
2076028c ānetum icchāmi hi taṁ vanasthaṁ; prasādya rāmaṁ jagato hitāya
2076029a sa sūtaputro bharatena samyag; ājñāpitaḥ saṁparipūrṇakāmaḥ
2076029c śaśāsa sarvān prakr̥tipradhānān; balasya mukhyāṁś ca suhr̥jjanaṁ ca
2076030a tataḥ samutthāya kule kule te; rājanyavaiśyā vr̥ṣalāś ca viprāḥ
2076030c ayūyujann uṣṭrarathān kharāṁś ca; nāgān hayāṁś caiva kulaprasūtān
2077001a tataḥ samutthitaḥ kālyam āsthāya syandanottamam
2077001c prayayau bharataḥ śīghraṁ rāmadarśanakāṅkṣayā
2077002a agrataḥ prayayus tasya sarve mantripurodhasaḥ
2077002c adhiruhya hayair yuktān rathān sūryarathopamān
2077003a navanāgasahasrāṇi kalpitāni yathāvidhi
2077003c anvayur bharataṁ yāntam ikṣvāku kulanandanam
2077004a ṣaṣṭhī rathasahasrāṇi dhanvino vividhāyudhāḥ
2077004c anvayur bharataṁ yāntaṁ rājaputraṁ yaśasvinam
2077005a śataṁ sahasrāṇy aśvānāṁ samārūḍhāni rāghavam
2077005c anvayur bharataṁ yāntaṁ rājaputraṁ yaśasvinam
2077006a kaikeyī ca sumitrā ca kausalyā ca yaśasvinī
2077006c rāmānayanasaṁhr̥ṣṭā yayur yānena bhāsvatā
2077007a prayātāś cāryasaṁghātā rāmaṁ draṣṭuṁ salakṣmaṇam
2077007c tasyaiva ca kathāś citrāḥ kurvāṇā hr̥ṣṭamānasāḥ
2077008a meghaśyāmaṁ mahābāhuṁ sthirasattvaṁ dr̥ḍhavratam
2077008c kadā drakṣyāmahe rāmaṁ jagataḥ śokanāśanam
2077009a dr̥ṣṭa eva hi naḥ śokam apaneṣyati rāghavaḥ
2077009c tamaḥ sarvasya lokasya samudyann iva bhāskaraḥ
2077010a ity evaṁ kathayantas te saṁprahr̥ṣṭāḥ kathāḥ śubhāḥ
2077010c pariṣvajānāś cānyonyaṁ yayur nāgarikās tadā
2077011a ye ca tatrāpare sarve saṁmatā ye ca naigamāḥ
2077011c rāmaṁ prati yayur hr̥ṣṭāḥ sarvāḥ prakr̥tayas tadā
2077012a maṇi kārāś ca ye ke cit kumbhakārāś ca śobhanāḥ
2077012c sūtrakarmakr̥taś caiva ye ca śastropajīvinaḥ
2077013a māyūrakāḥ krākacikā rocakā vedhakās tathā
2077013c dantakārāḥ sudhākārās tathā gandhopajīvinaḥ
2077014a suvarṇakārāḥ prakhyātās tathā kambaladhāvakāḥ
2077014c snāpakācchādakā vaidyā dhūpakāḥ śauṇḍikās tathā
2077015a rajakās tunnavāyāś ca grāmaghoṣamahattarāḥ
2077015c śailūṣāś ca saha strībhir yānti kaivartakās tathā
2077016a samāhitā vedavido brāhmaṇā vr̥ttasaṁmatāḥ
2077016c gorathair bharataṁ yāntam anujagmuḥ sahasraśaḥ
2077017a suveṣāḥ śuddhavasanās tāmramr̥ṣṭānulepanāḥ
2077017c sarve te vividhair yānaiḥ śanair bharatam anvayuḥ
2077018a prahr̥ṣṭamuditā senā sānvayāt kaikayīsutam
2077018c vyavatiṣṭhata sā senā bharatasyānuyāyinī
2077019a nirīkṣyānugatāṁ senāṁ tāṁ ca gaṅgāṁ śivodakām
2077019c bharataḥ sacivān sarvān abravīd vākyakovidaḥ
2077020a niveśayata me sainyam abhiprāyeṇa sarvaśaḥ
2077020c viśrāntaḥ pratariṣyāmaḥ śva idānīṁ mahānadīm
2077021a dātuṁ ca tāvad icchāmi svar gatasya mahīpateḥ
2077021c aurdhvadeha nimittārtham avatīryodakaṁ nadīm
2077022a tasyaivaṁ bruvato ’mātyās tathety uktvā samāhitāḥ
2077022c nyaveśayaṁs tāṁś chandena svena svena pr̥thakpr̥thak
2077023a niveśya gaṅgām anu tāṁ mahānadīṁ; camūṁ vidhānaiḥ paribarha śobhinīm
2077023c uvāsa rāmasya tadā mahātmano; vicintayāno bharato nivartanam
2078001a tato niviṣṭāṁ dhvajinīṁ gaṅgām anvāśritāṁ nadīm
2078001c niṣādarājo dr̥ṣṭvaiva jñātīn saṁtvarito ’bravīt
2078002a mahatīyam ataḥ senā sāgarābhā pradr̥śyate
2078002c nāsyāntam avagacchāmi manasāpi vicintayan
2078003a sa eṣa hi mahākāyaḥ kovidāradhvajo rathe
2078003c bandhayiṣyati vā dāśān atha vāsmān vadhiṣyati
2078004a atha dāśarathiṁ rāmaṁ pitrā rājyād vivāsitam
2078004c bharataḥ kaikeyīputro hantuṁ samadhigacchati
2078005a bhartā caiva sakhā caiva rāmo dāśarathir mama
2078005c tasyārthakāmāḥ saṁnaddhā gaṅgānūpe ’tra tiṣṭhata
2078006a tiṣṭhantu sarvadāśāś ca gaṅgām anvāśritā nadīm
2078006c balayuktā nadīrakṣā māṁsamūlaphalāśanāḥ
2078007a nāvāṁ śatānāṁ pañcānāṁ kaivartānāṁ śataṁ śatam
2078007c saṁnaddhānāṁ tathā yūnāṁ tiṣṭhantv atyabhyacodayat
2078008a yadā tuṣṭas tu bharato rāmasyeha bhaviṣyati
2078008c seyaṁ svastimayī senā gaṅgām adya tariṣyati
2078009a ity uktvopāyanaṁ gr̥hya matsyamāṁsamadhūni ca
2078009c abhicakrāma bharataṁ niṣādādhipatir guhaḥ
2078010a tam āyāntaṁ tu saṁprekṣya sūtaputraḥ pratāpavān
2078010c bharatāyācacakṣe ’tha vinayajño vinītavat
2078011a eṣa jñātisahasreṇa sthapatiḥ parivāritaḥ
2078011c kuśalo daṇḍakāraṇye vr̥ddho bhrātuś ca te sakhā
2078012a tasmāt paśyatu kākutstha tvāṁ niṣādādhipo guhaḥ
2078012c asaṁśayaṁ vijānīte yatra tau rāmalakṣmaṇau
2078013a etat tu vacanaṁ śrutvā sumantrād bharataḥ śubham
2078013c uvāca vacanaṁ śīghraṁ guhaḥ paśyatu mām iti
2078014a labdhvābhyanujñāṁ saṁhr̥ṣṭo jñātibhiḥ parivāritaḥ
2078014c āgamya bharataṁ prahvo guho vacanam abravīt
2078015a niṣkuṭaś caiva deśo ’yaṁ vañcitāś cāpi te vayam
2078015c nivedayāmas te sarve svake dāśakule vasa
2078016a asti mūlaṁ phalaṁ caiva niṣādaiḥ samupāhr̥tam
2078016c ārdraṁ ca māṁsaṁ śuṣkaṁ ca vanyaṁ coccāvacaṁ mahat
2078017a āśaṁse svāśitā senā vatsyatīmāṁ vibhāvarīm
2078017c arcito vividhaiḥ kāmaiḥ śvaḥ sasainyo gamiṣyasi
2079001a evam uktas tu bharato niṣādādhipatiṁ guham
2079001c pratyuvāca mahāprājño vākyaṁ hetvarthasaṁhitam
2079002a ūrjitaḥ khalu te kāmaḥ kr̥to mama guroḥ sakhe
2079002c yo me tvam īdr̥śīṁ senām eko ’bhyarcitum icchasi
2079003a ity uktvā tu mahātejā guhaṁ vacanam uttamam
2079003c abravīd bharataḥ śrīmān niṣādādhipatiṁ punaḥ
2079004a katareṇa gamiṣyāmi bharadvājāśramaṁ guha
2079004c gahano ’yaṁ bhr̥śaṁ deśo gaṅgānūpo duratyayaḥ
2079005a tasya tad vacanaṁ śrutvā rājaputrasya dhīmataḥ
2079005c abravīt prāñjalir vākyaṁ guho gahanagocaraḥ
2079006a dāśās tv anugamiṣyanti dhanvinaḥ susamāhitāḥ
2079006c ahaṁ cānugamiṣyāmi rājaputra mahāyaśaḥ
2079007a kaccin na duṣṭo vrajasi rāmasyākliṣṭakarmaṇaḥ
2079007c iyaṁ te mahatī senā śaṅkāṁ janayatīva me
2079008a tam evam abhibhāṣantam ākāśa iva nirmalaḥ
2079008c bharataḥ ślakṣṇayā vācā guhaṁ vacanam abravīt
2079009a mā bhūt sa kālo yat kaṣṭaṁ na māṁ śaṅkitum arhasi
2079009c rāghavaḥ sa hi me bhrātā jyeṣṭhaḥ pitr̥samo mama
2079010a taṁ nivartayituṁ yāmi kākutsthaṁ vanavāsinam
2079010c buddhir anyā na te kāryā guha satyaṁ bravīmi te
2079011a sa tu saṁhr̥ṣṭavadanaḥ śrutvā bharatabhāṣitam
2079011c punar evābravīd vākyaṁ bharataṁ prati harṣitaḥ
2079012a dhanyas tvaṁ na tvayā tulyaṁ paśyāmi jagatītale
2079012c ayatnād āgataṁ rājyaṁ yas tvaṁ tyaktum ihecchasi
2079013a śāśvatī khalu te kīrtir lokān anucariṣyati
2079013c yas tvaṁ kr̥cchragataṁ rāmaṁ pratyānayitum icchasi
2079014a evaṁ saṁbhāṣamāṇasya guhasya bharataṁ tadā
2079014c babhau naṣṭaprabhaḥ sūryo rajanī cābhyavartata
2079015a saṁniveśya sa tāṁ senāṁ guhena paritoṣitaḥ
2079015c śatrughnena saha śrīmāñ śayanaṁ punar āgamat
2079016a rāmacintāmayaḥ śoko bharatasya mahātmanaḥ
2079016c upasthito hy anarhasya dharmaprekṣasya tādr̥śaḥ
2079017a antardāhena dahanaḥ saṁtāpayati rāghavam
2079017c vanadāhābhisaṁtaptaṁ gūḍho ’gnir iva pādapam
2079018a prasrutaḥ sarvagātrebhyaḥ svedaḥ śokāgnisaṁbhavaḥ
2079018c yathā sūryāṁśusaṁtapto himavān prasruto himam
2079019a dhyānanirdaraśailena viniḥśvasitadhātunā
2079019c dainyapādapasaṁghena śokāyāsādhiśr̥ṅgiṇā
2079020a pramohānantasattvena saṁtāpauṣadhiveṇunā
2079020c ākrānto duḥkhaśailena mahatā kaikayīsutaḥ
2079021a guhena sārdhaṁ bharataḥ samāgato; mahānubhāvaḥ sajanaḥ samāhitaḥ
2079021c sudurmanās taṁ bharataṁ tadā punar; guhaḥ samāśvāsayad agrajaṁ prati
2080001a ācacakṣe ’tha sadbhāvaṁ lakṣmaṇasya mahātmanaḥ
2080001c bharatāyāprameyāya guho gahanagocaraḥ
2080002a taṁ jāgrataṁ guṇair yuktaṁ varacāpeṣudhāriṇam
2080002c bhrātr̥ guptyartham atyantam ahaṁ lakṣmaṇam abravam
2080003a iyaṁ tāta sukhā śayyā tvadartham upakalpitā
2080003c pratyāśvasihi śeṣvāsyāṁ sukhaṁ rāghavanandana
2080004a ucito ’yaṁ janaḥ sarve duḥkhānāṁ tvaṁ sukhocitaḥ
2080004c dharmātmaṁs tasya guptyarthaṁ jāgariṣyāmahe vayam
2080005a na hi rāmāt priyataro mamāsti bhuvi kaś cana
2080005c motsuko bhūr bravīmy etad apy asatyaṁ tavāgrataḥ
2080006a asya prasādād āśaṁse loke ’smin sumahad yaśaḥ
2080006c dharmāvāptiṁ ca vipulām arthāvāptiṁ ca kevalām
2080007a so ’haṁ priyasakhaṁ rāmaṁ śayānaṁ saha sītayā
2080007c rakṣiṣyāmi dhanuṣpāṇiḥ sarvaiḥ svair jñātibhiḥ saha
2080008a na hi me ’viditaṁ kiṁ cid vane ’smiṁś carataḥ sadā
2080008c caturaṅgaṁ hy api balaṁ prasahema vayaṁ yudhi
2080009a evam asmābhir uktena lakṣmaṇena mahātmanā
2080009c anunītā vayaṁ sarve dharmam evānupaśyatā
2080010a kathaṁ dāśarathau bhūmau śayāne saha sītayā
2080010c śakyā nidrāmayā labdhuṁ jīvitaṁ vā sukhāni vā
2080011a yo na devāsuraiḥ sarvaiḥ śakyaḥ prasahituṁ yudhi
2080011c taṁ paśya guha saṁviṣṭaṁ tr̥ṇeṣu saha sītayā
2080012a mahatā tapasā labdho vividhaiś ca pariśramaiḥ
2080012c eko daśarathasyaiṣa putraḥ sadr̥śalakṣaṇaḥ
2080013a asmin pravrājite rājā na ciraṁ vartayiṣyati
2080013c vidhavā medinī nūnaṁ kṣipram eva bhaviṣyati
2080014a vinadya sumahānādaṁ śrameṇoparatāḥ striyaḥ
2080014c nirghoṣoparataṁ nūnam adya rājaniveśanam
2080015a kausalyā caiva rājā ca tathaiva jananī mama
2080015c nāśaṁse yadi te sarve jīveyuḥ śarvarīm imām
2080016a jīved api hi me mātā śatrughnasyānvavekṣayā
2080016c duḥkhitā yā tu kausalyā vīrasūr vinaśiṣyati
2080017a atikrāntam atikrāntam anavāpya manoratham
2080017c rājye rāmam anikṣipya pitā me vinaśiṣyati
2080018a siddhārthāḥ pitaraṁ vr̥ttaṁ tasmin kāle hy upasthite
2080018c pretakāryeṣu sarveṣu saṁskariṣyanti bhūmipam
2080019a ramyacatvarasaṁsthānāṁ suvibhaktamahāpathām
2080019c harmyaprāsādasaṁpannāṁ sarvaratnavibhūṣitām
2080020a gajāśvarathasaṁbādhāṁ tūryanādavināditām
2080020c sarvakalyāṇasaṁpūrṇāṁ hr̥ṣṭapuṣṭajanākulām
2080021a ārāmodyānasaṁpūrṇāṁ samājotsavaśālinīm
2080021c sukhitā vicariṣyanti rājadhānīṁ pitur mama
2080022a api satyapratijñena sārdhaṁ kuśalinā vayam
2080022c nivr̥tte samaye hy asmin sukhitāḥ praviśemahi
2080023a paridevayamānasya tasyaivaṁ sumahātmanaḥ
2080023c tiṣṭhato rājaputrasya śarvarī sātyavartata
2080024a prabhāte vimale sūrye kārayitvā jaṭā ubhau
2080024c asmin bhāgīrathītīre sukhaṁ saṁtāritau mayā
2080025a jaṭādharau tau drumacīravāsasau; mahābalau kuñjarayūthapopamau
2080025c vareṣucāpāsidharau paraṁtapau; vyavekṣamāṇau saha sītayā gatau
2081001a guhasya vacanaṁ śrutvā bharato bhr̥śam apriyam
2081001c dhyānaṁ jagāma tatraiva yatra tac chrutam apriyam
2081002a sukumāro mahāsattvaḥ siṁhaskandho mahābhujaḥ
2081002c puṇḍarīka viśālākṣas taruṇaḥ priyadarśanaḥ
2081003a pratyāśvasya muhūrtaṁ tu kālaṁ paramadurmanāḥ
2081003c papāta sahasā totrair hr̥di viddha iva dvipaḥ
2081004a tadavasthaṁ tu bharataṁ śatrughno ’nantara sthitaḥ
2081004c pariṣvajya rurodoccair visaṁjñaḥ śokakarśitaḥ
2081005a tataḥ sarvāḥ samāpetur mātaro bharatasya tāḥ
2081005c upavāsa kr̥śā dīnā bhartr̥vyasanakarśitāḥ
2081006a tāś ca taṁ patitaṁ bhūmau rudantyaḥ paryavārayan
2081006c kausalyā tv anusr̥tyainaṁ durmanāḥ pariṣasvaje
2081007a vatsalā svaṁ yathā vatsam upagūhya tapasvinī
2081007c paripapraccha bharataṁ rudantī śokalālasā
2081008a putravyādhir na te kaccic charīraṁ paribādhate
2081008c adya rājakulasyāsya tvadadhīnaṁ hi jīvitam
2081009a tvāṁ dr̥ṣṭvā putra jīvāmi rāme sabhrātr̥ke gate
2081009c vr̥tte daśarathe rājñi nātha ekas tvam adya naḥ
2081010a kaccin na lakṣmaṇe putra śrutaṁ te kiṁ cid apriyam
2081010c putra vā hy ekaputrāyāḥ sahabhārye vanaṁ gate
2081011a sa muhūrtaṁ samāśvasya rudann eva mahāyaśāḥ
2081011c kausalyāṁ parisāntvyedaṁ guhaṁ vacanam abravīt
2081012a bhrātā me kvāvasad rātriṁ kva sītā kva ca lakṣmaṇaḥ
2081012c asvapac chayane kasmin kiṁ bhuktvā guha śaṁsa me
2081013a so ’bravīd bharataṁ pr̥ṣṭo niṣādādhipatir guhaḥ
2081013c yad vidhaṁ pratipede ca rāme priyahite ’tithau
2081014a annam uccāvacaṁ bhakṣyāḥ phalāni vividhāni ca
2081014c rāmāyābhyavahārārthaṁ bahucopahr̥taṁ mayā
2081015a tat sarvaṁ pratyanujñāsīd rāmaḥ satyaparākramaḥ
2081015c na hi tat pratyagr̥hṇāt sa kṣatradharmam anusmaran
2081016a na hy asmābhiḥ pratigrāhyaṁ sakhe deyaṁ tu sarvadā
2081016c iti tena vayaṁ rājann anunītā mahātmanā
2081017a lakṣmaṇena samānītaṁ pītvā vāri mahāyaśāḥ
2081017c aupavāsyaṁ tadākārṣīd rāghavaḥ saha sītayā
2081018a tatas tu jalaśeṣeṇa lakṣmaṇo ’py akarot tadā
2081018c vāg yatās te trayaḥ saṁdhyām upāsata samāhitāḥ
2081019a saumitris tu tataḥ paścād akarot svāstaraṁ śubham
2081019c svayam ānīya barhīṁṣi kṣipraṁ rāghava kāraṇāt
2081020a tasmin samāviśad rāmaḥ svāstare saha sītayā
2081020c prakṣālya ca tayoḥ pādāv apacakrāma lakṣmaṇaḥ
2081021a etat tad iṅgudīmūlam idam eva ca tat tr̥ṇam
2081021c yasmin rāmaś ca sītā ca rātriṁ tāṁ śayitāv ubhau
2081022a niyamya pr̥ṣṭhe tu talāṅgulitravāñ; śaraiḥ supūrṇāv iṣudhī paraṁtapaḥ
2081022c mahad dhanuḥ sajyam upohya lakṣmaṇo; niśām atiṣṭhat parito ’sya kevalam
2081023a tatas tv ahaṁ cottamabāṇacāpadhr̥k; sthito ’bhavaṁ tatra sa yatra lakṣmaṇaḥ
2081023c atandribhir jñātibhir āttakārmukair; mahendrakalpaṁ paripālayaṁs tadā
2082001a tac chrutvā nipuṇaṁ sarvaṁ bharataḥ saha mantribhiḥ
2082001c iṅgudīmūlam āgamya rāmaśayyām avekṣya tām
2082002a abravīj jananīḥ sarvā iha tena mahātmanā
2082002c śarvarī śayitā bhūmāv idam asya vimarditam
2082003a mahābhāgakulīnena mahābhāgena dhīmatā
2082003c jāto daśarathenorvyāṁ na rāmaḥ svaptum arhati
2082004a ajinottarasaṁstīrṇe varāstaraṇasaṁcaye
2082004c śayitvā puruṣavyāghraḥ kathaṁ śete mahītale
2082005a prāsādāgra vimāneṣu valabhīṣu ca sarvadā
2082005c haimarājatabhaumeṣu varāstaraṇaśāliṣu
2082006a puṣpasaṁcayacitreṣu candanāgarugandhiṣu
2082006c pāṇḍurābhraprakāśeṣu śukasaṁgharuteṣu ca
2082007a gītavāditranirghoṣair varābharaṇaniḥsvanaiḥ
2082007c mr̥daṅgavaraśabdaiś ca satataṁ pratibodhitaḥ
2082008a bandibhir vanditaḥ kāle bahubhiḥ sūtamāgadhaiḥ
2082008c gāthābhir anurūpābhiḥ stutibhiś ca paraṁtapaḥ
2082009a aśraddheyam idaṁ loke na satyaṁ pratibhāti mā
2082009c muhyate khalu me bhāvaḥ svapno ’yam iti me matiḥ
2082010a na nūnaṁ daivataṁ kiṁ cit kālena balavattaram
2082010c yatra dāśarathī rāmo bhūmāv evaṁ śayīta saḥ
2082011a videharājasya sutā sītā ca priyadarśanā
2082011c dayitā śayitā bhūmau snuṣā daśarathasya ca
2082012a iyaṁ śayyā mama bhrātur idaṁ hi parivartitam
2082012c sthaṇḍile kaṭhine sarvaṁ gātrair vimr̥ditaṁ tr̥ṇam
2082013a manye sābharaṇā suptā sītāsmiñ śayane tadā
2082013c tatra tatra hi dr̥śyante saktāḥ kanakabindavaḥ
2082014a uttarīyam ihāsaktaṁ suvyaktaṁ sītayā tadā
2082014c tathā hy ete prakāśante saktāḥ kauśeyatantavaḥ
2082015a manye bhartuḥ sukhā śayyā yena bālā tapasvinī
2082015c sukumārī satī duḥkhaṁ na vijānāti maithilī
2082016a sārvabhauma kule jātaḥ sarvalokasukhāvahaḥ
2082016c sarvalokapriyas tyaktvā rājyaṁ priyam anuttamam
2082017a katham indīvaraśyāmo raktākṣaḥ priyadarśanaḥ
2082017c sukhabhāgī ca duḥkhārhaḥ śayito bhuvi rāghavaḥ
2082018a siddhārthā khalu vaidehī patiṁ yānugatā vanam
2082018c vayaṁ saṁśayitāḥ sarve hīnās tena mahātmanā
2082019a akarṇadhārā pr̥thivī śūnyeva pratibhāti mā
2082019c gate daśarathe svarge rāme cāraṇyam āśrite
2082020a na ca prārthayate kaś cin manasāpi vasuṁdharām
2082020c vane ’pi vasatas tasya bāhuvīryābhirakṣitām
2082021a śūnyasaṁvaraṇārakṣām ayantritahayadvipām
2082021c apāvr̥tapuradvārāṁ rājadhānīm arakṣitām
2082022a aprahr̥ṣṭabalāṁ nyūnāṁ viṣamasthām anāvr̥tām
2082022c śatravo nābhimanyante bhakṣyān viṣakr̥tān iva
2082023a adya prabhr̥ti bhūmau tu śayiṣye ’haṁ tr̥ṇeṣu vā
2082023c phalamūlāśano nityaṁ jaṭācīrāṇi dhārayan
2082024a tasyārtham uttaraṁ kālaṁ nivatsyāmi sukhaṁ vane
2082024c taṁ pratiśravam āmucya nāsya mithyā bhaviṣyati
2082025a vasantaṁ bhrātur arthāya śatrughno mānuvatsyati
2082025c lakṣmaṇena saha tv āryo ayodhyāṁ pālayiṣyati
2082026a abhiṣekṣyanti kākutstham ayodhyāyāṁ dvijātayaḥ
2082026c api me devatāḥ kuryur imaṁ satyaṁ manoratham
2082027a prasādyamānaḥ śirasā mayā svayaṁ; bahuprakāraṁ yadi na prapatsyate
2082027c tato ’nuvatsyāmi cirāya rāghavaṁ; vane vasan nārhati mām upekṣitum
2083001a vyuṣya rātriṁ tu tatraiva gaṅgākūle sa rāghavaḥ
2083001c bharataḥ kālyam utthāya śatrughnam idam abravīt
2083002a śatrughottiṣṭha kiṁ śeṣe niṣādādhipatiṁ guham
2083002c śīghram ānaya bhadraṁ te tārayiṣyati vāhinīm
2083003a jāgarmi nāhaṁ svapimi tathaivāryaṁ vicintayan
2083003c ity evam abravīd bhrātrā śatrughno ’pi pracoditaḥ
2083004a iti saṁvadator evam anyonyaṁ narasiṁhayoḥ
2083004c āgamya prāñjaliḥ kāle guho bharatam abravīt
2083005a kaccit sukhaṁ nadītīre ’vātsīḥ kākutstha śarvarīm
2083005c kaccic ca saha sainyasya tava sarvam anāmayam
2083006a guhasya tat tu vacanaṁ śrutvā snehād udīritam
2083006c rāmasyānuvaśo vākyaṁ bharato ’pīdam abravīt
2083007a sukhā naḥ śarvarī rājan pūjitāś cāpi te vayam
2083007c gaṅgāṁ tu naubhir bahvībhir dāśāḥ saṁtārayantu naḥ
2083008a tato guhaḥ saṁtvaritaḥ śrutvā bharataśāsanam
2083008c pratipraviśya nagaraṁ taṁ jñātijanam abravīt
2083009a uttiṣṭhata prabudhyadhvaṁ bhadram astu hi vaḥ sadā
2083009c nāvaḥ samanukarṣadhvaṁ tārayiṣyāma vāhinīm
2083010a te tathoktāḥ samutthāya tvaritā rājaśāsanāt
2083010c pañca nāvāṁ śatāny eva samāninyuḥ samantataḥ
2083011a anyāḥ svastikavijñeyā mahāghaṇḍā dharā varāḥ
2083011c śobhamānāḥ patākinyo yuktavātāḥ susaṁhatāḥ
2083012a tataḥ svastikavijñeyāṁ pāṇḍukambalasaṁvr̥tām
2083012c sanandighoṣāṁ kalyāṇīṁ guho nāvam upāharat
2083013a tām āruroha bharataḥ śatrughnaś ca mahābalaḥ
2083013c kausalyā ca sumitrā ca yāś cānyā rājayoṣitaḥ
2083014a purohitaś ca tat pūrvaṁ gurave brāhmaṇāś ca ye
2083014c anantaraṁ rājadārās tathaiva śakaṭāpaṇāḥ
2083015a āvāsam ādīpayatāṁ tīrthaṁ cāpy avagāhatām
2083015c bhāṇḍāni cādadānānāṁ ghoṣas tridivam aspr̥śat
2083016a patākinyas tu tā nāvaḥ svayaṁ dāśair adhiṣṭhitāḥ
2083016c vahantyo janam ārūḍhaṁ tadā saṁpetur āśugāḥ
2083017a nārīṇām abhipūrṇās tu kāś cit kāś cit tu vājinām
2083017c kaś cit tatra vahanti sma yānayugyaṁ mahādhanam
2083018a tāḥ sma gatvā paraṁ tīram avaropya ca taṁ janam
2083018c nivr̥ttāḥ kāṇḍacitrāṇi kriyante dāśabandhubhiḥ
2083019a savaijayantās tu gajā gajārohaiḥ pracoditāḥ
2083019c tarantaḥ sma prakāśante sadhvajā iva parvatāḥ
2083020a nāvaś cāruruhus tv anye plavais terus tathāpare
2083020c anye kumbhaghaṭais terur anye teruś ca bāhubhiḥ
2083021a sā puṇyā dhvajinī gaṅgāṁ dāśaiḥ saṁtāritā svayam
2083021c maitre muhūrte prayayau prayāgavanam uttamam
2083022a āśvāsayitvā ca camūṁ mahātmā; niveśayitvā ca yathopajoṣam
2083022c draṣṭuṁ bharadvājam r̥ṣipravaryam; r̥tvig vr̥taḥ san bharataḥ pratasthe
2084001a bharadvājāśramaṁ dr̥ṣṭvā krośād eva nararṣabhaḥ
2084001c balaṁ sarvam avasthāpya jagāma saha mantribhiḥ
2084002a padbhyām eva hi dharmajño nyastaśastraparicchadaḥ
2084002c vasāno vāsasī kṣaume purodhāya purohitam
2084003a tataḥ saṁdarśane tasya bharadvājasya rāghavaḥ
2084003c mantriṇas tān avasthāpya jagāmānu purohitam
2084004a vasiṣṭham atha dr̥ṣṭvaiva bharadvājo mahātapāḥ
2084004c saṁcacālāsanāt tūrṇaṁ śiṣyān arghyam iti bruvan
2084005a samāgamya vasiṣṭhena bharatenābhivāditaḥ
2084005c abudhyata mahātejāḥ sutaṁ daśarathasya tam
2084006a tābhyām arghyaṁ ca pādyaṁ ca dattvā paścāt phalāni ca
2084006c ānupūrvyāc ca dharmajñaḥ papraccha kuśalaṁ kule
2084007a ayodhyāyāṁ bale kośe mitreṣv api ca mantriṣu
2084007c jānan daśarathaṁ vr̥ttaṁ na rājānam udāharat
2084008a vasiṣṭho bharataś cainaṁ papracchatur anāmayam
2084008c śarīre ’gniṣu vr̥kṣeṣu śiṣyeṣu mr̥gapakṣiṣu
2084009a tatheti ca pratijñāya bharadvājo mahātapāḥ
2084009c bharataṁ pratyuvācedaṁ rāghavasnehabandhanāt
2084010a kim ihāgamane kāryaṁ tava rājyaṁ praśāsataḥ
2084010c etad ācakṣva me sarvaṁ na hi me śudhyate manaḥ
2084011a suṣuve yama mitraghnaṁ kausalyānandavardhanam
2084011c bhrātrā saha sabhāryo yaś ciraṁ pravrājito vanam
2084012a niyuktaḥ strīniyuktena pitrā yo ’sau mahāyaśāḥ
2084012c vanavāsī bhavetīha samāḥ kila caturdaśa
2084013a kaccin na tasyāpāpasya pāpaṁ kartum ihecchasi
2084013c akaṇṭakaṁ bhoktumanā rājyaṁ tasyānujasya ca
2084014a evam ukto bharadvājaṁ bharataḥ pratyuvāca ha
2084014c paryaśru nayano duḥkhād vācā saṁsajjamānayā
2084015a hato ’smi yadi mām evaṁ bhagavān api manyate
2084015c matto na doṣam āśaṅker naivaṁ mām anuśādhi hi
2084016a na caitad iṣṭaṁ mātā me yad avocan madantare
2084016c nāham etena tuṣṭaś ca na tad vacanam ādade
2084017a ahaṁ tu taṁ naravyāghram upayātaḥ prasādakaḥ
2084017c pratinetum ayodhyāṁ ca pādau tasyābhivanditum
2084018a tvaṁ mām evaṁgataṁ matvā prasādaṁ kartum arhasi
2084018c śaṁsa me bhagavan rāmaḥ kva saṁprati mahīpatiḥ
2084019a uvāca taṁ bharadvājaḥ prasādād bharataṁ vacaḥ
2084019c tvayy etat puruṣavyāghra yuktaṁ rāghavavaṁśaje
2084019e guruvr̥ttir damaś caiva sādhūnāṁ cānuyāyitā
2084020a jāne caitan manaḥsthaṁ te dr̥ḍhīkaraṇam astv iti
2084020c apr̥cchaṁ tvāṁ tavātyarthaṁ kīrtiṁ samabhivardhayan
2084021a asau vasati te bhrātā citrakūṭe mahāgirau
2084021c śvas tu gantāsi taṁ deśaṁ vasādya saha mantribhiḥ
2084021e etaṁ me kuru suprājña kāmaṁ kāmārthakovida
2084022a tatas tathety evam udāradarśanaḥ; pratītarūpo bharato ’bravīd vacaḥ
2084022c cakāra buddhiṁ ca tadā mahāśrame; niśānivāsāya narādhipātmajaḥ
2085001a kr̥tabuddhiṁ nivāsāya tathaiva sa munis tadā
2085001c bharataṁ kaikayī putram ātithyena nyamantrayat
2085002a abravīd bharatas tv enaṁ nanv idaṁ bhavatā kr̥tam
2085002c pādyam arghyaṁ tathātithyaṁ vane yad ūpapadyate
2085003a athovāca bharadvājo bharataṁ prahasann iva
2085003c jāne tvāṁ prīti saṁyuktaṁ tuṣyes tvaṁ yena kena cit
2085004a senāyās tu tavaitasyāḥ kartum icchāmi bhojanam
2085004c mama pritir yathā rūpā tvam arho manujarṣabha
2085005a kimarthaṁ cāpi nikṣipya dūre balam ihāgataḥ
2085005c kasmān nehopayāto ’si sabalaḥ puruṣarṣabha
2085006a bharataḥ pratyuvācedaṁ prāñjalis taṁ tapodhanam
2085006c sasainyo nopayāto ’smi bhagavan bhagavad bhayāt
2085007a vāji mukhyā manuṣyāś ca mattāś ca vara vāraṇāḥ
2085007c pracchādya mahatīṁ bhūmiṁ bhagavann anuyānti mām
2085008a te vr̥kṣān udakaṁ bhūmim āśrameṣūṭajāṁs tathā
2085008c na hiṁsyur iti tenāham eka evāgatas tataḥ
2085009a ānīyatām itaḥ senety ājñaptaḥ paramarṣiṇā
2085009c tathā tu cakre bharataḥ senāyāḥ samupāgamam
2085010a agniśālāṁ praviśyātha pītvāpaḥ parimr̥jya ca
2085010c ātithyasya kriyāhetor viśvakarmāṇam āhvayat
2085011a āhvaye viśvakarmāṇam ahaṁ tvaṣṭāram eva ca
2085011c ātithyaṁ kartum icchāmi tatra me saṁvidhīyatām
2085012a prāk srotasaś ca yā nadyaḥ pratyak srotasa eva ca
2085012c pr̥thivyām antarikṣe ca samāyāntv adya sarvaśaḥ
2085013a anyāḥ sravantu maireyaṁ surām anyāḥ suniṣṭhitām
2085013c aparāś codakaṁ śītam ikṣukāṇḍarasopamam
2085014a āhvaye devagandharvān viśvāvasuhahāhuhūn
2085014c tathaivāpsaraso devīr gandharvīś cāpi sarvaśaḥ
2085015a ghr̥tācīm atha viśvācīṁ miśrakeśīm alambusām
2085015c śakraṁ yāś copatiṣṭhanti brahmāṇaṁ yāś ca bhāminīḥ
2085015e sarvās tumburuṇā sārdham āhvaye saparicchadāḥ
2085016a vanaṁ kuruṣu yad divyaṁ vāso bhūṣaṇapatravat
2085016c divyanārīphalaṁ śaśvat tat kauberam ihaiva tu
2085017a iha me bhagavān somo vidhattām annam uttamam
2085017c bhakṣyaṁ bhojyaṁ ca coṣyaṁ ca lehyaṁ ca vividhaṁ bahu
2085018a vicitrāṇi ca mālyāni pādapapracyutāni ca
2085018c surādīni ca peyāni māṁsāni vividhāni ca
2085019a evaṁ samādhinā yuktas tejasāpratimena ca
2085019c śikṣāsvarasamāyuktaṁ tapasā cābravīn muniḥ
2085020a manasā dhyāyatas tasya prāṅmukhasya kr̥tāñjaleḥ
2085020c ājagmus tāni sarvāṇi daivatāni pr̥thakpr̥thak
2085021a malayaṁ durduraṁ caiva tataḥ svedanudo ’nilaḥ
2085021c upaspr̥śya vavau yuktyā supriyātmā sukhaḥ śivaḥ
2085022a tato ’bhyavartanta ghanā divyāḥ kusumavr̥ṣṭayaḥ
2085022c devadundubhighoṣaś ca dikṣu sarvāsu śuśruve
2085023a pravavuś cottamā vātā nanr̥tuś cāpsarogaṇāḥ
2085023c prajagur devagandharvā vīṇā pramumucuḥ svarān
2085024a sa śabdo dyāṁ ca bhūmiṁ ca prāṇināṁ śravaṇāni ca
2085024c viveśoccāritaḥ ślakṣṇaḥ samo layaguṇānvitaḥ
2085025a tasminn uparate śabde divye śrotrasukhe nr̥ṇām
2085025c dadarśa bhārataṁ sainyaṁ vidhānaṁ viśvakarmaṇaḥ
2085026a babhūva hi samā bhūmiḥ samantāt pañcayojanam
2085026c śādvalair bahubhiś channā nīlavaidūryasaṁnibhaiḥ
2085027a tasmin bilvāḥ kapitthāś ca panasā bījapūrakāḥ
2085027c āmalakyo babhūvuś ca cūtāś ca phalabhūṣaṇāḥ
2085028a uttarebhyaḥ kurubhyaś ca vanaṁ divyopabhogavat
2085028c ājagāma nadī divyā tīrajair bahubhir vr̥tā
2085029a catuḥśālāni śubhrāṇi śālāś ca gajavājinām
2085029c harmyaprāsādasaṁghātās toraṇāni śubhāni ca
2085030a sitameghanibhaṁ cāpi rājaveśma sutoraṇam
2085030c śuklamālyakr̥tākāraṁ divyagandhasamukṣitam
2085031a caturasram asaṁbādhaṁ śayanāsanayānavat
2085031c divyaiḥ sarvarasair yuktaṁ divyabhojanavastravat
2085032a upakalpita sarvānnaṁ dhautanirmalabhājanam
2085032c kl̥ptasarvāsanaṁ śrīmat svāstīrṇaśayanottamam
2085033a praviveśa mahābāhur anujñāto maharṣiṇā
2085033c veśma tad ratnasaṁpūrṇaṁ bharataḥ kaikayīsutaḥ
2085034a anujagmuś ca taṁ sarve mantriṇaḥ sapurohitāḥ
2085034c babhūvuś ca mudā yuktā taṁ dr̥ṣṭvā veśma saṁvidhim
2085035a tatra rājāsanaṁ divyaṁ vyajanaṁ chatram eva ca
2085035c bharato mantribhiḥ sārdham abhyavartata rājavat
2085036a āsanaṁ pūjayām āsa rāmāyābhipraṇamya ca
2085036c vālavyajanam ādāya nyaṣīdat sacivāsane
2085037a ānupūrvyān niṣeduś ca sarve mantrapurohitāḥ
2085037c tataḥ senāpatiḥ paścāt praśāstā ca niṣedatuḥ
2085038a tatas tatra muhūrtena nadyaḥ pāyasakardamāḥ
2085038c upātiṣṭhanta bharataṁ bharadvājasya śāsanat
2085039a tāsām ubhayataḥ kūlaṁ pāṇḍumr̥ttikalepanāḥ
2085039c ramyāś cāvasathā divyā brahmaṇas tu prasādajāḥ
2085040a tenaiva ca muhūrtena divyābharaṇabhūṣitāḥ
2085040c āgur viṁśatisāhasrā brahmaṇā prahitāḥ striyaḥ
2085041a suvarṇamaṇimuktena pravālena ca śobhitāḥ
2085041c āgur viṁśatisāhasrāḥ kuberaprahitāḥ striyaḥ
2085042a yābhir gr̥hītaḥ puruṣaḥ sonmāda iva lakṣyate
2085042c āgur viṁśatisāhasrā nandanād apsarogaṇāḥ
2085043a nāradas tumburur gopaḥ parvataḥ sūryavarcasaḥ
2085043c ete gandharvarājāno bharatasyāgrato jaguḥ
2085044a alambusā miśrakeśī puṇḍarīkātha vāmanā
2085044c upānr̥tyaṁs tu bharataṁ bharadvājasya śāsanāt
2085045a yāni mālyāni deveṣu yāni caitrarathe vane
2085045c prayāge tāny adr̥śyanta bharadvājasya śāsanāt
2085046a bilvā mārdaṅgikā āsañ śamyā grāhā bibhītakāḥ
2085046c aśvatthā nartakāś cāsan bharadvājasya tejasā
2085047a tataḥ saralatālāś ca tilakā naktamālakāḥ
2085047c prahr̥ṣṭās tatra saṁpetuḥ kubjābhūtātha vāmanāḥ
2085048a śiṁśapāmalakī jambūr yāś cānyāḥ kānane latāḥ
2085048c pramadā vigrahaṁ kr̥tvā bharadvājāśrame ’vasan
2085049a surāṁ surāpāḥ pibata pāyasaṁ ca bubhukśitāḥ
2085049c māṁsani ca sumedhyāni bhakṣyantāṁ yāvad icchatha
2085050a utsādya snāpayanti sma nadītīreṣu valguṣu
2085050c apy ekam ekaṁ puruṣaṁ pramadāḥ satpa cāṣṭa ca
2085051a saṁvahantyaḥ samāpetur nāryo ruciralocanāḥ
2085051c parimr̥jya tathānyonyaṁ pāyayanti varāṅganāḥ
2085052a hayān gajān kharān uṣṭrāṁs tathaiva surabheḥ sutān
2085052c ikṣūṁś ca madhujālāṁś ca bhojayanti sma vāhanān
2085052e ikṣvākuvarayodhānāṁ codayanto mahābalāḥ
2085053a nāśvabandho ’śvam ājānān na gajaṁ kuñjaragrahaḥ
2085053c mattapramattamuditā camūḥ sā tatra saṁbabhau
2085054a tarpitā sarvakāmais te raktacandanarūṣitāḥ
2085054c apsarogaṇasaṁyuktāḥ sainyā vācam udairayan
2085055a naivāyodhyāṁ gamiṣyāmo na gamiṣyāma daṇḍakān
2085055c kuśalaṁ bharatasyāstu rāmasyāstu tathā sukham
2085056a iti pādātayodhāś ca hastyaśvārohabandhakāḥ
2085056c anāthās taṁ vidhiṁ labdhvā vācam etām udairayan
2085057a saṁprahr̥ṣṭā vinedus te narās tatra sahasraśaḥ
2085057c bharatasyānuyātāraḥ svarge ’yam iti cābruvan
2085058a tato bhuktavatāṁ teṣāṁ tad annam amr̥topamam
2085058c divyān udvīkṣya bhakṣyāṁs tān abhavad bhakṣaṇe matiḥ
2085059a preṣyāś ceṭyaś ca vadhvaś ca balasthāś cāpi sarvaśaḥ
2085059c babhūvus te bhr̥śaṁ tr̥ptāḥ sarve cāhatavāsasaḥ
2085060a kuñjarāś ca kharoṣṭraś ca gośvāś ca mr̥gapakṣiṇaḥ
2085060c babhūvuḥ subhr̥tās tatra nānyo hy anyam akalpayat
2085061a nāśuklavāsās tatrāsīt kṣudhito malino ’pi vā
2085061c rajasā dhvastakeśo vā naraḥ kaś cid adr̥śyata
2085062a ājaiś cāpi ca vārāhair niṣṭhānavarasaṁcayaiḥ
2085062c phalaniryūhasaṁsiddhaiḥ sūpair gandharasānvitaiḥ
2085063a puṣpadhvajavatīḥ pūrṇāḥ śuklasyānnasya cābhitaḥ
2085063c dadr̥śur vismitās tatra narā lauhīḥ sahasraśaḥ
2085064a babhūvur vanapārśveṣu kūpāḥ pāyasakardamāḥ
2085064c tāś ca kāmadughā gāvo drumāś cāsan madhuścyutaḥ
2085065a vāpyo maireyapūrṇāś ca mr̥ṣṭamāṁsacayair vr̥tāḥ
2085065c prataptapiṭharaiś cāpi mārgamāyūrakaukkuṭaiḥ
2085066a pātrīṇāṁ ca sahasrāṇi śātakumbhamayāni ca
2085066c sthālyaḥ kumbhyaḥ karambhyaś ca dadhipūrṇāḥ susaṁskr̥tāḥ
2085066e yauvanasthasya gaurasya kapitthasya sugandhinaḥ
2085067a hradāḥ pūrṇā rasālasya dadhnaḥ śvetasya cāpare
2085067c babhūvuḥ pāyasasyānte śarkarāyāś ca saṁcayāḥ
2085068a kalkāṁś cūrṇakaṣāyāṁś ca snānāni vividhāni ca
2085068c dadr̥śur bhājanasthāni tīrtheṣu saritāṁ narāḥ
2085069a śuklān aṁśumataś cāpi dantadhāvanasaṁcayān
2085069c śuklāṁś candanakalkāṁś ca samudgeṣv avatiṣṭhataḥ
2085070a darpaṇān parimr̥ṣṭāṁś ca vāsasāṁ cāpi saṁcayān
2085070c pādukopānahāṁ caiva yugmān yatra sahasraśaḥ
2085071a āñjanīḥ kaṅkatān kūrcāṁś chatrāṇi ca dhanūṁṣi ca
2085071c marmatrāṇāni citrāṇi śayanāny āsanāni ca
2085072a pratipānahradān pūrṇān kharoṣṭragajavājinām
2085072c avagāhya sutīrthāṁś ca hradān sotpala puṣkarān
2085073a nīlavaidūryavarṇāṁś ca mr̥dūn yavasasaṁcayān
2085073c nirvāpārthaṁ paśūnāṁ te dadr̥śus tatra sarvaśaḥ
2085074a vyasmayanta manuṣyās te svapnakalpaṁ tad adbhutam
2085074c dr̥ṣṭvātithyaṁ kr̥taṁ tādr̥g bharatasya maharṣiṇā
2085075a ity evaṁ ramamāṇānāṁ devānām iva nandane
2085075c bharadvājāśrame ramye sā rātrir vyatyavartata
2085076a pratijagmuś ca tā nadyo gandharvāś ca yathāgatam
2085076c bharadvājam anujñāpya tāś ca sarvā varāṅganāḥ
2085077a tathaiva mattā madirotkaṭā narās; tathaiva divyāgurucandanokṣitāḥ
2085077c tathaiva divyā vividhāḥ sraguttamāḥ; pr̥thakprakīrṇā manujaiḥ pramarditāḥ
2086001a tatas tāṁ rajanīm uṣya bharataḥ saparicchadaḥ
2086001c kr̥tātithyo bharadvājaṁ kāmād abhijagāma ha
2086002a tam r̥ṣiḥ puruṣavyāghraṁ prekṣya prāñjalim āgatam
2086002c hutāgnihotro bharataṁ bharadvājo ’bhyabhāṣata
2086003a kaccid atra sukhā rātris tavāsmadviṣaye gatā
2086003c samagras te janaḥ kaccid ātithye śaṁsa me ’nagha
2086004a tam uvācāñjaliṁ kr̥tvā bharato ’bhipraṇamya ca
2086004c āśramād abhiniṣkrantam r̥ṣim uttama tejasam
2086005a sukhoṣito ’smi bhagavan samagrabalavāhanaḥ
2086005c tarpitaḥ sarvakāmaiś ca sāmātyo balavat tvayā
2086006a apetaklamasaṁtāpāḥ subhakṣyāḥ supratiśrayāḥ
2086006c api preṣyān upādāya sarve sma susukhoṣitāḥ
2086007a āmantraye ’haṁ bhagavan kāmaṁ tvām r̥ṣisattama
2086007c samīpaṁ prasthitaṁ bhrātur maireṇekṣasva cakṣuṣā
2086008a āśramaṁ tasya dharmajña dhārmikasya mahātmanaḥ
2086008c ācakṣva katamo mārgaḥ kiyān iti ca śaṁsa me
2086009a iti pr̥ṣṭas tu bharataṁ bhrātr̥darśanalālasam
2086009c pratyuvāca mahātejā bharadvājo mahātapāḥ
2086010a bharatārdhatr̥tīyeṣu yojaneṣv ajane vane
2086010c citrakūṭo giris tatra ramyanirdarakānanaḥ
2086011a uttaraṁ pārśvam āsādya tasya mandākinī nadī
2086011c puṣpitadrumasaṁchannā ramyapuṣpitakānanā
2086012a anantaraṁ tat saritaś citrakūṭaś ca parvataḥ
2086012c tato parṇakuṭī tāta tatra tau vasato dhruvam
2086013a dakṣiṇenaiva mārgeṇa savyadakṣiṇam eva ca
2086013c gajavājirathākīrṇāṁ vāhinīṁ vāhinīpate
2086013e vāhayasva mahābhāga tato drakṣyasi rāghavam
2086014a prayāṇam iti ca śrutvā rājarājasya yoṣitaḥ
2086014c hitvā yānāni yānārhā brāhmaṇaṁ paryavārayan
2086015a vepamānā kr̥śā dīnā saha devyā sumantriyā
2086015c kausalyā tatra jagrāha karābhyāṁ caraṇau muneḥ
2086016a asamr̥ddhena kāmena sarvalokasya garhitā
2086016c kaikeyī tasya jagrāha caraṇau savyapatrapā
2086017a taṁ pradakṣiṇam āgamya bhagavantaṁ mahāmunim
2086017c adūrād bharatasyaiva tasthau dīnamanās tadā
2086018a tataḥ papraccha bharataṁ bharadvājo dr̥ḍhavrataḥ
2086018c viśeṣaṁ jñātum icchāmi mātr̥̄ṇāṁ tava rāghava
2086019a evam uktas tu bharato bharadvājena dhārmikaḥ
2086019c uvāca prāñjalir bhūtvā vākyaṁ vacanakovidaḥ
2086020a yām imāṁ bhagavan dīnāṁ śokān aśanakarśitām
2086020c pitur hi mahiṣīṁ devīṁ devatām iva paśyasi
2086021a eṣā taṁ puruṣavyāghraṁ siṁhavikrāntagāminam
2086021c kausalyā suṣuve rāmaṁ dhātāram aditir yathā
2086022a asyā vāmabhujaṁ śliṣṭā yaiṣā tiṣṭhati durmanāḥ
2086022c karṇikārasya śākheva śīrṇapuṣpā vanāntare
2086023a etasyās tau sutau devyāḥ kumārau devavarṇinau
2086023c ubhau lakṣmaṇaśatrughnau vīrau satyaparākramau
2086024a yasyāḥ kr̥te naravyāghrau jīvanāśam ito gatau
2086024c rājā putravihīnaś ca svargaṁ daśaratho gataḥ
2086025a aiśvaryakāmāṁ kaikeyīm anāryām āryarūpiṇīm
2086025c mamaitāṁ mātaraṁ viddhi nr̥śaṁsāṁ pāpaniścayām
2086025e yatomūlaṁ hi paśyāmi vyasanaṁ mahad ātmanaḥ
2086026a ity uktvā naraśārdūlo bāṣpagadgadayā girā
2086026c sa niśaśvāsa tāmrākṣo kruddho nāga ivāsakr̥t
2086027a bharadvājo maharṣis taṁ bruvantaṁ bharataṁ tadā
2086027c pratyuvāca mahābuddhir idaṁ vacanam arthavat
2086028a na doṣeṇāvagantavyā kaikeyī bharata tvayā
2086028c rāmapravrājanaṁ hy etat sukhodarkaṁ bhaviṣyati
2086029a abhivādya tu saṁsiddhaḥ kr̥tvā cainaṁ pradakṣiṇam
2086029c āmantrya bharataḥ sainyaṁ yujyatām ity acodayat
2086030a tato vājirathān yuktvā divyān hemapariṣkritān
2086030c adhyārohat prayāṇārthī bahūn bahuvidho janaḥ
2086031a gajakanyāgajāś caiva hemakakṣyāḥ patākinaḥ
2086031c jīmūtā iva gharmānte saghoṣāḥ saṁpratasthire
2086032a vividhāny api yānāni mahāni ca laghūni ca
2086032c prayayuḥ sumahārhāṇi pādair eva padātayaḥ
2086033a atha yānapravekais tu kausalyāpramukhāḥ striyaḥ
2086033c rāmadarśanakāṅkṣiṇyaḥ prayayur muditās tadā
2086034a sa cārkataruṇābhāsāṁ niyuktāṁ śibikāṁ śubhām
2086034c āsthāya prayayau śrīmān bharataḥ saparicchadaḥ
2086035a sā prayātā mahāsenā gajavājirathākulā
2086035c dakṣiṇāṁ diśam āvr̥tya mahāmegha ivotthitaḥ
2086035e vanāni tu vyatikramya juṣṭāni mr̥gapakṣibhiḥ
2086036a sā saṁprahr̥ṣṭadvipavājiyodhā; vitrāsayantī mr̥gapakṣisaṁghān
2086036c mahad vanaṁ tat pravigāhamānā; rarāja senā bharatasya tatra
2087001a tayā mahatyā yāyinyā dhvajinyā vanavāsinaḥ
2087001c arditā yūthapā mattāḥ sayūthāḥ saṁpradudruvuḥ
2087002a r̥kṣāḥ pr̥ṣatasaṁghāś ca ruravaś ca samantataḥ
2087002c dr̥śyante vanarājīṣu giriṣv api nadīṣu ca
2087003a sa saṁpratasthe dharmātmā prīto daśarathātmajaḥ
2087003c vr̥to mahatyā nādinyā senayā caturaṅgayā
2087004a sāgaraughanibhā senā bharatasya mahātmanaḥ
2087004c mahīṁ saṁchādayām āsa prāvr̥ṣi dyām ivāmbudaḥ
2087005a turaṁgaughair avatatā vāraṇaiś ca mahājavaiḥ
2087005c anālakṣyā ciraṁ kālaṁ tasmin kāle babhūva bhūḥ
2087006a sa yātvā dūram adhvānaṁ supariśrānta vāhanaḥ
2087006c uvāca bharataḥ śrīmān vasiṣṭhaṁ mantriṇāṁ varam
2087007a yādr̥śaṁ lakṣyate rūpaṁ yathā caiva śrutaṁ mayā
2087007c vyaktaṁ prāptāḥ sma taṁ deśaṁ bharadvājo yam abravīt
2087008a ayaṁ giriś citrakūṭas tathā mandākinī nadī
2087008c etat prakāśate dūrān nīlameghanibhaṁ vanam
2087009a gireḥ sānūni ramyāṇi citrakūṭasya saṁprati
2087009c vāraṇair avamr̥dyante māmakaiḥ parvatopamaiḥ
2087010a muñcanti kusumāny ete nagāḥ parvatasānuṣu
2087010c nīlā ivātapāpāye toyaṁ toyadharā ghanāḥ
2087011a kinnarācaritoddeśaṁ paśya śatrughna parvatam
2087011c hayaiḥ samantād ākīrṇaṁ makarair iva sāgaram
2087012a ete mr̥gagaṇā bhānti śīghravegāḥ pracoditāḥ
2087012c vāyupraviddhāḥ śaradi megharājya ivāmbare
2087013a kurvanti kusumāpīḍāñ śiraḥsu surabhīn amī
2087013c meghaprakāśaiḥ phalakair dākṣiṇātyā yathā narāḥ
2087014a niṣkūjam iva bhūtvedaṁ vanaṁ ghorapradarśanam
2087014c ayodhyeva janākīrṇā saṁprati pratibhāti mā
2087015a khurair udīrito reṇur divaṁ pracchādya tiṣṭhati
2087015c taṁ vahaty anilaḥ śīghraṁ kurvann iva mama priyam
2087016a syandanāṁs turagopetān sūtamukhyair adhiṣṭhitān
2087016c etān saṁpatataḥ śīghraṁ paśya śatrughna kānane
2087017a etān vitrāsitān paśya barhiṇaḥ priyadarśanān
2087017c etam āviśataḥ śailam adhivāsaṁ patatriṇām
2087018a atimātram ayaṁ deśo manojñaḥ pratibhāti mā
2087018c tāpasānāṁ nivāso ’yaṁ vyaktaṁ svargapatho yathā
2087019a mr̥gā mr̥gībhiḥ sahitā bahavaḥ pr̥ṣatā vane
2087019c manojña rūpā lakṣyante kusumair iva citritaḥ
2087020a sādhu sainyāḥ pratiṣṭhantāṁ vicinvantu ca kānanam
2087020c yathā tau puruṣavyāghrau dr̥śyete rāmalakṣmaṇau
2087021a bharatasya vacaḥ śrutvā puruṣāḥ śastrapāṇayaḥ
2087021c viviśus tad vanaṁ śūrā dhūmaṁ ca dadr̥śus tataḥ
2087022a te samālokya dhūmāgram ūcur bharatam āgatāḥ
2087022c nāmanuṣye bhavaty agnir vyaktam atraiva rāghavau
2087023a atha nātra naravyāghrau rājaputrau paraṁtapau
2087023c anye rāmopamāḥ santi vyaktam atra tapasvinaḥ
2087024a tac chrutvā bharatas teṣāṁ vacanaṁ sādhu saṁmatam
2087024c sainyān uvāca sarvāṁs tān amitrabalamardanaḥ
2087025a yat tā bhavantas tiṣṭhantu neto gantavyam agrataḥ
2087025c aham eva gamiṣyāmi sumantro gurur eva ca
2087026a evam uktās tataḥ sarve tatra tasthuḥ samantataḥ
2087026c bharato yatra dhūmāgraṁ tatra dr̥ṣṭiṁ samādadhat
2087027a vyavasthitā yā bharatena sā camūr; nirīkṣamāṇāpi ca dhūmam agrataḥ
2087027c babhūva hr̥ṣṭā nacireṇa jānatī; priyasya rāmasya samāgamaṁ tadā
2088001a dīrghakāloṣitas tasmin girau girivanapriyaḥ
2088001c videhyāḥ priyamākāṅkṣan svaṁ ca cittaṁ vilobhayan
2088002a atha dāśarathiś citraṁ citrakūṭam adarśayat
2088002c bhāryām amarasaṁkāśaḥ śacīm iva puraṁdaraḥ
2088003a na rājyād bhraṁśanaṁ bhadre na suhr̥dbhir vinābhavaḥ
2088003c mano me bādhate dr̥ṣṭvā ramaṇīyam imaṁ girim
2088004a paśyemam acalaṁ bhadre nānādvijagaṇāyutam
2088004c śikharaiḥ kham ivodviddhair dhātumadbhir vibhūṣitam
2088005a ke cid rajatasaṁkāśāḥ ke cit kṣatajasaṁnibhāḥ
2088005c pītamāñjiṣṭhavarṇāś ca ke cin maṇivaraprabhāḥ
2088006a puṣyārkaketukābhāś ca ke cij jyotī rasaprabhāḥ
2088006c virājante ’calendrasya deśā dhātuvibhūṣitāḥ
2088007a nānāmr̥gagaṇadvīpitarakṣvr̥kṣagaṇair vr̥taḥ
2088007c aduṣṭair bhāty ayaṁ śailo bahupakṣisamākulaḥ
2088008a āmrajambvasanair lodhraiḥ priyālaiḥ panasair dhavaiḥ
2088008c aṅkolair bhavyatiniśair bilvatindukaveṇubhiḥ
2088009a kāśmaryariṣṭavaraṇair madhūkais tilakais tathā
2088009c badaryāmalakair nīpair vetradhanvanabījakaiḥ
2088010a puṣpavadbhiḥ phalopetaiś chāyāvadbhir manoramaiḥ
2088010c evamādibhir ākīrṇaḥ śriyaṁ puṣyaty ayaṁ giriḥ
2088011a śailaprastheṣu ramyeṣu paśyemān kāmaharṣaṇān
2088011c kinnarān dvaṁdvaśo bhadre ramamāṇān manasvinaḥ
2088012a śākhāvasaktān khaḍgāṁś ca pravarāṇy ambarāṇi ca
2088012c paśya vidyādharastrīṇāṁ krīḍed deśān manoramān
2088013a jalaprapātair udbhedair niṣyandaiś ca kva cit kva cit
2088013c sravadbhir bhāty ayaṁ śailaḥ sravan mada iva dvipaḥ
2088014a guhāsamīraṇo gandhān nānāpuṣpabhavān vahan
2088014c ghrāṇatarpaṇam abhyetya kaṁ naraṁ na praharṣayet
2088015a yadīha śarado ’nekās tvayā sārdham anindite
2088015c lakṣmaṇena ca vatsyāmi na māṁ śokaḥ pradhakṣyati
2088016a bahupuṣpaphale ramye nānādvijagaṇāyute
2088016c vicitraśikhare hy asmin ratavān asmi bhāmini
2088017a anena vanavāsena mayā prāptaṁ phaladvayam
2088017c pituś cānr̥ṇatā dharme bharatasya priyaṁ tathā
2088018a vaidehi ramase kaccic citrakūṭe mayā saha
2088018c paśyantī vividhān bhāvān manovākkāyasaṁyatān
2088019a idam evāmr̥taṁ prāhū rājñāṁ rājarṣayaḥ pare
2088019c vanavāsaṁ bhavārthāya pretya me prapitāmahāḥ
2088020a śilāḥ śailasya śobhante viśālāḥ śataśo ’bhitaḥ
2088020c bahulā bahulair varṇair nīlapītasitāruṇaiḥ
2088021a niśi bhānty acalendrasya hutāśanaśikhā iva
2088021c oṣadhyaḥ svaprabhā lakṣmyā bhrājamānāḥ sahasraśaḥ
2088022a ke cit kṣayanibhā deśāḥ ke cid udyānasaṁnibhāḥ
2088022c ke cid ekaśilā bhānti parvatasyāsya bhāmini
2088023a bhittveva vasudhāṁ bhāti citrakūṭaḥ samutthitaḥ
2088023c citrakūṭasya kūṭo ’sau dr̥śyate sarvataḥ śivaḥ
2088024a kuṣṭhapuṁnāgatagarabhūrjapatrottaracchadān
2088024c kāmināṁ svāstarān paśya kuśeśayadalāyutān
2088025a mr̥ditāś cāpaviddhāś ca dr̥śyante kamalasrajaḥ
2088025c kāmibhir vanite paśya phalāni vividhāni ca
2088026a vasvaukasārāṁ nalinīm atyetīvottarān kurūn
2088026c parvataś citrakūṭo ’sau bahumūlaphalodakaḥ
2088027a imaṁ tu kālaṁ vanite vijahrivāṁs; tvayā ca sīte saha lakṣmaṇena ca
2088027c ratiṁ prapatsye kuladharmavardhinīṁ; satāṁ pathi svair niyamaiḥ paraiḥ sthitaḥ
2089001a atha śailād viniṣkramya maithilīṁ kosaleśvaraḥ
2089001c adarśayac chubhajalāṁ ramyāṁ mandākinīṁ nadīm
2089002a abravīc ca varārohāṁ cārucandranibhānanām
2089002c videharājasya sutāṁ rāmo rājīvalocanaḥ
2089003a vicitrapulināṁ ramyāṁ haṁsasārasasevitām
2089003c kusumair upasaṁpannāṁ paśya mandākinīṁ nadīm
2089004a nānāvidhais tīraruhair vr̥tāṁ puṣpaphaladrumaiḥ
2089004c rājantīṁ rājarājasya nalinīm iva sarvataḥ
2089005a mr̥gayūthanipītāni kaluṣāmbhāṁsi sāmpratam
2089005c tīrthāni ramaṇīyāni ratiṁ saṁjanayanti me
2089006a jaṭājinadharāḥ kāle valkalottaravāsasaḥ
2089006c r̥ṣayas tv avagāhante nadīṁ mandākinīṁ priye
2089007a ādityam upatiṣṭhante niyamād ūrdhvabāhavaḥ
2089007c ete ’pare viśālākṣi munayaḥ saṁśitavratāḥ
2089008a mārutoddhūta śikharaiḥ pranr̥tta iva parvataḥ
2089008c pādapaiḥ patrapuṣpāṇi sr̥jadbhir abhito nadīm
2089009a kaccin maṇinikāśodāṁ kaccit pulinaśālinīm
2089009c kaccit siddhajanākīrṇāṁ paśya mandākinīṁ nadīm
2089010a nirdhūtān vāyunā paśya vitatān puṣpasaṁcayān
2089010c poplūyamānān aparān paśya tvaṁ jalamadhyagān
2089011a tāṁś cātivalgu vacaso rathāṅgāhvayanā dvijāḥ
2089011c adhirohanti kalyāṇi niṣkūjantaḥ śubhā giraḥ
2089012a darśanaṁ citrakūṭasya mandākinyāś ca śobhane
2089012c adhikaṁ puravāsāc ca manye ca tava darśanāt
2089013a vidhūtakaluṣaiḥ siddhais tapodamaśamānvitaiḥ
2089013c nityavikṣobhita jalāṁ vihāhasva mayā saha
2089014a sakhīvac ca vigāhasva sīte mandakinīm imām
2089014c kamalāny avamajjantī puṣkarāṇi ca bhāmini
2089015a tvaṁ paurajanavad vyālān ayodhyām iva parvatam
2089015c manyasva vanite nityaṁ sarayūvad imāṁ nadīm
2089016a lakṣmaṇaś caiva dharmātmā mannideśe vyavasthitaḥ
2089016c tvaṁ cānukūlā vaidehi prītiṁ janayatho mama
2089017a upaspr̥śaṁs triṣavaṇaṁ madhumūlaphalāśanaḥ
2089017c nāyodhyāyai na rājyāya spr̥haye ’dya tvayā saha
2089018a imāṁ hi ramyāṁ gajayūthalolitāṁ; nipītatoyāṁ gajasiṁhavānaraiḥ
2089018c supuṣpitaiḥ puṣpadharair alaṁkr̥tāṁ; na so ’sti yaḥ syān na gatakramaḥ sukhī
2089019a itīva rāmo bahusaṁgataṁ vacaḥ; priyā sahāyaḥ saritaṁ prati bruvan
2089019c cacāra ramyaṁ nayanāñjanaprabhaṁ; sa citrakūṭaṁ raghuvaṁśavardhanaḥ
2090001a tathā tatrāsatas tasya bharatasyopayāyinaḥ
2090001c sainya reṇuś ca śabdaś ca prādurāstāṁ nabhaḥ spr̥śau
2090002a etasminn antare trastāḥ śabdena mahatā tataḥ
2090002c arditā yūthapā mattāḥ sayūthā dudruvur diśaḥ
2090003a sa taṁ sainyasamudbhūtaṁ śabdaṁ śuśrava rāghavaḥ
2090003c tāṁś ca vipradrutān sarvān yūthapān anvavaikṣata
2090004a tāṁś ca vidravato dr̥ṣṭvā taṁ ca śrutvā sa niḥsvanam
2090004c uvāca rāmaḥ saumitriṁ lakṣmaṇaṁ dīptatejasam
2090005a hanta lakṣmaṇa paśyeha sumitrā suprajās tvayā
2090005c bhīmastanitagambhīras tumulaḥ śrūyate svanaḥ
2090006a rājā vā rājamātro vā mr̥gayām aṭate vane
2090006c anyad vā śvāpadaṁ kiṁ cit saumitre jñātum arhasi
2090006e sarvam etad yathātattvam acirāj jñātum arhasi
2090007a sa lakṣmaṇaḥ saṁtvaritaḥ sālam āruhya puṣpitam
2090007c prekṣamāṇo diśaḥ sarvāḥ pūrvāṁ diśam avaikṣata
2090008a udaṅmukhaḥ prekṣamāṇo dadarśa mahatīṁ camūm
2090008c rathāśvagajasaṁbādhāṁ yattair yuktāṁ padātibhiḥ
2090009a tām aśvagajasaṁpūrṇāṁ rathadhvajavibhūṣitām
2090009c śaśaṁsa senāṁ rāmāya vacanaṁ cedam abravīt
2090010a agniṁ saṁśamayatv āryaḥ sītā ca bhajatāṁ guhām
2090010c sajyaṁ kuruṣva cāpaṁ ca śarāṁś ca kavacaṁ tathā
2090011a taṁ rāmaḥ puruṣavyāghro lakṣmaṇaṁ pratyuvāca ha
2090011c aṅgāvekṣasva saumitre kasyaitāṁ manyase camūm
2090012a evam ukktas tu rāmeṇa lakṣmāṇo vākyam abravīt
2090012c didhakṣann iva tāṁ senāṁ ruṣitaḥ pāvako yathā
2090013a saṁpannaṁ rājyam icchaṁs tu vyaktaṁ prāpyābhiṣecanam
2090013c āvāṁ hantuṁ samabhyeti kaikeyyā bharataḥ sutaḥ
2090014a eṣa vai sumahāñ śrīmān viṭapī saṁprakāśate
2090014c virājaty udgataskandhaḥ kovidāra dhvajo rathe
2090015a bhajanty ete yathākāmam aśvān āruhya śīghragān
2090015c ete bhrājanti saṁhr̥ṣṭā gajān āruhya sādinaḥ
2090016a gr̥hītadhanuṣau cāvāṁ giriṁ vīra śrayāvahe
2090016c atha vehaiva tiṣṭhāvaḥ saṁnaddhāv udyatāyudhau
2090016e api nau vaśam āgacchet kovidāradhvajo raṇe
2090017a api drakṣyāmi bharataṁ yatkr̥te vyasanaṁ mahat
2090017c tvayā rāghava saṁprāptaṁ sītayā ca mayā tathā
2090018a yannimittaṁ bhavān rājyāc cyuto rāghava śāśvatīm
2090018c saṁprāpto ’yam arir vīra bharato vadhya eva me
2090019a bharatasya vadhe doṣaṁ nāhaṁ paśyāmi rāghava
2090019c pūrvāpakāriṇāṁ tyāge na hy adharmo vidhīyate
2090019e etasmin nihate kr̥tsnām anuśādhi vasuṁdharām
2090020a adya putraṁ hataṁ saṁkhye kaikeyī rājyakāmukā
2090020c mayā paśyet suduḥkhārtā hastibhagnam iva drumam
2090021a kaikeyīṁ ca vadhiṣyāmi sānubandhāṁ sabāndhavām
2090021c kaluṣeṇādya mahatā medinī parimucyatām
2090022a adyemaṁ saṁyataṁ krodham asatkāraṁ ca mānada
2090022c mokṣyāmi śatrusainyeṣu kakṣeṣv iva hutāśanam
2090023a adyaitac citrakūṭasya kānanaṁ niśitaiḥ śaraiḥ
2090023c bhindañ śatruśarīrāṇi kariṣye śoṇitokṣitam
2090024a śarair nirbhinnahr̥dayān kuñjarāṁs turagāṁs tathā
2090024c śvāpadāḥ parikarṣantu narāś ca nihatān mayā
2090025a śarāṇāṁ dhanuṣaś cāham anr̥ṇo ’smi mahāvane
2090025c sasainyaṁ bharataṁ hatvā bhaviṣyāmi na saṁśayaḥ
2091001a susaṁrabdhaṁ tu saumitriṁ lakṣmaṇaṁ krodhamūrchitam
2091001c rāmas tu parisāntvyātha vacanaṁ cedam abravīt
2091002a kim atra dhanuṣā kāryam asinā vā sacarmaṇā
2091002c maheṣvāse mahāprājñe bharate svayam āgate
2091003a prāptakālaṁ yad eṣo ’smān bharato draṣṭum icchati
2091003c asmāsu manasāpy eṣa nāhitaṁ kiṁ cid ācaret
2091004a vipriyaṁ kr̥tapūrvaṁ te bharatena kadā na kim
2091004c īdr̥śaṁ vā bhayaṁ te ’dya bharataṁ yo ’tra śaṅkase
2091005a na hi te niṣṭhuraṁ vācyo bharato nāpriyaṁ vacaḥ
2091005c ahaṁ hy apriyam uktaḥ syāṁ bharatasyāpriye kr̥te
2091006a kathaṁ nu putrāḥ pitaraṁ hanyuḥ kasyāṁ cid āpadi
2091006c bhrātā vā bhrātaraṁ hanyāt saumitre prāṇam ātmanaḥ
2091007a yadi rājyasya hetos tvam imāṁ vācaṁ prabhāṣase
2091007c vakṣyāmi bharataṁ dr̥ṣṭvā rājyam asmai pradīyatām
2091008a ucyamāno hi bharato mayā lakṣmaṇa tattvataḥ
2091008c rājyam asmai prayaccheti bāḍham ity eva vakṣyati
2091009a tathokto dharmaśīlena bhrātrā tasya hite rataḥ
2091009c lakṣmaṇaḥ praviveśeva svāni gātrāṇi lajjayā
2091010a vrīḍitaṁ lakṣmaṇaṁ dr̥ṣṭvā rāghavaḥ pratyuvāca ha
2091010c eṣa manye mahābāhur ihāsmān draṣṭum āgataḥ
2091011a vanavāsam anudhyāya gr̥hāya pratineṣyati
2091011c imāṁ vāpy eśa vaidehīm atyantasukhasevinīm
2091012a etau tau saṁprakāśete gotravantau manoramau
2091012c vāyuvegasamau vīra javanau turagottamau
2091013a sa eṣa sumahākāyaḥ kampate vāhinīmukhe
2091013c nāgaḥ śatruṁjayo nāma vr̥ddhas tātasya dhīmataḥ
2091014a avatīrya tu sālāgrāt tasmāt sa samitiṁjayaḥ
2091014c lakṣmaṇaḥ prāñjalir bhūtvā tasthau rāmasya pārśvataḥ
2091015a bharatenātha saṁdiṣṭā saṁmardo na bhaved iti
2091015c samantāt tasya śailasya senāvāsam akalpayat
2091016a adhyardham ikṣvākucamūr yojanaṁ parvatasya sā
2091016c pārśve nyaviśad āvr̥tya gajavājirathākulā
2091017a sā citrakūṭe bharatena senā; dharmaṁ puraskr̥tya vidhūya darpam
2091017c prasādanārthaṁ raghunandanasya; virocate nītimatā praṇītā
2092001a niveśya senāṁ tu vibhuḥ padbhyāṁ pādavatāṁ varaḥ
2092001c abhigantuṁ sa kākutstham iyeṣa guruvartakam
2092002a niviṣṭa mātre sainye tu yathoddeśaṁ vinītavat
2092002c bharato bhrātaraṁ vākyaṁ śatrughnam idam abravīt
2092003a kṣipraṁ vanam idaṁ saumya narasaṁghaiḥ samantataḥ
2092003c lubdhaiś ca sahitair ebhis tvam anveṣitum arhasi
2092004a yāvan na rāmaṁ drakṣyāmi lakṣmaṇaṁ vā mahābalam
2092004c vaidehīṁ vā mahābhāgāṁ na me śāntir bhaviṣyati
2092005a yāvan na candrasaṁkāśaṁ drakṣyāmi śubham ānanam
2092005c bhrātuḥ padmapalāśākṣaṁ na me śāntir bhaviṣyati
2092006a yāvan na caraṇau bhrātuḥ pārthiva vyañjanānvitau
2092006c śirasā dhārayiṣyāmi na me śāntir bhaviṣyati
2092007a yāvan na rājye rājyārhaḥ pitr̥paitāmahe sthitaḥ
2092007c abhiṣekajalaklinno na me śāntir bhaviṣyati
2092008a kr̥takr̥tyā mahābhāgā vaidehī janakātmajā
2092008c bhartāraṁ sāgarāntāyāḥ pr̥thivyā yānugacchati
2092009a subhagaś citrakūṭo ’sau girirājopamo giriḥ
2092009c yasmin vasati kākutsthaḥ kubera ivanandane
2092010a kr̥takāryam idaṁ durgaṁ vanaṁ vyālaniṣevitam
2092010c yad adhyāste mahātejā rāmaḥ śastrabhr̥tāṁ varaḥ
2092011a evam uktvā mahātejā bharataḥ puruṣarṣabhaḥ
2092011c padbhyām eva mahātejāḥ praviveśa mahad vanam
2092012a sa tāni drumajālāni jātāni girisānuṣu
2092012c puṣpitāgrāṇi madhyena jagāma vadatāṁ varaḥ
2092013a sa gireś citrakūṭasya sālam āsādya puṣpitam
2092013c rāmāśramagatasyāgner dadarśa dhvajam ucchritam
2092014a taṁ dr̥ṣṭvā bharataḥ śrīmān mumoda sahabāndhavaḥ
2092014c atra rāma iti jñātvā gataḥ pāram ivāmbhasaḥ
2092015a sa citrakūṭe tu girau niśāmya; rāmāśramaṁ puṇyajanopapannam
2092015c guhena sārdhaṁ tvarito jagāma; punar niveśyaiva camūṁ mahātmā
2093001a niviṣṭāyāṁ tu senāyām utsuko bharatas tadā
2093001c jagāma bhrātaraṁ draṣṭuṁ śatrughnam anudarśayan
2093002a r̥ṣiṁ vasiṣṭhaṁ saṁdiśya mātr̥̄r me śīghram ānaya
2093002c iti taritam agre sa jāgama guruvatsalaḥ
2093003a sumantras tv api śatughnam adūrād anvapadyata
2093003c rāmadārśanajas tarṣo bharatasyeva tasya ca
2093004a gacchann evātha bharatas tāpasālayasaṁsthitām
2093004c bhrātuḥ parṇakuṭīṁ śrīmān uṭajaṁ ca dadarśa ha
2093005a śālāyās tv agratas tasyā dadarśa bharatas tadā
2093005c kāṣṭāni cāvabhagnāni puṣpāṇy avacitāni ca
2093006a dadarśa ca vane tasmin mahataḥ saṁcayān kr̥tān
2093006c mr̥gāṇāṁ mahiṣāṇāṁ ca karīṣaiḥ śītakāraṇāt
2093007a gacchan eva mahābāhur dyutimān bharatas tadā
2093007c śatrughnaṁ cābravīd dhr̥ṣṭas tān amātyāṁś ca sarvaśaḥ
2093008a manye prāptāḥ sma taṁ deśaṁ bharadvājo yam abravīt
2093008c nātidūre hi manye ’haṁ nadīṁ mandākinīm itaḥ
2093009a uccair baddhāni cīrāṇi lakṣmaṇena bhaved ayam
2093009c abhijñānakr̥taḥ panthā vikāle gantum icchatā
2093010a idaṁ codāttadantānāṁ kuñjarāṇāṁ tarasvinām
2093010c śailapārśve parikrāntam anyonyam abhigarjatām
2093011a yam evādhātum icchanti tāpasāḥ satataṁ vane
2093011c tasyāsau dr̥śyate dhūmaḥ saṁkulaḥ kr̥ṣṭavartmanaḥ
2093012a atrāhaṁ puruṣavyāghraṁ gurusatkārakāriṇam
2093012c āryaṁ drakṣyāmi saṁhr̥ṣṭo maharṣim iva rāghavam
2093013a atha gatvā muhūrtaṁ tu citrakūṭaṁ sa rāghavaḥ
2093013c mandākinīm anuprāptas taṁ janaṁ cedam abravīt
2093014a jagatyāṁ puruṣavyāghra āste vīrāsane rataḥ
2093014c janendro nirjanaṁ prāpya dhin me janma sajīvitam
2093015a matkr̥te vyasanaṁ prāpto lokanātho mahādyutiḥ
2093015c sarān kāmān parityajya vane vasati rāghavaḥ
2093016a iti lokasamākruṣṭaḥ pādeṣv adya prasādayan
2093016c rāmasya nipatiṣyāmi sītāyāś ca punaḥ punaḥ
2093017a evaṁ sa vilapaṁs tasmin vane daśarathātmajaḥ
2093017c dadarśa mahatīṁ puṇyāṁ parṇaśālāṁ manoramām
2093018a sālatālāśvakarṇānāṁ parṇair bahubhir āvr̥tām
2093018c viśālāṁ mr̥dubhis tīrṇāṁ kuśair vedim ivādhvare
2093019a śakrāyudha nikāśaiś ca kārmukair bhārasādhanaiḥ
2093019c rukmapr̥ṣṭhair mahāsāraiḥ śobhitāṁ śatrubādhakaiḥ
2093020a arkaraśmipratīkāśair ghorais tūṇīgataiḥ śaraiḥ
2093020c śobhitāṁ dīptavadanaiḥ sarpair bhogavatīm iva
2093021a mahārajatavāsobhyām asibhyāṁ ca virājitām
2093021c rukmabinduvicitrābhyāṁ carmabhyāṁ cāpi śobhitām
2093022a godhāṅgulitrair āsāktaiś citraiḥ kāñcanabhūṣitaiḥ
2093022c arisaṁghair anādhr̥ṣyāṁ mr̥gaiḥ siṁhaguhām iva
2093023a prāgudaksravaṇāṁ vediṁ viśālāṁ dīptapāvakām
2093023c dadarśa bharatas tatra puṇyāṁ rāmaniveśane
2093024a nirīkṣya sa muhūrtaṁ tu dadarśa bharato gurum
2093024c uṭaje rāmam āsīnāṁ jaṭāmaṇḍaladhāriṇam
2093025a taṁ tu kr̥ṣṇājinadharaṁ cīravalkalavāsasaṁ
2093025c dadarśa rāmam āsīnam abhitaḥ pāvakopamam
2093026a siṁhaskandhaṁ mahābāhuṁ puṇḍarīkanibhekṣaṇam
2093026c pr̥thivyāḥ sagarāntāyā bhartāraṁ dharmacāriṇam
2093027a upaviṣṭaṁ mahābāhuṁ brahmāṇam iva śāśvatam
2093027c sthaṇḍile darbhasasmtīrṇe sītayā lakṣmaṇena ca
2093028a taṁ dr̥ṣṭvā bharataḥ śrīmān duḥkhamohapariplutaḥ
2093028c abhyadhāvata dharmātmā bharataḥ kaikayīsutaḥ
2093029a dr̥ṣṭvā ca vilalāpārto bāṣpasaṁdigdhayā girā
2093029c aśaknuvan dhārayituṁ dhairyād vacanam abravīt
2093030a yaḥ saṁsadi prakr̥tibhir bhaved yukta upāsitum
2093030c vanyair mr̥gair upāsīnaḥ so ’yam āste mamāgrajaḥ
2093031a vāsobhir bahusāhasrair yo mahātmā purocitaḥ
2093031c mr̥gājine so ’yam iha pravaste dharmam ācaran
2093032a adhārayad yo vividhāś citrāḥ sumanasas tadā
2093032c so ’yaṁ jaṭābhāram imaṁ sahate rāghavaḥ katham
2093033a yasya yajñair yathādiṣṭair yukto dharmasya saṁcayaḥ
2093033c śarīra kleśasaṁbhūtaṁ sa dharmaṁ parimārgate
2093034a candanena mahārheṇa yasyāṅgam upasevitam
2093034c malena tasyāṅgam idaṁ katham āryasya sevyate
2093035a mannimittam idaṁ duḥkhaṁ prāpto rāmaḥ sukhocitaḥ
2093035c dhig jīvitaṁ nr̥śaṁsasya mama lokavigarhitam
2093036a ity evaṁ vilapan dīnaḥ prasvinnamukhapaṅkajaḥ
2093036c pādāv aprāpya rāmasya papāta bharato rudan
2093037a duḥkhābhitapto bharato rājaputro mahābalaḥ
2093037c uktvāryeti sakr̥d dīnaṁ punar novāca kiṁ cana
2093038a bāṣpāpihita kaṇṭhaś ca prekṣya rāmaṁ yaśasvinam
2093038c āryety evābhisaṁkruśya vyāhartuṁ nāśakat tataḥ
2093039a śatrughnaś cāpi rāmasya vavande caraṇau rudan
2093039c tāv ubhau sa samāliṅgya rāmo ’py aśrūṇy avartayat
2093040a tataḥ sumantreṇa guhena caiva; samīyatū rājasutāv araṇye
2093040c divākaraś caiva niśākaraś ca; yathāmbare śukrabr̥haspatibhyām
2093041a tān pārthivān vāraṇayūthapābhān; samāgatāṁs tatra mahaty araṇye
2093041c vanaukasas te ’pi samīkṣya sarve ’py; aśrūṇy amuñcan pravihāya harṣam
2094001a āghrāya rāmas taṁ mūrdhni pariṣvajya ca rāghavaḥ
2094001c aṅke bharatam āropya paryapr̥cchat samāhitaḥ
2094002a kva nu te ’bhūt pitā tāta yad araṇyaṁ tvam āgataḥ
2094002c na hi tvaṁ jīvatas tasya vanam āgantum arhasi
2094003a cirasya bata paśyāmi dūrād bharatam āgatam
2094003c duṣpratīkam araṇye ’smin kiṁ tāta vanam āgataḥ
2094004a kaccid daśaratho rājā kuśalī satyasaṁgaraḥ
2094004c rājasūyāśvamedhānām āhartā dharmaniścayaḥ
2094005a sa kaccid brāhmaṇo vidvān dharmanityo mahādyutiḥ
2094005c ikṣvākūṇām upādhyāyo yathāvat tāta pūjyate
2094006a tāta kaccic ca kausalyā sumitrā ca prajāvatī
2094006c sukhinī kaccid āryā ca devī nandati kaikayī
2094007a kaccid vinaya saṁpannaḥ kulaputro bahuśrutaḥ
2094007c anasūyur anudraṣṭā satkr̥tas te purohitaḥ
2094008a kaccid agniṣu te yukto vidhijño matimān r̥juḥ
2094008c hutaṁ ca hoṣyamāṇaṁ ca kāle vedayate sadā
2094009a iṣvastravarasaṁpannam arthaśāstraviśāradam
2094009c sudhanvānam upādhyāyaṁ kaccit tvaṁ tāta manyase
2094010a kaccid ātma samāḥ śūrāḥ śrutavanto jitendriyāḥ
2094010c kulīnāś ceṅgitajñāś ca kr̥tās te tāta mantriṇaḥ
2094011a mantro vijayamūlaṁ hi rājñāṁ bhavati rāghava
2094011c susaṁvr̥to mantradharair amātyaiḥ śāstrakovidaiḥ
2094012a kaccin nidrāvaśaṁ naiṣi kaccit kāle vibudhyase
2094012c kac ciṁś cāpararātriṣu cintayasy arthanaipuṇam
2094013a kaccin mantrayase naikaḥ kaccin na bahubhiḥ saha
2094013c kaccit te mantrito mantro rāṣṭraṁ na paridhāvati
2094014a kaccid arthaṁ viniścitya laghumūlaṁ mahodayam
2094014c kṣipram ārabhase kartuṁ na dīrghayasi rāghava
2094015a kaccit tu sukr̥tāny eva kr̥tarūpāṇi vā punaḥ
2094015c vidus te sarvakāryāṇi na kartavyāni pārthivāḥ
2094016a kaccin na tarkair yuktvā vā ye cāpy aparikīrtitāḥ
2094016c tvayā vā tava vāmātyair budhyate tāta mantritam
2094017a kaccit sahasrān mūrkhāṇām ekam icchasi paṇḍitam
2094017c paṇḍito hy arthakr̥cchreṣu kuryān niḥśreyasaṁ mahat
2094018a sahasrāṇy api mūrkhāṇāṁ yady upāste mahīpatiḥ
2094018c atha vāpy ayutāny eva nāsti teṣu sahāyatā
2094019a eko ’py amātyo medhāvī śūro dakṣo vicakṣaṇaḥ
2094019c rājānaṁ rājamātraṁ vā prāpayen mahatīṁ śriyam
2094020a kaccin mukhyā mahatsv eva madhyameṣu ca madhyamāḥ
2094020c jaghanyāś ca jaghanyeṣu bhr̥tyāḥ karmasu yojitāḥ
2094021a amātyān upadhātītān pitr̥paitāmahāñ śucīn
2094021c śreṣṭhāñ śreṣṭheṣu kaccit tvaṁ niyojayasi karmasu
2094022a kaccit tvāṁ nāvajānanti yājakāḥ patitaṁ yathā
2094022c ugrapratigrahītāraṁ kāmayānam iva striyaḥ
2094023a upāyakuśalaṁ vaidyaṁ bhr̥tyasaṁdūṣaṇe ratam
2094023c śūram aiśvaryakāmaṁ ca yo na hanti sa vadhyate
2094024a kaccid dhr̥ṣṭaś ca śūraś ca dhr̥timān matimāñ śuciḥ
2094024c kulīnaś cānuraktaś ca dakṣaḥ senāpatiḥ kr̥taḥ
2094025a balavantaś ca kaccit te mukhyā yuddhaviśāradāḥ
2094025c dr̥ṣṭāpadānā vikrāntās tvayā satkr̥tya mānitāḥ
2094026a ka cid balasya bhaktaṁ ca vetanaṁ ca yathocitam
2094026c saṁprāptakālaṁ dātavyaṁ dadāsi na vilambase
2094027a kālātikramaṇe hy eva bhakta vetanayor bhr̥tāḥ
2094027c bhartuḥ kupyanti duṣyanti so ’narthaḥ sumahān smr̥taḥ
2094028a kaccit sarve ’nuraktās tvāṁ kulaputrāḥ pradhānataḥ
2094028c kaccit prāṇāṁs tavārtheṣu saṁtyajanti samāhitāḥ
2094029a kaccij jānapado vidvān dakṣiṇaḥ pratibhānavān
2094029c yathoktavādī dūtas te kr̥to bharata paṇḍitaḥ
2094030a kaccid aṣṭādaśāny eṣu svapakṣe daśa pañca ca
2094030c tribhis tribhir avijñātair vetsi tīrthāni cārakaiḥ
2094031a kaccid vyapāstān ahitān pratiyātāṁś ca sarvadā
2094031c durbalān anavajñāya vartase ripusūdana
2094032a kaccin na lokāyatikān brāhmaṇāṁs tāta sevase
2094032c anartha kuśalā hy ete bālāḥ paṇḍitamāninaḥ
2094033a dharmaśāstreṣu mukhyeṣu vidyamāneṣu durbudhāḥ
2094033c buddhimān vīkṣikīṁ prāpya nirarthaṁ pravadanti te
2094034a vīrair adhyuṣitāṁ pūrvam asmākaṁ tāta pūrvakaiḥ
2094034c satyanāmāṁ dr̥ḍhadvārāṁ hastyaśvarathasaṁkulām
2094035a brāhmaṇaiḥ kṣatriyair vaiśyaiḥ svakarmanirataiḥ sadā
2094035c jitendriyair mahotsāhair vr̥tāmātyaiḥ sahasraśaḥ
2094036a prāsādair vividhākārair vr̥tāṁ vaidyajanākulām
2094036c kaccit samuditāṁ sphītām ayodhyāṁ parirakṣasi
2094037a kaccic caityaśatair juṣṭaḥ suniviṣṭajanākulaḥ
2094037c devasthānaiḥ prapābhiś ca taḍāgaiś copaśobhitaḥ
2094038a prahr̥ṣṭanaranārīkaḥ samājotsavaśobhitaḥ
2094038c sukr̥ṣṭasīmā paśumān hiṁsābhir abhivarjitaḥ
2094039a adevamātr̥ko ramyaḥ śvāpadaiḥ parivarjitaḥ
2094039c kaccij janapadaḥ sphītaḥ sukhaṁ vasati rāghava
2094040a kaccit te dayitāḥ sarve kr̥ṣigorakṣajīvinaḥ
2094040c vārtāyāṁ saṁśritas tāta loko hi sukham edhate
2094041a teṣāṁ guptiparīhāraiḥ kaccit te bharaṇaṁ kr̥tam
2094041c rakṣyā hi rājñā dharmeṇa sarve viṣayavāsinaḥ
2094042a kaccit striyaḥ sāntvayasi kaccit tāś ca surakṣitāḥ
2094042c kaccin na śraddadhāsyāsāṁ kaccid guhyaṁ na bhāṣase
2094043a kaccin nāgavanaṁ guptaṁ kuñjarāṇāṁ ca tr̥pyasi
2094043c kaccid darśayase nityaṁ manuṣyāṇāṁ vibhūṣitam
2094043e utthāyotthāya pūrvāhṇe rājaputro mahāpathe
2094044a kaccit sarvāṇi durgāṇi dhanadhānyāyudhodakaiḥ
2094044c yantraiś ca paripūrṇāni tathā śilpidhanurdharaiḥ
2094045a āyas te vipulaḥ kaccit kaccid alpataro vyayaḥ
2094045c apātreṣu na te kaccit kośo gacchati rāghava
2094046a devatārthe ca pitrarthe brāhmaṇābhyāgateṣu ca
2094046c yodheṣu mitravargeṣu kaccid gacchati te vyayaḥ
2094047a kaccid āryo viśuddhātmā kṣāritaś corakarmaṇā
2094047c apr̥ṣṭaḥ śāstrakuśalair na lobhād badhyate śuciḥ
2094048a gr̥hītaś caiva pr̥ṣṭaś ca kāle dr̥ṣṭaḥ sakāraṇaḥ
2094048c kaccin na mucyate coro dhanalobhān nararṣabha
2094049a vyasane kaccid āḍhyasya dugatasya ca rāghava
2094049c arthaṁ virāgāḥ paśyanti tavāmātyā bahuśrutāḥ
2094050a yāni mithyābhiśastānāṁ patanty asrāṇi rāghava
2094050c tāni putrapaśūn ghnanti prītyartham anuśāsataḥ
2094051a kaccid vr̥dhāṁś ca bālāṁś ca vaidyamukhyāṁś ca rāghava
2094051c dānena manasā vācā tribhir etair bubhūṣase
2094052a kaccid gurūṁś ca vr̥ddhāṁś ca tāpasān devatātithīn
2094052c caityāṁś ca sarvān siddhārthān brāhmaṇāṁś ca namasyasi
2094053a kaccid arthena vā dharmaṁ dharmaṁ dharmeṇa vā punaḥ
2094053c ubhau vā prītilobhena kāmena na vibādhase
2094054a kaccid arthaṁ ca dharmaṁ ca kāmaṁ ca jayatāṁ vara
2094054c vibhajya kāle kālajña sarvān bharata sevase
2094055a kaccit te brāhmaṇāḥ śarma sarvaśāstrārthakovidaḥ
2094055c āśaṁsante mahāprājña paurajānapadaiḥ saha
2094056a nāstikyam anr̥taṁ krodhaṁ pramādaṁ dīrghasūtratām
2094056c adarśanaṁ jñānavatām ālasyaṁ pañcavr̥ttitām
2094057a ekacintanam arthānām anarthajñaiś ca mantraṇam
2094057c niścitānām anārambhaṁ mantrasyāparilakṣaṇam
2094058a maṅgalasyāprayogaṁ ca pratyutthānaṁ ca sarvaśaḥ
2094058c kaccit tvaṁ varjayasy etān rājadoṣāṁś caturdaśa
2094059a kaccit svādukr̥taṁ bhojyam eko nāśnāsi rāghava
2094059c kaccid āśaṁsamānebhyo mitrebhyaḥ saṁprayacchasi
2095001a rāmasya vacanaṁ śrutvā bharataḥ pratyuvāca ha
2095001c kiṁ me dharmād vihīnasya rājadharmaḥ kariṣyati
2095002a śāśvato ’yaṁ sadā dharmaḥ sthito ’smāsu nararṣabha
2095002c jyeṣṭha putre sthite rājan na kanīyān bhaven nr̥paḥ
2095003a sa samr̥ddhāṁ mayā sārdham ayodhyāṁ gaccha rāghava
2095003c abhiṣecaya cātmānaṁ kulasyāsya bhavāya naḥ
2095004a rājānaṁ mānuṣaṁ prāhur devatve saṁmato mama
2095004c yasya dharmārthasahitaṁ vr̥ttam āhur amānuṣam
2095005a kekayasthe ca mayi tu tvayi cāraṇyam āśrite
2095005c divam ārya gato rājā yāyajūkaḥ satāṁ mataḥ
2095006a uttiṣṭha puruṣavyāghra kriyatām udakaṁ pituḥ
2095006c ahaṁ cāyaṁ ca śatrughnaḥ pūrvam eva kr̥todakau
2095007a priyeṇa kila dattaṁ hi pitr̥lokeṣu rāghava
2095007c akṣayyaṁ bhavatīty āhur bhavāṁś caiva pituḥ priyaḥ
2095008a tāṁ śrutvā karuṇāṁ vācaṁ pitur maraṇasaṁhitām
2095008c rāghavo bharatenoktāṁ babhūva gatacetanaḥ
2095009a vāgvajraṁ bharatenoktam amanojñaṁ paraṁtapaḥ
2095009c pragr̥hya bāhū rāmo vai puṣpitāgro yathā drumaḥ
2095009e vane paraśunā kr̥ttas tathā bhuvi papāta ha
2095010a tathā hi patitaṁ rāmaṁ jagatyāṁ jagatīpatim
2095010c kūlaghātapariśrāntaṁ prasuptam iva kuñjaram
2095011a bhrātaras te maheṣvāsaṁ sarvataḥ śokakarśitam
2095011c rudantaḥ saha vaidehyā siṣicuḥ salilena vai
2095012a sa tu saṁjñāṁ punar labdhvā netrābhyām āsram utsr̥jan
2095012c upākrāmata kākutsthaḥ kr̥paṇaṁ bahubhāṣitum
2095013a kiṁ nu tasya mayā kāryaṁ durjātena mahātmanā
2095013c yo mr̥to mama śokena na mayā cāpi saṁskr̥taḥ
2095014a aho bharata siddhārtho yena rājā tvayānagha
2095014c śatrugheṇa ca sarveṣu pretakr̥tyeṣu satkr̥taḥ
2095015a niṣpradhānām anekāgraṁ narendreṇa vinākr̥tām
2095015c nivr̥ttavanavāso ’pi nāyodhyāṁ gantum utsahe
2095016a samāptavanavāsaṁ mām ayodhyāyāṁ paraṁtapa
2095016c ko nu śāsiṣyati punas tāte lokāntaraṁ gate
2095017a purā prekṣya suvr̥ttaṁ māṁ pitā yāny āha sāntvayan
2095017c vākyāni tāni śroṣyāmi kutaḥ karṇasukhāny aham
2095018a evam uktvā sa bharataṁ bhāryām abhyetya rāghavaḥ
2095018c uvāca śokasaṁtaptaḥ pūrṇacandranibhānanām
2095019a sīte mr̥tas te śvaśuraḥ pitrā hīno ’si lakṣmaṇa
2095019c bharato duḥkham ācaṣṭe svargataṁ pr̥thivīpatim
2095020a sāntvayitvā tu tāṁ rāmo rudantīṁ janakātmajām
2095020c uvāca lakṣmaṇaṁ tatra duḥkhito duḥkhitaṁ vacaḥ
2095021a ānayeṅgudipiṇyākaṁ cīram āhara cottaram
2095021c jalakriyārthaṁ tātasya gamiṣyāmi mahātmanaḥ
2095022a sītā purastād vrajatu tvam enām abhito vraja
2095022c ahaṁ paścād gamiṣyāmi gatir hy eṣā sudāruṇā
2095023a tato nityānugas teṣāṁ viditātmā mahāmatiḥ
2095023c mr̥dur dāntaś ca śāntaś ca rāme ca dr̥ḍha bhaktimān
2095024a sumantras tair nr̥pasutaiḥ sārdham āśvāsya rāghavam
2095024c avātārayad ālambya nadīṁ mandākinīṁ śivām
2095025a te sutīrthāṁ tataḥ kr̥cchrād upāgamya yaśasvinaḥ
2095025c nadīṁ mandākinīṁ ramyāṁ sadā puṣpitakānanām
2095026a śīghrasrotasam āsādya tīrthaṁ śivam akardamam
2095026c siṣicus tūdakaṁ rājñe tata etad bhavatv iti
2095027a pragr̥hya ca mahīpālo jalapūritam añjalim
2095027c diśaṁ yāmyām abhimukho rudan vacanam abravīt
2095028a etat te rājaśārdūla vimalaṁ toyam akṣayam
2095028c pitr̥lokagatasyādya maddattam upatiṣṭhatu
2095029a tato mandākinī tīrāt pratyuttīrya sa rāghavaḥ
2095029c pituś cakāra tejasvī nivāpaṁ bhrātr̥bhiḥ saha
2095030a aiṅgudaṁ badarīmiśraṁ piṇyākaṁ darbhasaṁstare
2095030c nyasya rāmaḥ suduḥkhārto rudan vacanam abravīt
2095031a idaṁ bhuṅkṣva mahārājaprīto yad aśanā vayam
2095031c yadannaḥ puruṣo bhavati tadannās tasya devatāḥ
2095032a tatas tenaiva mārgeṇa pratyuttīrya nadītaṭāt
2095032c āruroha naravyāghro ramyasānuṁ mahīdharam
2095033a tataḥ parṇakuṭīdvāram āsādya jagatīpatiḥ
2095033c parijagrāha pāṇibhyām ubhau bharatalakṣmaṇau
2095034a teṣāṁ tu rudatāṁ śabdāt pratiśrutkābhavad girau
2095034c bhrātr̥̄ṇāṁ saha vaidehyā siṁhānāṁ nardatām iva
2095035a vijñāya tumulaṁ śabdaṁ trastā bharatasainikāḥ
2095035c abruvaṁś cāpi rāmeṇa bharataḥ saṁgato dhruvam
2095035e teṣām eva mahāñ śabdaḥ śocatāṁ pitaraṁ mr̥tam
2095036a atha vāsān parityajya taṁ sarve ’bhimukhāḥ svanam
2095036c apy eka manaso jagmur yathāsthānaṁ pradhāvitāḥ
2095037a hayair anye gajair anye rathair anye svalaṁkr̥taiḥ
2095037c sukumārās tathaivānye padbhir eva narā yayuḥ
2095038a aciraproṣitaṁ rāmaṁ ciraviproṣitaṁ yathā
2095038c draṣṭukāmo janaḥ sarvo jagāma sahasāśramam
2095039a bhrātr̥̄ṇāṁ tvaritās te tu draṣṭukāmāḥ samāgamam
2095039c yayur bahuvidhair yānaiḥ khuranemisamākulaiḥ
2095040a sā bhūmir bahubhir yānaiḥ khuranemisamāhatā
2095040c mumoca tumulaṁ śabdaṁ dyaur ivābhrasamāgame
2095041a tena vitrāsitā nāgāḥ kareṇuparivāritāḥ
2095041c āvāsayanto gandhena jagmur anyad vanaṁ tataḥ
2095042a varāhamr̥gasiṁhāś ca mahiṣāḥ sarkṣavānarāḥ
2095042c vyāghra gokarṇagavayā vitreṣuḥ pr̥ṣataiḥ saha
2095043a rathāṅgasāhvā natyūhā haṁsāḥ kāraṇḍavāḥ plavāḥ
2095043c tathā puṁskokilāḥ krauñcā visaṁjñā bhejire diśaḥ
2095044a tena śabdena vitrastair ākāśaṁ pakṣibhir vr̥tam
2095044c manuṣyair āvr̥tā bhūmir ubhayaṁ prababhau tadā
2095045a tān narān bāṣpapūrṇākṣān samīkṣyātha suduḥkhitān
2095045c paryaṣvajata dharmajñaḥ pitr̥van mātr̥vac ca saḥ
2095046a sa tatra kāṁś cit pariṣasvaje narān; narāś ca ke cit tu tam abhyavādayan
2095046c cakāra sarvān savayasyabāndhavān; yathārham āsādya tadā nr̥pātmajaḥ
2095047a tataḥ sa teṣāṁ rudatāṁ mahātmanāṁ; bhuvaṁ ca khaṁ cānuvinādayan svanaḥ
2095047c guhā girīṇāṁ ca diśaś ca saṁtataṁ; mr̥daṅgaghoṣapratimo viśuśruve
2096001a vasiṣṭhaḥ purataḥ kr̥tvā dārān daśarathasya ca
2096001c abhicakrāma taṁ deśaṁ rāmadarśanatarṣitaḥ
2096002a rājapatnyaś ca gacchantyo mandaṁ mandākinīṁ prati
2096002c dadr̥śus tatra tat tīrthaṁ rāmalakṣmaṇasevitam
2096003a kausalyā bāṣpapūrṇena mukhena pariśuṣyatā
2096003c sumitrām abravīd dīnā yāś cānyā rājayoṣitaḥ
2096004a idaṁ teṣām anāthānāṁ kliṣṭam akliṣṭa karmaṇām
2096004c vane prāk kevalaṁ tīrthaṁ ye te nirviṣayī kr̥tāḥ
2096005a itaḥ sumitre putras te sadā jalam atandritaḥ
2096005c svayaṁ harati saumitrir mama putrasya kāraṇāt
2096006a dakṣiṇāgreṣu darbheṣu sā dadarśa mahītale
2096006c pitur iṅgudipiṇyākaṁ nyastam āyatalocanā
2096007a taṁ bhūmau pitur ārtena nyastaṁ rāmeṇa vīkṣya sā
2096007c uvāca devī kausalyā sarvā daśarathastriyaḥ
2096008a idam ikṣvākunāthasya rāghavasya mahātmanaḥ
2096008c rāghaveṇa pitur dattaṁ paśyataitad yathāvidhi
2096009a tasya devasamānasya pārthivasya mahātmanaḥ
2096009c naitad aupayikaṁ manye bhuktabhogasya bhojanam
2096010a caturantāṁ mahīṁ bhuktvā mahendra sadr̥śo bhuvi
2096010c katham iṅgudipiṇyākaṁ sa bhuṅkte vasudhādhipaḥ
2096011a ato duḥkhataraṁ loke na kiṁ cit pratibhāti mā
2096011c yatra rāmaḥ pitur dadyād iṅgudīkṣodam r̥ddhimān
2096012a rāmeṇeṅgudipiṇyākaṁ pitur dattaṁ samīkṣya me
2096012c kathaṁ duḥkhena hr̥dayaṁ na sphoṭati sahasradhā
2096013a evam ārtāṁ sapatnyas tā jagmur āśvāsya tāṁ tadā
2096013c dadr̥śuś cāśrame rāmaṁ svargāc cyutam ivāmaram
2096014a sarvabhogaiḥ parityaktaṁ rāma saṁprekṣya mātaraḥ
2096014c ārtā mumucur aśrūṇi sasvaraṁ śokakarśitāḥ
2096015a tāsāṁ rāmaḥ samutthāya jagrāha caraṇāñ śubhān
2096015c mātr̥̄ṇāṁ manujavyāghraḥ sarvāsāṁ satyasaṁgaraḥ
2096016a tāḥ pāṇibhiḥ sukhasparśair mr̥dvaṅgulitalaiḥ śubhaiḥ
2096016c pramamārjū rajaḥ pr̥ṣṭhād rāmasyāyatalocanāḥ
2096017a saumitrir api tāḥ sarvā mātr̥̄ḥ saṁprekṣya duḥkhitaḥ
2096017c abhyavādayatāsaktaṁ śanai rāmād anantaram
2096018a yathā rāme tathā tasmin sarvā vavr̥tire striyaḥ
2096018c vr̥ttiṁ daśarathāj jāte lakṣmaṇe śubhalakṣaṇe
2096019a sītāpi caraṇāṁs tāsām upasaṁgr̥hya duḥkhitā
2096019c śvaśrūṇām aśrupūrṇākṣī sā babhūvāgrataḥ sthitā
2096020a tāṁ pariṣvajya duḥkhārtāṁ mātā duhitaraṁ yathā
2096020c vanavāsakr̥śāṁ dīnāṁ kausalyā vākyam abravīt
2096021a videharājasya sutā snuṣā daśarathasya ca
2096021c rāmapatnī kathaṁ duḥkhaṁ saṁprāptā nirjane vane
2096022a padmam ātapasaṁtaptaṁ parikliṣṭam ivotpalam
2096022c kāñcanaṁ rajasā dhvastaṁ kliṣṭaṁ candram ivāmbudaiḥ
2096023a mukhaṁ te prekṣya māṁ śoko dahaty agnir ivāśrayam
2096023c bhr̥śaṁ manasi vaidehi vyasanāraṇisaṁbhavaḥ
2096024a bruvantyām evam ārtāyāṁ jananyāṁ bharatāgrajaḥ
2096024c pādāv āsādya jagrāha vasiṣṭhasya sa rāghavaḥ
2096025a purohitasyāgnisamasya tasya vai; br̥haspater indra ivāmarādhipaḥ
2096025c pragr̥hya pādau susamr̥ddhatejasaḥ; sahaiva tenopaviveśa rāghavaḥ
2096026a tato jaghanyaṁ sahitaiḥ sa mantribhiḥ; purapradhānaiś ca sahaiva sainikaiḥ
2096026c janena dharmajñatamena dharmavān; upopaviṣṭo bharatas tadāgrajam
2096027a upopaviṣṭas tu tadā sa vīryavāṁs; tapasviveṣeṇa samīkṣya rāghavam
2096027c śriyā jvalantaṁ bharataḥ kr̥tāñjalir; yathā mahendraḥ prayataḥ prajāpatim
2096028a kim eṣa vākyaṁ bharato ’dya rāghavaṁ; praṇamya satkr̥tya ca sādhu vakṣyati
2096028c itīva tasyāryajanasya tattvato; babhūva kautūhalam uttamaṁ tadā
2096029a sa rāghavaḥ satyadhr̥tiś ca lakṣmaṇo; mahānubhāvo bharataś ca dhārmikaḥ
2096029c vr̥tāḥ suhr̥dbhiś ca virejur adhvare; yathā sadasyaiḥ sahitās trayo ’gnayaḥ
2097001a taṁ tu rāmaḥ samāśvāsya bhrātaraṁ guruvatsalam
2097001c lakṣmaṇena saha bhrātrā praṣṭuṁ samupacakrame
2097002a kim etad iccheyam ahaṁ śrotuṁ pravyāhr̥taṁ tvayā
2097002c yasmāt tvam āgato deśam imaṁ cīrajaṭājinī
2097003a yannimittam imaṁ deśaṁ kr̥ṣṇājinajaṭādharaḥ
2097003c hitvā rājyaṁ praviṣṭas tvaṁ tat sarvaṁ vaktum arhasi
2097004a ity uktaḥ kekayīputraḥ kākutsthena mahātmanā
2097004c pragr̥hya balavad bhūyaḥ prāñjalir vākyam abravīt
2097005a āryaṁ tātaḥ parityajya kr̥tvā karma suduṣkaram
2097005c gataḥ svargaṁ mahābāhuḥ putraśokābhipīḍitaḥ
2097006a striyā niyuktaḥ kaikeyyā mama mātrā paraṁtapa
2097006c cakāra sumahat pāpam idam ātmayaśoharam
2097007a sā rājyaphalam aprāpya vidhavā śokakarśitā
2097007c patiṣyati mahāghore niraye jananī mama
2097008a tasya me dāsabhūtasya prasādaṁ kartum arhasi
2097008c abhiṣiñcasva cādyaiva rājyena maghavān iva
2097009a imāḥ prakr̥tayaḥ sarvā vidhavā māturaś ca yāḥ
2097009c tvat sakāśam anuprāptāḥ prasādaṁ kartum arhasi
2097010a tadānupūrvyā yuktaṁ ca yuktaṁ cātmani mānada
2097010c rājyaṁ prāpnuhi dharmeṇa sakāmān suhr̥daḥ kuru
2097011a bhavatv avidhavā bhūmiḥ samagrā patinā tvayā
2097011c śaśinā vimaleneva śāradī rajanī yathā
2097012a ebhiś ca sacivaiḥ sārdhaṁ śirasā yācito mayā
2097012c bhrātuḥ śiṣyasya dāsasya prasādaṁ kartum arhasi
2097013a tad idaṁ śāśvataṁ pitryaṁ sarvaṁ sacivamaṇḍalam
2097013c pūjitaṁ puruṣavyāghra nātikramitum utsahe
2097014a evam uktvā mahābāhuḥ sabāṣpaḥ kekayīsutaḥ
2097014c rāmasya śirasā pādau jagrāha bharataḥ punaḥ
2097015a taṁ mattam iva mātaṅgaṁ niḥśvasantaṁ punaḥ punaḥ
2097015c bhrātaraṁ bharataṁ rāmaḥ pariṣvajyedam abravīt
2097016a kulīnaḥ sattvasaṁpannas tejasvī caritavrataḥ
2097016c rājyahetoḥ kathaṁ pāpam ācaret tvadvidho janaḥ
2097017a na doṣaṁ tvayi paśyāmi sūkṣmam apy ari sūdana
2097017c na cāpi jananīṁ bālyāt tvaṁ vigarhitum arhasi
2097018a yāvat pitari dharmajña gauravaṁ lokasatkr̥te
2097018c tāvad dharmabhr̥tāṁ śreṣṭha jananyām api gauravam
2097019a etābhyāṁ dharmaśīlābhyāṁ vanaṁ gaccheti rāghava
2097019c mātā pitr̥bhyām ukto ’haṁ katham anyat samācare
2097020a tvayā rājyam ayodhyāyāṁ prāptavyaṁ lokasatkr̥tam
2097020c vastavyaṁ daṇḍakāraṇye mayā valkalavāsasā
2097021a evaṁ kr̥tvā mahārājo vibhāgaṁ lokasaṁnidhau
2097021c vyādiśya ca mahātejā divaṁ daśaratho gataḥ
2097022a sa ca pramāṇaṁ dharmātmā rājā lokagurus tava
2097022c pitrā dattaṁ yathābhāgam upabhoktuṁ tvam arhasi
2097023a caturdaśa samāḥ saumya daṇḍakāraṇyam āśritaḥ
2097023c upabhokṣye tv ahaṁ dattaṁ bhāgaṁ pitrā mahātmanā
2097024a yad abravīn māṁ naralokasatkr̥taḥ; pitā mahātmā vibudhādhipopamaḥ
2097024c tad eva manye paramātmano hitaṁ; na sarvalokeśvarabhāvam avyayam
2098001a tataḥ puruṣasiṁhānāṁ vr̥tānāṁ taiḥ suhr̥dgaṇaiḥ
2098001c śocatām eva rajanī duḥkhena vyatyavartata
2098002a rajanyāṁ suprabhātāyāṁ bhrātaras te suhr̥dvr̥tāḥ
2098002c mandākinyāṁ hutaṁ japyaṁ kr̥tvā rāmam upāgaman
2098003a tūṣṇīṁ te samupāsīnā na kaś cit kiṁ cid abravīt
2098003c bharatas tu suhr̥nmadhye rāmavacanam abravīt
2098004a sāntvitā māmikā mātā dattaṁ rājyam idaṁ mama
2098004c tad dadāmi tavaivāhaṁ bhuṅkṣva rājyam akaṇṭakam
2098005a mahatevāmbuvegena bhinnaḥ setur jalāgame
2098005c durāvāraṁ tvadanyena rājyakhaṇḍam idaṁ mahat
2098006a gatiṁ khara ivāśvasya tārkṣyasyeva patatriṇaḥ
2098006c anugantuṁ na śaktir me gatiṁ tava mahīpate
2098007a sujīvaṁ nityaśas tasya yaḥ parair upajīvyate
2098007c rāma tena tu durjīvaṁ yaḥ parān upajīvati
2098008a yathā tu ropito vr̥kṣaḥ puruṣeṇa vivardhitaḥ
2098008c hrasvakena durāroho rūḍhaskandho mahādrumaḥ
2098009a sa yadā puṣpito bhūtvā phalāni na vidarśayet
2098009c sa tāṁ nānubhavet prītiṁ yasya hetoḥ prabhāvitaḥ
2098010a eṣopamā mahābāho tvam arthaṁ vettum arhasi
2098010c yadi tvam asmān r̥ṣabho bhartā bhr̥tyān na śādhi hi
2098011a śreṇayas tvāṁ mahārāja paśyantv agryāś ca sarvaśaḥ
2098011c pratapantam ivādityaṁ rājye sthitam ariṁdamam
2098012a tavānuyāne kākutṣṭha mattā nardantu kuñjarāḥ
2098012c antaḥpura gatā nāryo nandantu susamāhitāḥ
2098013a tasya sādhv ity amanyanta nāgarā vividhā janāḥ
2098013c bharatasya vacaḥ śrutvā rāmaṁ pratyanuyācataḥ
2098014a tam evaṁ duḥkhitaṁ prekṣya vilapantaṁ yaśasvinam
2098014c rāmaḥ kr̥tātmā bharataṁ samāśvāsayad ātmavān
2098015a nātmanaḥ kāmakāro ’sti puruṣo ’yam anīśvaraḥ
2098015c itaś cetarataś cainaṁ kr̥tāntaḥ parikarṣati
2098016a sarve kṣayāntā nicayāḥ patanāntāḥ samucchrayāḥ
2098016c saṁyogā viprayogāntā maraṇāntaṁ ca jīvitam
2098017a yathā phalānaṁ pakvānāṁ nānyatra patanād bhayam
2098017c evaṁ narasya jātasya nānyatra maraṇād bhayam
2098018a yathāgāraṁ dr̥ḍhasthūṇaṁ jīrṇaṁ bhūtvāvasīdati
2098018c tathāvasīdanti narā jarāmr̥tyuvaśaṁ gatāḥ
2098019a ahorātrāṇi gacchanti sarveṣāṁ prāṇinām iha
2098019c āyūṁṣi kṣapayanty āśu grīṣme jalam ivāṁśavaḥ
2098020a ātmānam anuśoca tvaṁ kim anyam anuśocasi
2098020c āyus te hīyate yasya sthitasya ca gatasya ca
2098021a sahaiva mr̥tyur vrajati saha mr̥tyur niṣīdati
2098021c gatvā sudīrgham adhvānaṁ saha mr̥tyur nivartate
2098022a gātreṣu valayaḥ prāptāḥ śvetāś caiva śiroruhāḥ
2098022c jarayā puruṣo jīrṇaḥ kiṁ hi kr̥tvā prabhāvayet
2098023a nandanty udita āditye nandanty astam ite ravau
2098023c ātmano nāvabudhyante manuṣyā jīvitakṣayam
2098024a hr̥ṣyanty r̥tumukhaṁ dr̥ṣṭvā navaṁ navam ihāgatam
2098024c r̥tūnāṁ parivartena prāṇināṁ prāṇasaṁkṣayaḥ
2098025a yathā kāṣṭhaṁ ca kāṣṭhaṁ ca sameyātāṁ mahārṇave
2098025c sametya ca vyapeyātāṁ kālam āsādya kaṁ cana
2098026a evaṁ bhāryāś ca putrāś ca jñātayaś ca vasūni ca
2098026c sametya vyavadhāvanti dhruvo hy eṣāṁ vinābhavaḥ
2098027a nātra kaś cid yathā bhāvaṁ prāṇī samabhivartate
2098027c tena tasmin na sāmarthyaṁ pretasyāsty anuśocataḥ
2098028a yathā hi sārthaṁ gacchantaṁ brūyāt kaś cit pathi sthitaḥ
2098028c aham apy āgamiṣyāmi pr̥ṣṭhato bhavatām iti
2098029a evaṁ pūrvair gato mārgaḥ pitr̥paitāmaho dhruvaḥ
2098029c tam āpannaḥ kathaṁ śoced yasya nāsti vyatikramaḥ
2098030a vayasaḥ patamānasya srotaso vānivartinaḥ
2098030c ātmā sukhe niyoktavyaḥ sukhabhājaḥ prajāḥ smr̥tāḥ
2098031a dharmātmā sa śubhaiḥ kr̥tsnaiḥ kratubhiś cāptadakṣiṇaiḥ
2098031c dhūtapāpo gataḥ svargaṁ pitā naḥ pr̥thivīpatiḥ
2098032a bhr̥tyānāṁ bharaṇāt samyak prajānāṁ paripālanāt
2098032c arthādānāc ca dhārmeṇa pitā nas tridivaṁ gataḥ
2098033a iṣṭvā bahuvidhair yajñair bhogāṁś cāvāpya puṣkalān
2098033c uttamaṁ cāyur āsādya svar gataḥ pr̥thivīpatiḥ
2098034a sa jīrṇaṁ mānuṣaṁ dehaṁ parityajya pitā hi naḥ
2098034c daivīm r̥ddhim anuprāpto brahmalokavihāriṇīm
2098035a taṁ tu naivaṁ vidhaḥ kaś cit prājñaḥ śocitum arhati
2098035c tvadvidho yadvidhaś cāpi śrutavān buddhimattaraḥ
2098036a ete bahuvidhāḥ śokā vilāpa rudite tathā
2098036c varjanīyā hi dhīreṇa sarvāvasthāsu dhīmatā
2098037a sa svastho bhava mā śoco yātvā cāvasa tāṁ purīm
2098037c tathā pitrā niyukto ’si vaśinā vadatāmv vara
2098038a yatrāham api tenaiva niyuktaḥ puṇyakarmaṇā
2098038c tatraivāhaṁ kariṣyāmi pitur āryasya śāsanam
2098039a na mayā śāsanaṁ tasya tyaktuṁ nyāyyam ariṁdama
2098039c tat tvayāpi sadā mānyaṁ sa vai bandhuḥ sa naḥ pitā
2098040a evam uktvā tu virate rāme vacanam arthavat
2098040c uvāca bharataś citraṁ dhārmiko dhārmikaṁ vacaḥ
2098041a ko hi syād īdr̥śo loke yādr̥śas tvam ariṁdama
2098041c na tvāṁ pravyathayed duḥkhaṁ prītir vā na praharṣayet
2098042a saṁmataś cāsi vr̥ddhānāṁ tāṁś ca pr̥cchasi saṁśayān
2098042c yathā mr̥tas tathā jīvan yathāsati tathā sati
2098043a yasyaiṣa buddhilābhaḥ syāt paritapyeta kena saḥ
2098043c sa evaṁ vyasanaṁ prāpya na viṣīditum arhati
2098044a amaropamasattvas tvaṁ mahātmā satyasaṁgaraḥ
2098044c sarvajñaḥ sarvadarśī ca buddhimāṁś cāsi rāghava
2098045a na tvām evaṁ guṇair yuktaṁ prabhavābhavakovidam
2098045c aviṣahyatamaṁ duḥkham āsādayitum arhati
2098046a proṣite mayi yat pāpaṁ mātrā matkāraṇāt kr̥tam
2098046c kṣudrayā tad aniṣṭaṁ me prasīdatu bhavān mama
2098047a dharmabandhena baddho ’smi tenemāṁ neha mātaram
2098047c hanmi tīvreṇa daṇḍena daṇḍārhāṁ pāpakāriṇīm
2098048a kathaṁ daśarathāj jātaḥ śuddhābhijanakarmaṇaḥ
2098048c jānan dharmam adharmiṣṭhaṁ kuryāṁ karma jugupsitam
2098049a guruḥ kriyāvān vr̥ddhaś ca rājā pretaḥ piteti ca
2098049c tātaṁ na parigarheyaṁ daivataṁ ceti saṁsadi
2098050a ko hi dharmārthayor hīnam īdr̥śaṁ karma kilbiṣam
2098050c striyāḥ priyacikīrṣuḥ san kuryād dharmajña dharmavit
2098051a antakāle hi bhūtāni muhyantīti purāśrutiḥ
2098051c rājñaivaṁ kurvatā loke pratyakṣā sā śrutiḥ kr̥tā
2098052a sādhv artham abhisaṁdhāya krodhān mohāc ca sāhasāt
2098052c tātasya yad atikrāntaṁ pratyāharatu tad bhavān
2098053a pitur hi samatikrāntaṁ putro yaḥ sādhu manyate
2098053c tad apatyaṁ mataṁ loke viparītam ato ’nyathā
2098054a tad apatyaṁ bhavān astu mā bhavān duṣkr̥taṁ pituḥ
2098054c abhipat tat kr̥taṁ karma loke dhīravigarhitam
2098055a kaikeyīṁ māṁ ca tātaṁ ca suhr̥do bāndhavāṁś ca naḥ
2098055c paurajānapadān sarvāṁs trātu sarvam idaṁ bhavān
2098056a kva cāraṇyaṁ kva ca kṣātraṁ kva jaṭāḥ kva ca pālanam
2098056c īdr̥śaṁ vyāhataṁ karma na bhavān kartum arhati
2098057a atha kleśajam eva tvaṁ dharmaṁ caritum icchasi
2098057c dharmeṇa caturo varṇān pālayan kleśam āpnuhi
2098058a caturṇām āśramāṇāṁ hi gārhasthyaṁ śreṣṭham āśramam
2098058c āhur dharmajña dharmajñās taṁ kathaṁ tyaktum arhasi
2098059a śrutena bālaḥ sthānena janmanā bhavato hy aham
2098059c sa kathaṁ pālayiṣyāmi bhūmiṁ bhavati tiṣṭhati
2098060a hīnabuddhiguṇo bālo hīnaḥ sthānena cāpy aham
2098060c bhavatā ca vinā bhūto na vartayitum utsahe
2098061a idaṁ nikhilam avyagraṁ pitryaṁ rājyam akaṇṭakam
2098061c anuśādhi svadharmeṇa dharmajña saha bāndhavaiḥ
2098062a ihaiva tvābhiṣiñcantu dharmajña saha bāndhavaiḥ
2098062c r̥tvijaḥ savasiṣṭhāś ca mantravan mantrakovidāḥ
2098063a abhiṣiktas tvam asmābhir ayodhyāṁ pālane vraja
2098063c vijitya tarasā lokān marudbhir iva vāsavaḥ
2098064a r̥ṇāni trīṇy apākurvan durhr̥daḥ sādhu nirdahan
2098064c suhr̥das tarpayan kāmais tvam evātrānuśādhi mām
2098065a adyārya muditāḥ santu suhr̥das te ’bhiṣecane
2098065c adya bhītāḥ pālayantāṁ durhr̥das te diśo daśa
2098066a ākrośaṁ mama mātuś ca pramr̥jya puruṣarṣabha
2098066c adya tatra bhavantaṁ ca pitaraṁ rakṣa kilbiṣāt
2098067a śirasā tvābhiyāce ’haṁ kuruṣva karuṇāṁ mayi
2098067c bāndhaveṣu ca sarveṣu bhūteṣv iva maheśvaraḥ
2098068a atha vā pr̥ṣṭhataḥ kr̥tvā vanam eva bhavān itaḥ
2098068c gamiṣyati gamiṣyāmi bhavatā sārdham apy aham
2098069a tathāpi rāmo bharatena tāmyata; prasādyamānaḥ śirasā mahīpatiḥ
2098069c na caiva cakre gamanāya sattvavān; matiṁ pitus tadvacane pratiṣṭhitaḥ
2098070a tad adbhutaṁ sthairyam avekṣya rāghave; samaṁ jano harṣam avāpa duḥkhitaḥ
2098070c na yāty ayodhyām iti duḥkhito ’bhavat; sthirapratijñatvam avekṣya harṣitaḥ
2098071a tam r̥tvijo naigamayūthavallabhās; tathā visaṁjñāśrukalāś ca mātaraḥ
2098071c tathā bruvāṇaṁ bharataṁ pratuṣṭuvuḥ; praṇamya rāmaṁ ca yayācire saha
2099001a punar evaṁ bruvāṇaṁ tu bharataṁ lakṣmaṇāgrajaḥ
2099001c pratyuvaca tataḥ śrīmāñ jñātimadhye ’tisatkr̥taḥ
2099002a upapannam idaṁ vākyaṁ yat tvam evam abhāṣathāḥ
2099002c jātaḥ putro daśarathāt kaikeyyāṁ rājasattamāt
2099003a purā bhrātaḥ pitā naḥ sa mātaraṁ te samudvahan
2099003c mātāmahe samāśrauṣīd rājyaśulkam anuttamam
2099004a devāsure ca saṁgrāme jananyai tava pārthivaḥ
2099004c saṁprahr̥ṣṭo dadau rājā varam ārādhitaḥ prabhuḥ
2099005a tataḥ sā saṁpratiśrāvya tava mātā yaśasvinī
2099005c ayācata naraśreṣṭhaṁ dvau varau varavarṇinī
2099006a tava rājyaṁ naravyāghra mama pravrājanaṁ tathā
2099006c tac ca rājā tathā tasyai niyuktaḥ pradadau varam
2099007a tena pitrāham apy atra niyuktaḥ puruṣarṣabha
2099007c caturdaśa vane vāsaṁ varṣāṇi varadānikam
2099008a so ’haṁ vanam idaṁ prāpto nirjanaṁ lakṣmaṇānvitaḥ
2099008c śītayā cāpratidvandvaḥ satyavāde sthitaḥ pituḥ
2099009a bhavān api tathety eva pitaraṁ satyavādinam
2099009c kartum arhati rājendraṁ kṣipram evābhiṣecanāt
2099010a r̥ṇān mocaya rājānaṁ matkr̥te bharata prabhum
2099010c pitaraṁ trāhi dharmajña mātaraṁ cābhinandaya
2099011a śrūyate hi purā tāta śrutir gītā yaśasvinī
2099011c gayena yajamānena gayeṣv eva pitr̥̄n prati
2099012a puṁ nāmnā narakād yasmāt pitaraṁ trāyate sutaḥ
2099012c tasmāt putra iti proktaḥ pitr̥̄n yat pāti vā sutaḥ
2099013a eṣṭavyā bahavaḥ putrā guṇavanto bahuśrutāḥ
2099013c teṣāṁ vai samavetānām api kaś cid gayāṁ vrajet
2099014a evaṁ rājarṣayaḥ sarve pratītā rājanandana
2099014c tasmāt trāhi naraśreṣṭha pitaraṁ narakāt prabho
2099015a ayodhyāṁ gaccha bharata prakr̥tīr anurañjaya
2099015c śatrughna sahito vīra saha sarvair dvijātibhiḥ
2099016a pravekṣye daṇḍakāraṇyam aham apy avilambayan
2099016c ābhyāṁ tu sahito rājan vaidehyā lakṣmaṇena ca
2099017a tvaṁ rājā bhava bharata svayaṁ narāṇāṁ; vanyānām aham api rājarāṇ mr̥gāṇām
2099017c gaccha tvaṁ puravaram adya saṁprahr̥ṣṭaḥ; saṁhr̥ṣṭas tv aham api daṇḍakān pravekṣye
2099018a chāyāṁ te dinakarabhāḥ prabādhamānaṁ; varṣatraṁ bharata karotu mūrdhni śītām
2099018c eteṣām aham api kānanadrumāṇāṁ; chāyāṁ tām atiśayinīṁ sukhaṁ śrayiṣye
2099019a śatrughnaḥ kuśalamatis tu te sahāyaḥ; saumitrir mama viditaḥ pradhānamitram
2099019c catvāras tanayavarā vayaṁ narendraṁ; satyasthaṁ bharata carāma mā viṣādam
2100001a āśvāsayantaṁ bharataṁ jābālir brāhmaṇottamaḥ
2100001c uvāca rāmaṁ dharmajñaṁ dharmāpetam idaṁ vacaḥ
2100002a sādhu rāghava mā bhūt te buddhir evaṁ nirarthakā
2100002c prākr̥tasya narasyeva ārya buddhes tapasvinaḥ
2100003a kaḥ kasya puruṣo bandhuḥ kim āpyaṁ kasya kena cit
2100003c yad eko jāyate jantur eka eva vinaśyati
2100004a tasmān mātā pitā ceti rāma sajjeta yo naraḥ
2100004c unmatta iva sa jñeyo nāsti kā cid dhi kasya cit
2100005a yathā grāmāntaraṁ gacchan naraḥ kaś cit kva cid vaset
2100005c utsr̥jya ca tam āvāsaṁ pratiṣṭhetāpare ’hani
2100006a evam eva manuṣyāṇāṁ pitā mātā gr̥haṁ vasu
2100006c āvāsamātraṁ kākutstha sajjante nātra sajjanāḥ
2100007a pitryaṁ rājyaṁ samutsr̥jya sa nārhati narottama
2100007c āsthātuṁ kāpathaṁ duḥkhaṁ viṣamaṁ bahukaṇṭakam
2100008a samr̥ddhāyām ayodhyāyām ātmānam abhiṣecaya
2100008c ekaveṇīdharā hi tvāṁ nagarī saṁpratīkṣate
2100009a rājabhogān anubhavan mahārhān pārthivātmaja
2100009c vihara tvam ayodhyāyāṁ yathā śakras triviṣṭape
2100010a na te kaś cid daśarataḥs tvaṁ ca tasya na kaś cana
2100010c anyo rājā tvam anyaś ca tasmāt kuru yad ucyate
2100011a gataḥ sa nr̥patis tatra gantavyaṁ yatra tena vai
2100011c pravr̥ttir eṣā martyānāṁ tvaṁ tu mithyā vihanyase
2100012a arthadharmaparā ye ye tāṁs tāñ śocāmi netarān
2100012c te hi duḥkham iha prāpya vināśaṁ pretya bhejire
2100013a aṣṭakā pitr̥daivatyam ity ayaṁ prasr̥to janaḥ
2100013c annasyopadravaṁ paśya mr̥to hi kim aśiṣyati
2100014a yadi bhuktam ihānyena deham anyasya gacchati
2100014c dadyāt pravasataḥ śrāddhaṁ na tat pathy aśanaṁ bhavet
2100015a dānasaṁvananā hy ete granthā medhāvibhiḥ kr̥tāḥ
2100015c yajasva dehi dīkṣasva tapas tapyasva saṁtyaja
2100016a sa nāsti param ity eva kuru buddhiṁ mahāmate
2100016c pratyakṣaṁ yat tad ātiṣṭha parokṣaṁ pr̥ṣṭhataḥ kuru
2100017a satāṁ buddhiṁ puraskr̥tya sarvalokanidarśinīm
2100017c rājyaṁ tvaṁ pratigr̥hṇīṣva bharatena prasāditaḥ
2101001a jābāles tu vacaḥ śrutvā rāmaḥ satyātmanāṁ varaḥ
2101001c uvāca parayā yuktyā svabuddhyā cāvipannayā
2101002a bhavān me priyakāmārthaṁ vacanaṁ yad ihoktavān
2101002c akāryaṁ kāryasaṁkāśam apathyaṁ pathyasaṁmitam
2101003a nirmaryādas tu puruṣaḥ pāpācārasamanvitaḥ
2101003c mānaṁ na labhate satsu bhinnacāritradarśanaḥ
2101004a kulīnam akulīnaṁ vā vīraṁ puruṣamāninam
2101004c cāritram eva vyākhyāti śuciṁ vā yadi vāśucim
2101005a anāryas tv āryasaṁkāśaḥ śaucād dhīnas tathā śuciḥ
2101005c lakṣaṇyavad alakṣaṇyo duḥśīlaḥ śīlavān iva
2101006a adharmaṁ dharmaveṣeṇa yadīmaṁ lokasaṁkaram
2101006c abhipatsye śubhaṁ hitvā kriyāvidhivivarjitam
2101007a kaś cetayānaḥ puruṣaḥ kāryākāryavicakṣaṇaḥ
2101007c bahu maṁsyati māṁ loke durvr̥ttaṁ lokadūṣaṇam
2101008a kasya yāsyāmy ahaṁ vr̥ttaṁ kena vā svargam āpnuyām
2101008c anayā vartamāno ’haṁ vr̥ttyā hīnapratijñayā
2101009a kāmavr̥ttas tv ayaṁ lokaḥ kr̥tsnaḥ samupavartate
2101009c yadvr̥ttāḥ santi rājānas tadvr̥ttāḥ santi hi prajāḥ
2101010a satyam evānr̥śaṁsyaṁ ca rājavr̥ttaṁ sanātanam
2101010c tasmāt satyātmakaṁ rājyaṁ satye lokaḥ pratiṣṭhitaḥ
2101011a r̥ṣayaś caiva devāś ca satyam eva hi menire
2101011c satyavādī hi loke ’smin paramaṁ gacchati kṣayam
2101012a udvijante yathā sarpān narād anr̥tavādinaḥ
2101012c dharmaḥ satyaṁ paro loke mūlaṁ svargasya cocyate
2101013a satyam eveśvaro loke satyaṁ padmā samāśritā
2101013c satyamūlāni sarvāṇi satyān nāsti paraṁ padam
2101014a dattam iṣṭaṁ hutaṁ caiva taptāni ca tapāṁsi ca
2101014c vedāḥ satyapratiṣṭhānās tasmāt satyaparo bhavet
2101015a ekaḥ pālayate lokam ekaḥ pālayate kulam
2101015c majjaty eko hi niraya ekaḥ svarge mahīyate
2101016a so ’haṁ pitur nideśaṁ tu kimarthaṁ nānupālaye
2101016c satyapratiśravaḥ satyaṁ satyena samayīkr̥taḥ
2101017a naiva lobhān na mohād vā na cājñānāt tamonvitaḥ
2101017c setuṁ satyasya bhetsyāmi guroḥ satyapratiśravaḥ
2101018a asatyasaṁdhasya sataś calasyāsthiracetasaḥ
2101018c naiva devā na pitaraḥ pratīcchantīti naḥ śrutam
2101019a pratyagātmam imaṁ dharmaṁ satyaṁ paśyāmy ahaṁ svayam
2101019c bhāraḥ satpuruṣācīrṇas tad artham abhinandyate
2101020a kṣātraṁ dharmam ahaṁ tyakṣye hy adharmaṁ dharmasaṁhitam
2101020c kṣudraur nr̥śaṁsair lubdhaiś ca sevitaṁ pāpakarmabhiḥ
2101021a kāyena kurute pāpaṁ manasā saṁpradhārya ca
2101021c anr̥taṁ jihvayā cāha trividhaṁ karma pātakam
2101022a bhūmiḥ kīrtir yaśo lakṣmīḥ puruṣaṁ prārthayanti hi
2101022c svargasthaṁ cānubadhnanti satyam eva bhajeta tat
2101023a śreṣṭhaṁ hy anāryam eva syād yad bhavān avadhārya mām
2101023c āha yuktikarair vākyair idaṁ bhadraṁ kuruṣva ha
2101024a kathaṁ hy ahaṁ pratijñāya vanavāsam imaṁ guroḥ
2101024c bharatasya kariṣyāmi vaco hitvā guror vacaḥ
2101025a sthirā mayā pratijñātā pratijñā gurusaṁnidhau
2101025c prahr̥ṣṭamānasā devī kaikeyī cābhavat tadā
2101026a vanavāsaṁ vasann evaṁ śucir niyatabhojanaḥ
2101026c mūlaiḥ puṣpaiḥ phalaiḥ puṇyaiḥ pitr̥̄n devāṁś ca tarpayan
2101027a saṁtuṣṭapañcavargo ’haṁ lokayātrāṁ pravartaye
2101027c akuhaḥ śraddadhānaḥ san kāryākāryavicakṣaṇaḥ
2101028a karmabhūmim imāṁ prāpya kartavyaṁ karma yac chubham
2101028c agnir vāyuś ca somaś ca karmaṇāṁ phalabhāginaḥ
2101029a śataṁ kratūnām āhr̥tya devarāṭ tridivaṁ gataḥ
2101029c tapāṁsy ugrāṇi cāsthāya divaṁ yātā maharṣayaḥ
2101030a satyaṁ ca dharmaṁ ca parākramaṁ ca; bhūtānukampāṁ priyavāditāṁ ca
2101030c dvijātidevātithipūjanaṁ ca; panthānam āhus tridivasya santaḥ
2101031a dharme ratāḥ satpuruṣaiḥ sametās; tejasvino dānaguṇapradhānāḥ
2101031c ahiṁsakā vītamalāś ca loke; bhavanti pūjyā munayaḥ pradhānāḥ
2102001a kruddham ājñāya rāmaṁ tu vasiṣṭhaḥ pratyuvāca ha
2102001c jābālir api jānīte lokasyāsya gatāgatim
2102001e nivartayitukāmas tu tvām etad vākyam abravīt
2102002a imāṁ lokasamutpattiṁ lokanātha nibodha me
2102002c sarvaṁ salilam evāsīt pr̥thivī yatra nirmitā
2102002e tataḥ samabhavad brahmā svayambhūr daivataiḥ saha
2102003a sa varāhas tato bhūtvā projjahāra vasuṁdharām
2102003c asr̥jac ca jagat sarvaṁ saha putraiḥ kr̥tātmabhiḥ
2102004a ākāśaprabhavo brahmā śāśvato nitya avyayaḥ
2102004c tasmān marīciḥ saṁjajñe marīceḥ kaśyapaḥ sutaḥ
2102005a vivasvān kaśyapāj jajñe manur vaivasvataḥ smr̥taḥ
2102005c sa tu prajāpatiḥ pūrvam ikṣvākus tu manoḥ sutaḥ
2102006a yasyeyaṁ prathamaṁ dattā samr̥ddhā manunā mahī
2102006c tam ikṣvākum ayodhyāyāṁ rājānaṁ viddhi pūrvakam
2102007a ikṣvākos tu sutaḥ śrīmān kukṣir eveti viśrutaḥ
2102007c kukṣer athātmajo vīro vikukṣir udapadyata
2102008a vikukṣes tu mahātejā bāṇaḥ putraḥ pratāpavān
2102008c bāṇasya tu mahābāhur anaraṇyo mahāyaśāḥ
2102009a nānāvr̥ṣṭir babhūvāsmin na durbhikṣaṁ satāṁ vare
2102009c anaraṇye mahārāje taskaro vāpi kaś cana
2102010a anaraṇyān mahābāhuḥ pr̥thū rājā babhūva ha
2102010c tasmāt pr̥thor mahārājas triśaṅkur udapadyata
2102010e sa satyavacanād vīraḥ saśarīro divaṁ gataḥ
2102011a triśaṅkor abhavat sūnur dhundhumāro mahāyaśāḥ
2102011c dhundhumārān mahātejā yuvanāśvo vyajāyata
2102012a yuvanāśvasutaḥ śrīmān māndhātā samapadyata
2102012c māndhātus tu mahātejāḥ susaṁdhir udapadyata
2102013a susaṁdher api putrau dvau dhruvasaṁdhiḥ prasenajit
2102013c yaśasvī dhruvasaṁdhes tu bharato ripusūdanaḥ
2102014a bharatāt tu mahābāhor asito nāma jāyata
2102014c yasyaite pratirājāna udapadyanta śatravaḥ
2102014e haihayās tālajaṅghāś ca śūrāś ca śaśabindavaḥ
2102015a tāṁs tu sarvān prativyūhya yuddhe rājā pravāsitaḥ
2102015c sa ca śailavare ramye babhūvābhirato muniḥ
2102015e dve cāsya bhārye garbhiṇyau babhūvatur iti śrutiḥ
2102016a bhārgavaś cyavano nāma himavantam upāśritaḥ
2102016c tam r̥ṣiṁ samupāgamya kālindī tv abhyavādayat
2102017a sa tām abhyavadad vipro varepsuṁ putrajanmani
2102017c tataḥ sā gr̥ham āgamya devī putraṁ vyajāyata
2102018a sapatnyā tu garas tasyai datto garbhajighāṁsayā
2102018c gareṇa saha tenaiva jātaḥ sa sagaro ’bhavat
2102019a sa rājā sagaro nāma yaḥ samudram akhānayat
2102019c iṣṭvā parvaṇi vegena trāsayantam imāḥ prajāḥ
2102020a asamañjas tu putro ’bhūt sagarasyeti naḥ śrutam
2102020c jīvann eva sa pitrā tu nirastaḥ pāpakarmakr̥t
2102021a aṁśumān iti putro ’bhūd asamañjasya vīryavān
2102021c dilīpo ’ṁśumataḥ putro dilīpasya bhagīrathaḥ
2102022a bhagīrathāt kakutsthas tu kākutsthā yena tu smr̥tāḥ
2102022c kakutsthasya tu putro ’bhūd raghur yena tu rāghavaḥ
2102023a raghos tu putras tejasvī pravr̥ddhaḥ puruṣādakaḥ
2102023c kalmāṣapādaḥ saudāsa ity evaṁ prathito bhuvi
2102024a kalmāṣapādaputro ’bhūc chaṅkhaṇas tv iti viśrutaḥ
2102024c yas tu tad vīryam āsādya sahaseno vyanīnaśat
2102025a śaṅkhaṇasya tu putro ’bhūc chūraḥ śrīmān sudarśanaḥ
2102025c sudarśanasyāgnivarṇa agnivarṣasya śīghragaḥ
2102026a śīghragasya maruḥ putro maroḥ putraḥ praśuśrukaḥ
2102026c praśuśrukasya putro ’bhūd ambarīṣo mahādyutiḥ
2102027a ambarīṣasya putro ’bhūn nahuṣaḥ satyavikramaḥ
2102027c nahuṣasya ca nābhāgaḥ putraḥ paramadhārmikaḥ
2102028a ajaś ca suvrataś caiva nābhāgasya sutāv ubhau
2102028c ajasya caiva dharmātmā rājā daśarathaḥ sutaḥ
2102029a tasya jyeṣṭho ’si dāyādo rāma ity abhiviśrutaḥ
2102029c tad gr̥hāṇa svakaṁ rājyam avekṣasva jagan nr̥pa
2102030a ikṣvākūṇāṁ hi sarveṣāṁ rājā bhavati pūrvajaḥ
2102030c pūrvaje nāvaraḥ putro jyeṣṭho rājye ’bhiṣicyate
2102031a sa rāghavāṇāṁ kuladharmam ātmanaḥ; sanātanaṁ nādya vihātum arhasi
2102031c prabhūtaratnām anuśādhi medinīṁ; prabhūtarāṣṭrāṁ pitr̥van mahāyaśāḥ
2103001a vasiṣṭhas tu tadā rāmam uktvā rājapurohitaḥ
2103001c abravīd dharmasaṁyuktaṁ punar evāparaṁ vacaḥ
2103002a puruṣasyeha jātasya bhavanti guravas trayaḥ
2103002c ācāryaś caiva kākutstha pitā mātā ca rāghava
2103003a pitā hy enaṁ janayati puruṣaṁ puruṣarṣabha
2103003c prajñāṁ dadāti cācāryas tasmāt sa gurur ucyate
2103004a sa te ’haṁ pitur ācāryas tava caiva paraṁtapa
2103004c mama tvaṁ vacanaṁ kurvan nātivarteḥ satāṁ gatim
2103005a imā hi te pariṣadaḥ śreṇayaś ca samāgatāḥ
2103005c eṣu tāta caran dharmaṁ nātivarteḥ satāṁ gatim
2103006a vr̥ddhāyā dharmaśīlāyā mātur nārhasy avartitum
2103006c asyās tu vacanaṁ kurvan nātivarteḥ satāṁ gatim
2103007a bharatasya vacaḥ kurvan yācamānasya rāghava
2103007c ātmānaṁ nātivartes tvaṁ satyadharmaparākrama
2103008a evaṁ madhuram uktas tu guruṇā rāghavaḥ svayam
2103008c pratyuvāca samāsīnaṁ vasiṣṭhaṁ puruṣarṣabhaḥ
2103009a yan mātāpitarau vr̥ttaṁ tanaye kurutaḥ sadā
2103009c na supratikaraṁ tat tu mātrā pitrā ca yat kr̥tam
2103010a yathāśakti pradānena snāpanāc chādanena ca
2103010c nityaṁ ca priyavādena tathā saṁvardhanena ca
2103011a sa hi rājā janayitā pitā daśaratho mama
2103011c ājñātaṁ yan mayā tasya na tan mithyā bhaviṣyati
2103012a evam uktas tu rāmeṇa bharataḥ pratyanantaram
2103012c uvāca paramodāraḥ sūtaṁ paramadurmanāḥ
2103013a iha me sthaṇḍile śīghraṁ kuśān āstara sārathe
2103013c āryaṁ pratyupavekṣyāmi yāvan me na prasīdati
2103014a anāhāro nirāloko dhanahīno yathā dvijaḥ
2103014c śeṣye purastāc chālāyā yāvan na pratiyāsyati
2103015a sa tu rāmam avekṣantaṁ sumantraṁ prekṣya durmanāḥ
2103015c kuśottaram upasthāpya bhūmāv evāstarat svayam
2103016a tam uvāca mahātejā rāmo rājarṣisattamāḥ
2103016c kiṁ māṁ bharata kurvāṇaṁ tāta pratyupavekṣyasi
2103017a brāhmaṇo hy ekapārśvena narān roddhum ihārhati
2103017c na tu mūrdhāvasiktānāṁ vidhiḥ pratyupaveśane
2103018a uttiṣṭha naraśārdūla hitvaitad dāruṇaṁ vratam
2103018c puravaryām itaḥ kṣipram ayodhyāṁ yāhi rāghava
2103019a āsīnas tv eva bharataḥ paurajānapadaṁ janam
2103019c uvāca sarvataḥ prekṣya kim āryaṁ nānuśāsatha
2103020a te tam ūcur mahātmānaṁ paurajānapadā janāḥ
2103020c kākutstham abhijānīmaḥ samyag vadati rāghavaḥ
2103021a eṣo ’pi hi mahābhāgaḥ pitur vacasi tiṣṭhati
2103021c ata eva na śaktāḥ smo vyāvartayitum añjasā
2103022a teṣām ājñāya vacanaṁ rāmo vacanam abravīt
2103022c evaṁ nibodha vacanaṁ suhr̥dāṁ dharmacakṣuṣām
2103023a etac caivobhayaṁ śrutvā samyak saṁpaśya rāghava
2103023c uttiṣṭha tvaṁ mahābāho māṁ ca spr̥śa tathodakam
2103024a athotthāya jalaṁ spr̥ṣṭvā bharato vākyam abravīt
2103024c śr̥ṇvantu me pariṣado mantriṇaḥ śreṇayas tathā
2103025a na yāce pitaraṁ rājyaṁ nānuśāsāmi mātaram
2103025c āryaṁ paramadharmajñam abhijānāmi rāghavam
2103026a yadi tv avaśyaṁ vastavyaṁ kartavyaṁ ca pitur vacaḥ
2103026c aham eva nivatsyāmi caturdaśa vane samāḥ
2103027a dharmātmā tasya tathyena bhrātur vākyena vismitaḥ
2103027c uvāca rāmaḥ saṁprekṣya paurajānapadaṁ janam
2103028a vikrītam āhitaṁ krītaṁ yat pitrā jīvatā mama
2103028c na tal lopayituṁ śakyaṁ mayā vā bharatena vā
2103029a upadhir na mayā kāryo vanavāse jugupsitaḥ
2103029c yuktam uktaṁ ca kaikeyyā pitrā me sukr̥taṁ kr̥tam
2103030a jānāmi bharataṁ kṣāntaṁ gurusatkārakāriṇam
2103030c sarvam evātra kalyāṇaṁ satyasaṁdhe mahātmani
2103031a anena dharmaśīlena vanāt pratyāgataḥ punaḥ
2103031c bhrātrā saha bhaviṣyāmi pr̥thivyāḥ patir uttamaḥ
2103032a vr̥to rājā hi kaikeyyā mayā tad vacanaṁ kr̥tam
2103032c anr̥tān mocayānena pitaraṁ taṁ mahīpatim
2104001a tam apratimatejobhyāṁ bhrātr̥bhyāṁ romaharṣaṇam
2104001c vismitāḥ saṁgamaṁ prekṣya samavetā maharṣayaḥ
2104002a antarhitās tv r̥ṣigaṇāḥ siddhāś ca paramarṣayaḥ
2104002c tau bhrātarau mahātmānau kākutsthau praśaśaṁsire
2104003a sa dhanyo yasya putrau dvau dharmajñau dharmavikramau
2104003c śrutvā vayaṁ hi saṁbhāṣām ubhayoḥ spr̥hayāmahe
2104004a tatas tv r̥ṣigaṇāḥ kṣipraṁ daśagrīvavadhaiṣiṇaḥ
2104004c bharataṁ rājaśārdūlam ity ūcuḥ saṁgatā vacaḥ
2104005a kule jāta mahāprājña mahāvr̥tta mahāyaśaḥ
2104005c grāhyaṁ rāmasya vākyaṁ te pitaraṁ yady avekṣase
2104006a sadānr̥ṇam imaṁ rāmaṁ vayam icchāmahe pituḥ
2104006c anr̥ṇatvāc ca kaikeyyāḥ svargaṁ daśaratho gataḥ
2104007a etāvad uktvā vacanaṁ gandharvāḥ samaharṣayaḥ
2104007c rājarṣayaś caiva tathā sarve svāṁ svāṁ gatiṁ gatāḥ
2104008a hlāditas tena vākyena śubhena śubhadarśanaḥ
2104008c rāmaḥ saṁhr̥ṣṭavadanas tān r̥ṣīn abhyapūjayat
2104009a srastagātras tu bharataḥ sa vācā sajjamānayā
2104009c kr̥tāñjalir idaṁ vākyaṁ rāghavaṁ punar abravīt
2104010a rājadharmam anuprekṣya kuladharmānusaṁtatim
2104010c kartum arhasi kākutstha mama mātuś ca yācanām
2104011a rakṣituṁ sumahad rājyam aham ekas tu notsahe
2104011c paurajānapadāṁś cāpi raktān rañjayituṁ tathā
2104012a jñātayaś ca hi yodhāś ca mitrāṇi suhr̥daś ca naḥ
2104012c tvām eva pratikāṅkṣante parjanyam iva karṣakāḥ
2104013a idaṁ rājyaṁ mahāprājña sthāpaya pratipadya hi
2104013c śaktimān asi kākutstha lokasya paripālane
2104014a ity uktvā nyapatad bhrātuḥ pādayor bharatas tadā
2104014c bhr̥śaṁ saṁprārthayām āsa rāmam evaṁ priyaṁ vadaḥ
2104015a tam aṅke bhrātaraṁ kr̥tvā rāmo vacanam abravīt
2104015c śyāmaṁ nalinapatrākṣaṁ mattahaṁsasvaraḥ svayam
2104016a āgatā tvām iyaṁ buddhiḥ svajā vainayikī ca yā
2104016c bhr̥śam utsahase tāta rakṣituṁ pr̥thivīm api
2104017a amātyaiś ca suhr̥dbhiś ca buddhimadbhiś ca mantribhiḥ
2104017c sarvakāryāṇi saṁmantrya sumahānty api kāraya
2104018a lakṣmīś candrād apeyād vā himavān vā himaṁ tyajet
2104018c atīyāt sāgaro velāṁ na pratijñām ahaṁ pituḥ
2104019a kāmād vā tāta lobhād vā mātrā tubhyam idaṁ kr̥tam
2104019c na tan manasi kartavyaṁ vartitavyaṁ ca mātr̥vat
2104020a evaṁ bruvāṇaṁ bharataḥ kausalyāsutam abravīt
2104020c tejasādityasaṁkāśaṁ pratipaccandradarśanam
2104021a adhirohārya pādābhyāṁ pāduke hemabhūṣite
2104021c ete hi sarvalokasya yogakṣemaṁ vidhāsyataḥ
2104022a so ’dhiruhya naravyāghraḥ pāduke hy avaruhya ca
2104022c prāyacchat sumahātejā bharatāya mahātmane
2104023a sa pāduke te bharataḥ pratāpavān; svalaṁkr̥te saṁparigr̥hya dharmavit
2104023c pradakṣiṇaṁ caiva cakāra rāghavaṁ; cakāra caivottamanāgamūrdhani
2104024a athānupūrvyāt pratipūjya taṁ janaṁ; gurūṁś ca mantriprakr̥tīs tathānujau
2104024c vyasarjayad rāghavavaṁśavardhanaḥ; sthitaḥ svadharme himavān ivācalaḥ
2104025a taṁ mātaro bāṣpagr̥hītakaṇṭho; duḥkhena nāmantrayituṁ hi śekuḥ
2104025c sa tv eva mātr̥̄r abhivādya sarvā; rudan kuṭīṁ svāṁ praviveśa rāmaḥ
2105001a tataḥ śirasi kr̥tvā tu pāduke bharatas tadā
2105001c āruroha rathaṁ hr̥ṣṭaḥ śatrughnena samanvitaḥ
2105002a vasiṣṭho vāmadevaś ca jābāliś ca dr̥ḍhavrataḥ
2105002c agrataḥ prayayuḥ sarve mantriṇo mantrapūjitāḥ
2105003a mandākinīṁ nadīṁ ramyāṁ prāṅmukhās te yayus tadā
2105003c pradakṣiṇaṁ ca kurvāṇāś citrakūṭaṁ mahāgirim
2105004a paśyan dhātusahasrāṇi ramyāṇi vividhāni ca
2105004c prayayau tasya pārśvena sasainyo bharatas tadā
2105005a adūrāc citrakūṭasya dadarśa bharatas tadā
2105005c āśramaṁ yatra sa munir bharadvājaḥ kr̥tālayaḥ
2105006a sa tam āśramam āgamya bharadvājasya buddhimān
2105006c avatīrya rathāt pādau vavande kulanandanaḥ
2105007a tato hr̥ṣṭo bharadvājo bharataṁ vākyam abravīt
2105007c api kr̥tyaṁ kr̥taṁ tāta rāmeṇa ca samāgatam
2105008a evam uktas tu bharato bharadvājena dhīmatā
2105008c pratyuvāca bharadvājaṁ bharato dharmavatsalaḥ
2105009a sa yācyamāno guruṇā mayā ca dr̥ḍhavikramaḥ
2105009c rāghavaḥ paramaprīto vasiṣṭhaṁ vākyam abravīt
2105010a pituḥ pratijñāṁ tām eva pālayiṣyāmi tattvataḥ
2105010c caturdaśa hi varṣāṇi ya pratijñā pitur mama
2105011a evam ukto mahāprājño vasiṣṭhaḥ pratyuvāca ha
2105011c vākyajño vākyakuśalaṁ rāghavaṁ vacanaṁ mahat
2105012a ete prayaccha saṁhr̥ṣṭaḥ pāduke hemabhūṣite
2105012c ayodhyāyāṁ mahāprājña yogakṣemakare tava
2105013a evam ukto vasiṣṭhena rāghavaḥ prāṅmukhaḥ sthitaḥ
2105013c pāduke hemavikr̥te mama rājyāya te dadau
2105014a nivr̥tto ’ham anujñāto rāmeṇa sumahātmanā
2105014c ayodhyām eva gacchāmi gr̥hītvā pāduke śubhe
2105015a etac chrutvā śubhaṁ vākyaṁ bharatasya mahātmanaḥ
2105015c bharadvājaḥ śubhataraṁ munir vākyam udāharat
2105016a naitac citraṁ naravyāghra śīlavr̥ttavatāṁ vara
2105016c yad āryaṁ tvayi tiṣṭhet tu nimne vr̥ṣṭim ivodakam
2105017a amr̥taḥ sa mahābāhuḥ pitā daśarathas tava
2105017c yasya tvam īdr̥śaḥ putro dharmātmā dharmavatsalaḥ
2105018a tam r̥ṣiṁ tu mahātmānam uktavākyaṁ kr̥tāñjaliḥ
2105018c āmantrayitum ārebhe caraṇāv upagr̥hya ca
2105019a tataḥ pradakṣiṇaṁ kr̥tvā bharadvājaṁ punaḥ punaḥ
2105019c bharatas tu yayau śrīmān ayodhyāṁ saha mantribhiḥ
2105020a yānaiś ca śakaṭaiś caiva hayaiś nāgaiś ca sā camūḥ
2105020c punar nivr̥ttā vistīrṇā bharatasyānuyāyinī
2105021a tatas te yamunāṁ divyāṁ nadīṁ tīrtvormimālinīm
2105021c dadr̥śus tāṁ punaḥ sarve gaṅgāṁ śivajalāṁ nadīm
2105022a tāṁ ramyajalasaṁpūrṇāṁ saṁtīrya saha bāndhavaḥ
2105022c śr̥ṅgaverapuraṁ ramyaṁ praviveśa sasainikaḥ
2105023a śr̥ṅgaverapurād bhūya ayodhyāṁ saṁdadarśa ha
2105023c bharato duḥkhasaṁtaptaḥ sārathiṁ cedam abravīt
2105024a sārathe paśya vidhvastā ayodhyā na prakāśate
2105024c nirākārā nirānandā dīnā pratihatasvanā
2106001a snigdhagambhīraghoṣeṇa syandanenopayān prabhuḥ
2106001c ayodhyāṁ bharataḥ kṣipraṁ praviveśa mahāyaśāḥ
2106002a biḍālolūkacaritām ālīnanaravāraṇām
2106002c timirābhyāhatāṁ kālīm aprakāśāṁ niśām iva
2106003a rāhuśatroḥ priyāṁ patnīṁ śriyā prajvalitaprabhām
2106003c graheṇābhyutthitenaikāṁ rohiṇīm iva pīḍitām
2106004a alpoṣṇakṣubdhasalilāṁ gharmottaptavihaṁgamām
2106004c līnamīnajhaṣagrāhāṁ kr̥śāṁ girinadīm iva
2106005a vidhūmām iva hemābhām adhvarāgnisamutthitām
2106005c havirabhyukṣitāṁ paścāc chikhāṁ vipralayaṁ gatām
2106006a vidhvastakavacāṁ rugṇagajavājirathadhvajām
2106006c hatapravīrām āpannāṁ camūm iva mahāhave
2106007a saphenāṁ sasvanāṁ bhūtvā sāgarasya samutthitām
2106007c praśāntamārutoddhūtāṁ jalormim iva niḥsvanām
2106008a tyaktāṁ yajñāyudhaiḥ sarvair abhirūpaiś ca yājakaiḥ
2106008c sutyākāle vinirvr̥tte vediṁ gataravām iva
2106009a goṣṭhamadhye sthitām ārtām acarantīṁ navaṁ tr̥ṇam
2106009c govr̥ṣeṇa parityaktāṁ gavāṁ patnīm ivotsukām
2106010a prabhākarālaiḥ susnigdhaiḥ prajvaladbhir ivottamaiḥ
2106010c viyuktāṁ maṇibhir jātyair navāṁ muktāvalīm iva
2106011a sahasā calitāṁ sthānān mahīṁ puṇyakṣayād gatām
2106011c saṁhr̥tadyutivistārāṁ tārām iva divaś cyutām
2106012a puṣpanaddhāṁ vasantānte mattabhramaraśālinīm
2106012c drutadāvāgnivipluṣṭāṁ klāntāṁ vanalatām iva
2106013a saṁmūḍhanigamāṁ sarvāṁ saṁkṣiptavipaṇāpaṇām
2106013c pracchannaśaśinakṣatrāṁ dyām ivāmbudharair vr̥tām
2106014a kṣīṇapānottamair bhinnaiḥ śarāvair abhisaṁvr̥tām
2106014c hataśauṇḍām ivākāśe pānabhūmim asaṁskr̥tām
2106015a vr̥kṇabhūmitalāṁ nimnāṁ vr̥kṇapātraiḥ samāvr̥tām
2106015c upayuktodakāṁ bhagnāṁ prapāṁ nipatitām iva
2106016a vipulāṁ vitatāṁ caiva yuktapāśāṁ tarasvinām
2106016c bhūmau bāṇair viniṣkr̥ttāṁ patitāṁ jyām ivāyudhāt
2106017a sahasā yuddhaśauṇḍena hayāroheṇa vāhitām
2106017c nikṣiptabhāṇḍām utsr̥ṣṭāṁ kiśorīm iva durbalām
2106018a prāvr̥ṣi pravigāḍhāyāṁ praviṣṭasyābhra maṇḍalam
2106018c pracchannāṁ nīlajīmūtair bhāskarasya prabhām iva
2106019a bharatas tu rathasthaḥ sañ śrīmān daśarathātmajaḥ
2106019c vāhayantaṁ rathaśreṣṭhaṁ sārathiṁ vākyam abravīt
2106020a kiṁ nu khalv adya gambhīro mūrchito na niśamyate
2106020c yathāpuram ayodhyāyāṁ gītavāditraniḥsvanaḥ
2106021a vāruṇīmadagandhāś ca mālyagandhaś ca mūrchitaḥ
2106021c dhūpitāgarugandhaś ca na pravāti samantataḥ
2106022a yānapravaraghoṣaś ca snigdhaś ca hayaniḥsvanaḥ
2106022c pramattagajanādaś ca mahāṁś ca rathaniḥsvanaḥ
2106022e nedānīṁ śrūyate puryām asyāṁ rāme vivāsite
2106023a taruṇaiś cāru veṣaiś ca narair unnatagāmibhiḥ
2106023c saṁpatadbhir ayodhyāyāṁ na vibhānti mahāpathāḥ
2106024a evaṁ bahuvidhaṁ jalpan viveśa vasatiṁ pituḥ
2106024c tena hīnāṁ narendreṇa siṁhahīnāṁ guhām iva
2107001a tato nikṣipya mātr̥̄ḥ sa ayodhyāyāṁ dr̥ḍhavrataḥ
2107001c bharataḥ śokasaṁtapto gurūn idam athābravīt
2107002a nandigrāmaṁ gamiṣyāmi sarvān āmantraye ’dya vaḥ
2107002c tatra duḥkham idaṁ sarvaṁ sahiṣye rāghavaṁ vinā
2107003a gataś ca hi divaṁ rājā vanasthaś ca gurur mama
2107003c rāmaṁ pratīkṣe rājyāya sa hi rājā mahāyaśāḥ
2107004a etac chrutvā śubhaṁ vākyaṁ bharatasya mahātmanaḥ
2107004c abruvan mantriṇaḥ sarve vasiṣṭhaś ca purohitaḥ
2107005a sadr̥śaṁ ślāghanīyaṁ ca yad uktaṁ bharata tvayā
2107005c vacanaṁ bhrātr̥vātsalyād anurūpaṁ tavaiva tat
2107006a nityaṁ te bandhulubdhasya tiṣṭhato bhrātr̥sauhr̥de
2107006c āryamārgaṁ prapannasya nānumanyeta kaḥ pumān
2107007a mantriṇāṁ vacanaṁ śrutvā yathābhilaṣitaṁ priyam
2107007c abravīt sārathiṁ vākyaṁ ratho me yujyatām iti
2107008a prahr̥ṣṭavadanaḥ sarvā mātr̥̄ḥ samabhivādya saḥ
2107008c āruroha rathaṁ śrīmāñ śatrughnena samanvitaḥ
2107009a āruhya tu rathaṁ śīghraṁ śatrughnabharatāv ubhau
2107009c yayatuḥ paramaprītau vr̥tau mantripurohitaiḥ
2107010a agrato puravas tatra vasiṣṭha pramukhā dvijāḥ
2107010c prayayuḥ prāṅmukhāḥ sarve nandigrāmo yato ’bhavat
2107011a balaṁ ca tad anāhūtaṁ gajāśvarathasaṁkulam
2107011c prayayau bharate yāte sarve ca puravāsinaḥ
2107012a rathasthaḥ sa tu dharmātmā bharato bhrātr̥vatsalaḥ
2107012c nandigrāmaṁ yayau tūrṇaṁ śirasy ādhāya pāduke
2107013a tatas tu bharataḥ kṣipraṁ nandigrāmaṁ praviśya saḥ
2107013c avatīrya rathāt tūrṇaṁ gurūn idam uvāca ha
2107014a etad rājyaṁ mama bhrātrā dattaṁ saṁnyāsavat svayam
2107014c yogakṣemavahe ceme pāduke hemabhūṣite
2107014e tam imaṁ pālayiṣyāmi rāghavāgamanaṁ prati
2107015a kṣipraṁ saṁyojayitvā tu rāghavasya punaḥ svayam
2107015c caraṇau tau tu rāmasya drakṣyāmi sahapādukau
2107016a tato nikṣiptabhāro ’haṁ rāghaveṇa samāgataḥ
2107016c nivedya gurave rājyaṁ bhajiṣye guruvr̥ttitām
2107017a rāghavāya ca saṁnyāsaṁ dattveme varapāduke
2107017c rājyaṁ cedam ayodhyāṁ ca dhūtapāpo bhavāmi ca
2107018a abhiṣikte tu kākutsthe prahr̥ṣṭamudite jane
2107018c prītir mama yaśaś caiva bhaved rājyāc caturguṇam
2107019a evaṁ tu vilapan dīno bharataḥ sa mahāyaśāḥ
2107019c nandigrāme ’karod rājyaṁ duḥkhito mantribhiḥ saha
2107020a sa valkalajaṭādhārī muniveṣadharaḥ prabhuḥ
2107020c nandigrāme ’vasad vīraḥ sasainyo bharatas tadā
2107021a rāmāgamanam ākāṅkṣan bharato bhrātr̥vatsalaḥ
2107021c bhrātur vacanakārī ca pratijñāpāragas tadā
2107022a pāduke tv abhiṣicyātha nandigrāme ’vasat tadā
2107022c bharataḥ śāsanaṁ sarvaṁ pādukābhyāṁ nyavedayat
2108001a pratiprayāte bharate vasan rāmas tapovane
2108001c lakṣayām āsa sodvegam athautsukyaṁ tapasvinām
2108002a ye tatra citrakūṭasya purastāt tāpasāśrame
2108002c rāmam āśritya niratās tān alakṣayad utsukān
2108003a nayanair bhr̥kuṭībhiś ca rāmaṁ nirdiśya śaṅkitāḥ
2108003c anyonyam upajalpantaḥ śanaiś cakrur mithaḥ kathāḥ
2108004a teṣām autsukyam ālakṣya rāmas tv ātmani śaṅkitaḥ
2108004c kr̥tāñjalir uvācedam r̥ṣiṁ kulapatiṁ tataḥ
2108005a na kaccid bhagavan kiṁ cit pūrvavr̥ttam idaṁ mayi
2108005c dr̥śyate vikr̥taṁ yena vikriyante tapasvinaḥ
2108006a pramādāc caritaṁ kaccit kiṁ cin nāvarajasya me
2108006c lakṣmaṇasyarṣibhir dr̥ṣṭaṁ nānurūpam ivātmanaḥ
2108007a kaccic chuśrūṣamāṇā vaḥ śuśrūṣaṇaparā mayi
2108007c pramadābhyucitāṁ vr̥ttiṁ sītā yuktaṁ na vartate
2108008a atharṣir jarayā vr̥ddhas tapasā ca jarāṁ gataḥ
2108008c vepamāna ivovāca rāmaṁ bhūtadayāparam
2108009a kutaḥ kalyāṇasattvāyāḥ kalyāṇābhirates tathā
2108009c calanaṁ tāta vaidehyās tapasviṣu viśeṣataḥ
2108010a tvannimittam idaṁ tāvat tāpasān prati vartate
2108010c rakṣobhyas tena saṁvignāḥ kathayanti mithaḥ kathāḥ
2108011a rāvaṇāvarajaḥ kaś cit kharo nāmeha rākṣasaḥ
2108011c utpāṭya tāpasān sarvāñ janasthānaniketanān
2108012a dhr̥ṣṭaś ca jitakāśī ca nr̥śaṁsaḥ puruṣādakaḥ
2108012c avaliptaś ca pāpaś ca tvāṁ ca tāta na mr̥ṣyate
2108013a tvaṁ yadā prabhr̥ti hy asminn āśrame tāta vartase
2108013c tadā prabhr̥ti rakṣāṁsi viprakurvanti tāpasān
2108014a darśayanti hi bībhatsaiḥ krūrair bhīṣaṇakair api
2108014c nānā rūpair virūpaiś ca rūpair asukhadarśanaiḥ
2108015a apraśastair aśucibhiḥ saṁprayojya ca tāpasān
2108015c pratighnanty aparān kṣipram anāryāḥ purataḥ sthitaḥ
2108016a teṣu teṣv āśramasthāneṣv abuddham avalīya ca
2108016c ramante tāpasāṁs tatra nāśayanto ’lpacetasaḥ
2108017a apakṣipanti srugbhāṇḍān agnīn siñcanti vāriṇā
2108017c kalaśāṁś ca pramr̥dnanti havane samupasthite
2108018a tair durātmabhir āviṣṭān āśramān prajihāsavaḥ
2108018c gamanāyānyadeśasya codayanty r̥ṣayo ’dya mām
2108019a tat purā rāma śārīrām upahiṁsāṁ tapasviṣu
2108019c darśayati hi duṣṭās te tyakṣyāma imam āśramam
2108020a bahumūlaphalaṁ citram avidūrād ito vanam
2108020c purāṇāśramam evāhaṁ śrayiṣye sagaṇaḥ punaḥ
2108021a kharas tvayy api cāyuktaṁ purā tāta pravartate
2108021c sahāsmābhir ito gaccha yadi buddhiḥ pravartate
2108022a sakalatrasya saṁdeho nityaṁ yat tasya rāghava
2108022c samarthasyāpi hi sato vāso duḥkha ihādya te
2108023a ity uktavantaṁ rāmas taṁ rājaputras tapasvinam
2108023c na śaśākottarair vākyair avaroddhuṁ samutsukam
2108024a abhinandya samāpr̥cchya samādhāya ca rāghavam
2108024c sa jagāmāśramaṁ tyaktvā kulaiḥ kulapatiḥ saha
2108025a rāmaḥ saṁsādhya tv r̥ṣigaṇam anugamanād; deśāt tasmāccit kulapatim abhivādyarṣim
2108025c samyakprītais tair anumata upadiṣṭārthaḥ; puṇyaṁ vāsāya svanilayam upasaṁpede
2108026a āśramaṁ tv r̥ṣivirahitaṁ prabhuḥ; kṣaṇam api na jahau sa rāghavaḥ
2108026c rāghavaṁ hi satatam anugatās; tāpasāś carṣicaritadhr̥taguṇāḥ
2109001a rāghavas tv apayāteṣu tapasviṣu vicintayan
2109001c na tatrārocayad vāsaṁ kāraṇair bahubhis tadā
2109002a iha me bharato dr̥ṣṭo mātaraś ca sanāgarāḥ
2109002c sā ca me smr̥tir anveti tān nityam anuśocataḥ
2109003a skandhāvāraniveśena tena tasya mahātmanaḥ
2109003c hayahastikarīṣaiś ca upamardaḥ kr̥to bhr̥śam
2109004a tasmād anyatra gacchāma iti saṁcintya rāghavaḥ
2109004c prātiṣṭhata sa vaidehyā lakṣmaṇena ca saṁgataḥ
2109005a so ’trer āśramam āsādya taṁ vavande mahāyaśāḥ
2109005c taṁ cāpi bhagavān atriḥ putravat pratyapadyata
2109006a svayam ātithyam ādiśya sarvam asya susatkr̥tam
2109006c saumitriṁ ca mahābhāgāṁ sītāṁ ca samasāntvayat
2109007a patnīṁ ca tam anuprāptāṁ vr̥ddhām āmantrya satkr̥tām
2109007c sāntvayām āsa dharmajñaḥ sarvabhūtahite rataḥ
2109008a anasūyāṁ mahābhāgāṁ tāpasīṁ dharmacāriṇīm
2109008c pratigr̥hṇīṣva vaidehīm abravīd r̥ṣisattamaḥ
2109009a rāmāya cācacakṣe tāṁ tāpasīṁ dharmacāriṇīm
2109009c daśa varṣāṇy anāvr̥ṣṭyā dagdhe loke nirantaram
2109010a yayā mūlaphale sr̥ṣṭe jāhnavī ca pravartitā
2109010c ugreṇa tapasā yuktā niyamaiś cāpy alaṁkr̥tā
2109011a daśavarṣasahasrāṇi yayā taptaṁ mahat tapaḥ
2109011c anasūyāvratais tāta pratyūhāś ca nibarhitāḥ
2109012a devakāryanimittaṁ ca yayā saṁtvaramāṇayā
2109012c daśarātraṁ kr̥tvā rātriḥ seyaṁ māteva te ’nagha
2109013a tām imāṁ sarvabhūtānāṁ namaskāryāṁ yaśasvinīm
2109013c abhigacchatu vaidehī vr̥ddhām akrodhanāṁ sadā
2109014a evaṁ bruvāṇaṁ tam r̥ṣiṁ tathety uktvā sa rāghavaḥ
2109014c sītām uvāca dharmajñām idaṁ vacanam uttamam
2109015a rājaputri śrutaṁ tv etan muner asya samīritam
2109015c śreyo ’rtham ātmanaḥ śīghram abhigaccha tapasvinīm
2109016a anasūyeti yā loke karmabhiḥ kyātim āgatā
2109016c tāṁ śīghram abhigaccha tvam abhigamyāṁ tapasvinīm
2109017a sītā tv etad vacaḥ śrutvā rāghavasya hitaiṣiṇī
2109017c tām atripatnīṁ dharmajñām abhicakrāma maithilī
2109018a śithilāṁ valitāṁ vr̥ddhāṁ jarāpāṇḍuramūrdhajām
2109018c satataṁ vepamānāṅgīṁ pravāte kadalī yathā
2109019a tāṁ tu sītā mahābhāgām anasūyāṁ pativratām
2109019c abhyavādayad avyagrā svaṁ nāma samudāharat
2109020a abhivādya ca vaidehī tāpasīṁ tām aninditām
2109020c baddhāñjalipuṭā hr̥ṣṭā paryapr̥cchad anāmayam
2109021a tataḥ sītāṁ mahābhāgāṁ dr̥ṣṭvā tāṁ dharmacāriṇīm
2109021c sāntvayanty abravīd dhr̥ṣṭā diṣṭyā dharmam avekṣase
2109022a tyaktvā jñātijanaṁ sīte mānam r̥ddhiṁ ca mānini
2109022c avaruddhaṁ vane rāmaṁ diṣṭyā tvam anugacchasi
2109023a nagarastho vanastho vā pāpo vā yadi vāśubhaḥ
2109023c yāsāṁ strīṇāṁ priyo bhartā tāsāṁ lokā mahodayāḥ
2109024a duḥśīlaḥ kāmavr̥tto vā dhanair vā parivarjitaḥ
2109024c strīṇām ārya svabhāvānāṁ paramaṁ daivataṁ patiḥ
2109025a nāto viśiṣṭaṁ paśyāmi bāndhavaṁ vimr̥śanty aham
2109025c sarvatra yogyaṁ vaidehi tapaḥ kr̥tam ivāvyayam
2109026a na tv evam avagacchanti guṇa doṣam asat striyaḥ
2109026c kāmavaktavyahr̥dayā bhartr̥nāthāś caranti yāḥ
2109027a prāpnuvanty ayaśaś caiva dharmabhraṁśaṁ ca maithili
2109027c akārya vaśam āpannāḥ striyo yāḥ khalu tad vidhāḥ
2109028a tvadvidhās tu guṇair yuktā dr̥ṣṭalokaparāvarāḥ
2109028c striyaḥ svarge cariṣyanti yathā puṇyakr̥tas tathā
2110001a sā tv evam uktā vaidehī anasūyān asūyayā
2110001c pratipūjya vaco mandaṁ pravaktum upacakrame
2110002a naitad āścaryam āryāyā yan māṁ tvam anubhāṣase
2110002c viditaṁ tu mamāpy etad yathā nāryāḥ patir guruḥ
2110003a yady apy eṣa bhaved bhartā mamārye vr̥ttavarjitaḥ
2110003c advaidham upavartavyas tathāpy eṣa mayā bhavet
2110004a kiṁ punar yo guṇaślāghyaḥ sānukrośo jitendriyaḥ
2110004c sthirānurāgo dharmātmā mātr̥vartī pitr̥ priyaḥ
2110005a yāṁ vr̥ttiṁ vartate rāmaḥ kausalyāyāṁ mahābalaḥ
2110005c tām eva nr̥panārīṇām anyāsām api vartate
2110006a sakr̥d dr̥ṣṭāsv api strīṣu nr̥peṇa nr̥pavatsalaḥ
2110006c mātr̥vad vartate vīro mānam utsr̥jya dharmavit
2110007a āgacchantyāś ca vijanaṁ vanam evaṁ bhayāvaham
2110007c samāhitaṁ hi me śvaśrvā hr̥daye yat sthitaṁ mama
2110008a prāṇipradānakāle ca yat purā tv agnisaṁnidhau
2110008c anuśiṣṭā jananyāsmi vākyaṁ tad api me dhr̥tam
2110009a navīkr̥taṁ tu tat sarvaṁ vākyais te dharmacāriṇi
2110009c patiśuśrūṣaṇān nāryās tapo nānyad vidhīyate
2110010a sāvitrī patiśuśrūṣāṁ kr̥tvā svarge mahīyate
2110010c tathā vr̥ttiś ca yātā tvaṁ patiśuśrūṣayā divam
2110011a variṣṭhā sarvanārīṇām eṣā ca divi devatā
2110011c rohiṇī ca vinā candraṁ muhūrtam api dr̥śyate
2110012a evaṁvidhāś ca pravarāḥ striyo bhartr̥dr̥ḍhavratāḥ
2110012c devaloke mahīyante puṇyena svena karmaṇā
2110013a tato ’nasūyā saṁhr̥ṣṭā śrutvoktaṁ sītayā vacaḥ
2110013c śirasy āghrāya covāca maithilīṁ harṣayanty uta
2110014a niyamair vividhair āptaṁ tapo hi mahad asti me
2110014c tat saṁśritya balaṁ sīte chandaye tvāṁ śucivrate
2110015a upapannaṁ ca yuktaṁ ca vacanaṁ tava maithili
2110015c prītā cāsmy ucitaṁ kiṁ te karavāṇi bravīhi me
2110015e kr̥tam ity abravīt sītā tapobalasamanvitām
2110016a sā tv evam uktā dharmajñā tayā prītatarābhavat
2110016c saphalaṁ ca praharṣaṁ te hanta sīte karomy aham
2110017a idaṁ divyaṁ varaṁ mālyaṁ vastram ābharaṇāni ca
2110017c aṅgarāgaṁ ca vaidehi mahārham anulepanam
2110018a mayā dattam idaṁ sīte tava gātrāṇi śobhayet
2110018c anurūpam asaṁkliṣṭaṁ nityam eva bhaviṣyati
2110019a aṅgarāgeṇa divyena liptāṅgī janakātmaje
2110019c śobhayiṣyāmi bhartāraṁ yathā śrīr viṣṇum avyayam
2110020a sā vastram aṅgarāgaṁ ca bhūṣaṇāni srajas tathā
2110020c maithilī pratijagrāha prītidānam anuttamam
2110021a pratigr̥hya ca tat sītā prītidānaṁ yaśasvinī
2110021c śliṣṭāñjalipuṭā dhīrā samupāsta tapodhanām
2110022a tathā sītām upāsīnām anasūyā dr̥ḍhavratā
2110022c vacanaṁ praṣṭum ārebhe kathāṁ kāṁ cid anupriyām
2110023a svayaṁvare kila prāptā tvam anena yaśasvinā
2110023c rāghaveṇeti me sīte kathā śrutim upāgatā
2110024a tāṁ kathāṁ śrotum icchāmi vistareṇa ca maithili
2110024c yathānubhūtaṁ kārtsnyena tan me tvaṁ vaktum arhasi
2110025a evam uktā tu sā sītā tāṁ tato dharmacāriṇīm
2110025c śrūyatām iti coktvā vai kathayām āsa tāṁ kathām
2110026a mithilādhipatir vīro janako nāma dharmavit
2110026c kṣatradharmaṇy abhirato nyāyataḥ śāsti medinīm
2110027a tasya lāṅgalahastasya karṣataḥ kṣetramaṇḍalam
2110027c ahaṁ kilotthitā bhittvā jagatīṁ nr̥pateḥ sutā
2110028a sa māṁ dr̥ṣṭvā narapatir muṣṭivikṣepatatparaḥ
2110028c pāṁśu guṇṭhita sarvāṅgīṁ vismito janako ’bhavat
2110029a anapatyena ca snehād aṅkam āropya ca svayam
2110029c mameyaṁ tanayety uktvā sneho mayi nipātitaḥ
2110030a antarikṣe ca vāg uktāpratimā mānuṣī kila
2110030c evam etan narapate dharmeṇa tanayā tava
2110031a tataḥ prahr̥ṣṭo dharmātmā pitā me mithilādhipaḥ
2110031c avāpto vipulām r̥ddhiṁ mām avāpya narādhipaḥ
2110032a dattvā cāsmīṣṭavad devyai jyeṣṭhāyai puṇyakarmaṇā
2110032c tayā saṁbhāvitā cāsmi snigdhayā mātr̥sauhr̥dāt
2110033a patisaṁyogasulabhaṁ vayo dr̥ṣṭvā tu me pitā
2110033c cintām abhyagamad dīno vittanāśād ivādhanaḥ
2110034a sadr̥śāc cāpakr̥ṣṭāc ca loke kanyāpitā janāt
2110034c pradharṣaṇām avāpnoti śakreṇāpi samo bhuvi
2110035a tāṁ dharṣaṇām adūrasthāṁ saṁdr̥śyātmani pārthivaḥ
2110035c cinntārṇavagataḥ pāraṁ nāsasādāplavo yatha
2110036a ayonijāṁ hi māṁ jñātvā nādhyagacchat sa cintayan
2110036c sadr̥śaṁ cānurūpaṁ ca mahīpālaḥ patiṁ mama
2110037a tasya buddhir iyaṁ jātā cintayānasya saṁtatam
2110037c svayaṁ varaṁ tanūjāyāḥ kariṣyāmīti dhīmataḥ
2110038a mahāyajñe tadā tasya varuṇena mahātmanā
2110038c dattaṁ dhanurvaraṁ prītyā tūṇī cākṣayya sāyakau
2110039a asaṁcālyaṁ manuṣyaiś ca yatnenāpi ca gauravāt
2110039c tan na śaktā namayituṁ svapneṣv api narādhipāḥ
2110040a tad dhanuḥ prāpya me pitrā vyāhr̥taṁ satyavādinā
2110040c samavāye narendrāṇāṁ pūrvam āmantrya pārthivān
2110041a idaṁ ca dhanur udyamya sajyaṁ yaḥ kurute naraḥ
2110041c tasya me duhitā bhāryā bhaviṣyati na saṁśayaḥ
2110042a tac ca dr̥ṣṭvā dhanuḥśreṣṭhaṁ gauravād girisaṁnibham
2110042c abhivādya nr̥pā jagmur aśaktās tasya tolane
2110043a sudīrghasya tu kālasya rāghavo ’yaṁ mahādyutiḥ
2110043c viśvāmitreṇa sahito yajñaṁ draṣṭuṁ samāgataḥ
2110044a lakṣmaṇena saha bhrātrā rāmaḥ satyaparākramaḥ
2110044c viśvāmitras tu dharmātmā mama pitrā supūjitaḥ
2110045a provāca pitaraṁ tatra rāghavo rāmalakṣmaṇau
2110045c sutau daśarathasyemau dhanurdarśanakāṅkṣiṇau
2110045e ity uktas tena vipreṇa tad dhanuḥ samupānayat
2110046a nimeṣāntaramātreṇa tad ānamya sa vīryavān
2110046c jyāṁ samāropya jhaṭiti pūrayām āsa vīryavān
2110047a tena pūrayatā vegān madhye bhagnaṁ dvidhā dhanuḥ
2110047c tasya śabdo ’bhavad bhīmaḥ patitasyāśaner iva
2110048a tato ’haṁ tatra rāmāya pitrā satyābhisaṁdhinā
2110048c udyatā dātum udyamya jalabhājanam uttamam
2110049a dīyamānāṁ na tu tadā pratijagrāha rāghavaḥ
2110049c avijñāya pituś chandam ayodhyādhipateḥ prabhoḥ
2110050a tataḥ śvaśuram āmantrya vr̥ddhaṁ daśarathaṁ nr̥pam
2110050c mama pitrā ahaṁ dattā rāmāya viditātmane
2110051a mama caivānujā sādhvī ūrmilā priyadarśanā
2110051c bhāryārthe lakṣmaṇasyāpi dattā pitrā mama svayam
2110052a evaṁ dattāsmi rāmāya tadā tasmin svayaṁ vare
2110052c anuraktā ca dharmeṇa patiṁ vīryavatāṁ varam
2111001a anasūyā tu dharmajñā śrutvā tāṁ mahatīṁ kathām
2111001c paryaṣvajata bāhubhyāṁ śirasy āghrāya maithilīm
2111002a vyaktākṣarapadaṁ citraṁ bhāṣitaṁ madhuraṁ tvayā
2111002c yathā svayaṁvaraṁ vr̥ttaṁ tat sarvaṁ hi śrutaṁ mayā
2111003a rame ’haṁ kathayā te tu dr̥ḍhaṁ madhurabhāṣiṇi
2111003c ravir astaṁ gataḥ śrīmān upohya rajanīṁ śivām
2111004a divasaṁ prati kīrṇānām āhārārthaṁ patatriṇām
2111004c saṁdhyākāle nilīnānāṁ nidrārthaṁ śrūyate dhvaniḥ
2111005a ete cāpy abhiṣekārdrā munayaḥ phalaśodhanāḥ
2111005c sahitā upavartante salilāplutavalkalāḥ
2111006a r̥ṣīṇām agnihotreṣu huteṣu vidhipurvakam
2111006c kapotāṅgāruṇo dhūmo dr̥śyate pavanoddhataḥ
2111007a alpaparṇā hi taravo ghanībhūtāḥ samantataḥ
2111007c viprakr̥ṣṭe ’pi ye deśe na prakāśanti vai diśaḥ
2111008a rajanī rasasattvāni pracaranti samantataḥ
2111008c tapovanamr̥gā hy ete veditīrtheṣu śerate
2111009a saṁpravr̥ttā niśā sīte nakṣatrasamalaṁkr̥tā
2111009c jyotsnā prāvaraṇaś candro dr̥śyate ’bhyudito ’mbare
2111010a gamyatām anujānāmi rāmasyānucarī bhava
2111010c kathayantyā hi madhuraṁ tvayāhaṁ paritoṣitā
2111011a alaṁkuru ca tāvat tvaṁ pratyakṣaṁ mama maithili
2111011c prītiṁ janaya me vatsa divyālaṁkāraśobhinī
2111012a sā tadā samalaṁkr̥tya sītā surasutopamā
2111012c praṇamya śirasā tasyai rāmaṁ tv abhimukhī yayau
2111013a tathā tu bhūṣitāṁ sītāṁ dadarśa vadatāṁ varaḥ
2111013c rāghavaḥ prītidānena tapasvinyā jaharṣa ca
2111014a nyavedayat tataḥ sarvaṁ sītā rāmāya maithilī
2111014c prītidānaṁ tapasvinyā vasanābharaṇasrajām
2111015a prahr̥ṣṭas tv abhavad rāmo lakṣmaṇaś ca mahārathaḥ
2111015c maithilyāḥ satkriyāṁ dr̥ṣṭvā mānuṣeṣu sudurlabhām
2111016a tatas tāṁ sarvarīṁ prītaḥ puṇyāṁ śaśinibhānanaḥ
2111016c arcitas tāpasaiḥ siddhair uvāsa raghunandanaḥ
2111017a tasyāṁ rātryāṁ vyatītāyām abhiṣicya hutāgnikān
2111017c āpr̥cchetāṁ naravyāghrau tāpasān vanagocarān
2111018a tāv ūcus te vanacarās tāpasā dharmacāriṇaḥ
2111018c vanasya tasya saṁcāraṁ rākṣasaiḥ samabhiplutam
2111019a eṣa panthā maharṣīṇāṁ phalāny āharatāṁ vane
2111019c anena tu vanaṁ durgaṁ gantuṁ rāghava te kṣamam
2111020a itīva taiḥ prāñjalibhis tapasvibhir; dvijaiḥ kr̥tasvastyayanaḥ paraṁtapaḥ
2111020c vanaṁ sabhāryaḥ praviveśa rāghavaḥ; salakṣmaṇaḥ sūrya ivābhramaṇḍalam